Bzimogeni bzinthu bzimwebzi

Ndokoni pa mbuto ya misolo ya nkhani

NKHANI YAKUPFUNZA 33

Bzomwe Tingapfunze na Daniyeli

Bzomwe Tingapfunze na Daniyeli

“Iwepo ndiwe munthu wakufunika kwene-kwene.” — DANIYELI 9:23.

NYIMBO 73 Tithandizeni Kukhala Wakukhwimika

BZOMWE TIN’PFUNZA a

1. N’ciyani cidacitisa kuti akulu-akulu wa ku Babiloniya akomedwe na Daniyeli?

 MPOLOFETA Daniyeli akhali tswaka pomwe adatengedwa aciyendesedwa ku Babiloniya, komwe kukhali kutali na ku Jeruzalemu, kuti akakhale kapolo. Napo kuti iye akhali tswaka, akulu-akulu wa ku Babiloniyako adakomedwa naye. Iwo adakwanisa kuwona kuti Daniyeli “akhali munthu wa mawonekedwe yabwino” ndipo akhali wa m’dzinza lakulemekezeka. (1 Samuyeli 16:7) Thangwe ra bzimwebzi, Ababiloniya adamupfunzisa kuti ambatumikire pa nyumba ya mambo. — Daniyeli 1:3, 4, 6.

2. Thangwe ranyi Yahova akhamufuna Daniyeli? (Ezekiyeli 14:14)

2 Yahova akhamufuna Daniyeli sikuti thangwe ra mawonekedwe yace ayai thangwe ra udindo bomwe iye akhanabo pa nyumba ya mambo, koma thangwe ra mtundu wa munthu omwe iye adasankhula kukhala. Pinango Daniyeli akhali kuphampha kwa utswaka bwace, ayai akhana magole 20, pomwe Yahova adamuguma pabodzi na Nowa na Djobi, amuna omwe adakhala wakukhulupirika kwa iye magole mazinji. (Genesesi 5:32; 6:9, 10; Djobi 42:16, 17; werengani Ezekiyeli 14:14.) Ndipo Yahova adapitiriza kumufuna Daniyeli pa moyo wace wentse. — Daniyeli 10:11, 19.

3. Kodi tin’cezerana ciyani mu nkhani ino?

3 Mu nkhani ino, tin’cezerana makhalidwe mawiri ya Daniyeli yomwe yadacitisa kuti Yahova amuwone kuti akhali munthu wakufunika kwene-kwene. Cakuyamba, tiniwona khalidwe liri-lentse, ndipo tiniwonambo kuti ni pa nthawe iponi pomwe iye adalilatiza. Caciwiri, tiniwona comwe cidathandiza Daniyeli kuti akhale na makhalidwe yamweya. Pakumalizira, tiniwona momwe tingamutewezerere. Napo kuti nkhaniyi yanembedwera maswaka, tentsenefe tingagumane phindu na bzomwe Daniyeli adacita.

TEWEZERANI KUKHWIMIKA KWA DANIYELI

4. Kodi Daniyeli adalatiza tani kukhwimika? Fotokozani.

4 Wanthu wakukhwimika nthawe zinango angabve mantha, tsono iwo ambalekerera lini kuti manthayo yawatazise kucita bzinthu bzabwino. Daniyeli akhali tswaka lakukhwimika kwene-kwene. Mbatiwoneni bzinthu bziwiri bzomwe bzidamucitikira bzomwe bzidalatiza kuti akhali wakukhwimika. Cinthu cakuyamba cidacitika pomwe padapita magole mawiri pomwe Ababiloniya adapfudza mzinda wa Jeruzalemu. Mambo Nabukadinazori wa ku Babiloniya adalota maloto yakupasa mantha kwene-kwene ya cifanikiso cikulu. Iye adauza adziwi wentse kuphatanidzambo Daniyeli kuti awauze bzomwe iye akhadalota na thandauzo lace. Iwo angadatazira kucita bzimwebzo wentse angadaphedwa. (Daniyeli 2:3-5) Daniyeli akhafunika kucita bzinthu mwakamfulumize, thangwe angadasaya kucita tenepo wanthu azinji angadaphedwa. Iye “adayenda kwa mambo, acikamukumbira kuti amupase nthawe yakuti amuthumbudzulire maloto yaceyo.” (Daniyeli 2:16) Bzimwebzi bzidalatiza kuti Daniyeli akhali wakukhwimika ndipo akhana cikhulupiro. Thangwe ranyi tikulewa tenepoyo? Thangwe Bibliya limbalewa lini kuti Daniyeli akhadathumbudzula kale maloto. Iye adakumbira anzace, omwe madzina yawo ya ku Babiloniya yakhali Sadraki, Mesaki na Abedinego “kuti iwo apembe kuna Mulungu kuti awacitire ntsisi na kuwazimbulira cintsintsico.” (Daniyeli 2:18) Yahova adatawira mipembo yawo. Na thandizo la Yahova, Daniyeli adathumbudzula maloto ya Nabukadinazori. Ndipo iye na anzace alibe kuphedwa.

5. Kodi Daniyeli adalatiza tani pomwe kukhwimika?

5 Pambuyo pa Daniyeli kuthumbudzula maloto ya cifanikiso cikulu, padacitika pomwe bzinthu bzinango ndipo iye akhafunika pomwe kulatiza kukhwimika. Nabukadinazori adalota pomwe cinthu cinango cakupasa mantha. Iye adalota muti mkulu kwene-kwene. Tsono mwakukhwimika, Daniyeli adathumbudzula pomwe maloto yakulewa bza mutiyo. Iye adauza mamboyo kuti angadakhala nyamsala ndipo angadamala magole ne kutonga. (Daniyeli 4:25) Bzimwebzi bzingadacitisa mamboyo kukumbuka kuti Daniyeli akhali nyamadulanthaka wace ndipo angadamupha. Tsono Daniyeli adalatiza kukhwimika ndipo adamuuza thandauzo la malotoyo.

6. N’ciyani cidathandiza Daniyeli kuti akhale wakukhwimika?

6 N’ciyani cidathandiza Daniyeli kuti akhale wakukhwimika pa moyo wace wentse? Pomwe Daniyeli akhali tswaka, iye adapfunza na bzomwe pai wace na mai wace akhacita. Mwakusaya kupenukira, iwo akhabvera Malamulo yomwe Yahova adapasa abereki wacijirayeri ndipo adapfunzisa wana wawo Malamulo ya Yahovayo. (Deuteronomiyo 6:6-9) Daniyeli akhandodziwa lini bza Malamulo Khumi basi, koma akhadziwambo nfundo zakuthimizirika za malamuloyo. Mwa ciratizo, iye akhadziwa bzomwe Ajirayeri akhafunika kudya na kusaya kudya. b (Levitiko 11:4-8; Daniyeli 1:8, 11-13) Ndipo Daniyeli adapfunza bzomwe bzidacitikira wanthu wa Mulungu pomwe iwo adasiya kubvera malamulo yace. (Daniyeli 9:10, 11) Bzomwe Daniyeli adagumana nabzo pa moyo wace bzidamutsimikizira kuti Yahova na anjo wace wa mphanvu angadamuthandiza. — Daniyeli 2:19-24; 10:12, 18, 19.

Kupfunza, kupemba na kuthemba Yahova ndibzo bzidathandiza Daniyeli kuti akhale wakukhwimika (Onani ndime 7)

7. N’ciyani cinango comwe cidathandiza Daniyeli kuti akhale wakukhwimika? (Onani cithunzi-thunzi.)

7 Daniyeli adapfunza bzomwe apolofeta wa Mulungu adanemba, kuphatanidzambo mapolofesiya ya Jeremiya. Kucokera pa bzomwe adapfunzabzo, Daniyeli adakwanisa kuwona kuti ukapolo bwa Adjuda bungadamala mwakusaya kucedwa. (Daniyeli 9:2) Kuwona kukwanisika kwa mapolofesiya yamweya kudalimbisa cikhulupiro ca Daniyeli kwa Yahova, ndipo wale omwe ana cikhulupiro cakulimba kwa Yahova angakhalembo wakukhwimika. (Ndendemezerani na Aroma 8:31, 32, 37-39.) Cinthu cakufunika n’cakuti Daniyeli akhambapemba kawiri-kawiri kwa Baba wace wa kudzulu. (Daniyeli 6:10) Iye adazimbula pikado zace kwa Yahova ndipo adamuuza momwe akhabvera. Ndipo Daniyeli adakumbira thandizo. (Daniyeli 9:4, 5, 19) Iye akhalimbo munthu ninga ife, ndipo alibe kubadwa wakukhwimika. Koma kupfunza, kupemba na kukhulupira Yahova ndibzo bzidamucitisa kuti akhale na khalidwe limweri.

8. N’ciyani comwe tin’funika kucita kuti tikhale wakukhwimika?

8 N’ciyani comwe tin’funika kucita kuti tikhale wakukhwimika? Abereki wathu angatithandize kuti tikhale wakukhwimika. Tsono iwo angaticitise lini kuti tikhale wakukhwimika napo kuti iwo mbakukhwimika. Kukhala wakukhwimika kuli ninga kupfunza basa lipsa. Njira ibodzi ya kupfunzira basa lipsa ndiyo kunyang’anisisa bzomwe mpfunzisi akucita patsogolo pace ticimutewezerambo. Mwakundendemerana na bzimwebzi, timbapfunza kukhala wakukhwimika tikambanyang’anisisa wanthu winango omwe analo khalidwe limweri ndipo patsogolo pace ticiwatewezerambo. Tsono kodi tingamutewezerembo tani Daniyeli? Ninga Daniyeli, tin’funika kulidziwa bwino Fala la Mulungu. Tin’funika kukhala pa uxamwali bwakulimba na Yahova mwa kulalewa naye mwakutsudzuka nthawe zentse. Ndipo tin’funika kukhulupira Yahova ticikhala na citsimikizo cakuti iye ambatithandiza. Tikacita tenepoyo, napo cikhulupiro cathu ciyezedwe, tin’dzakhala wakukhwimika.

9. Kodi timbagumana phindu liponi tikakhala wakukhwimika?

9 Tikakhala wakukhwimika timbagumana phindu kwene-kwene. Mbatiwoneni bzomwe bzidacitikira Ben. Iye akhapfunza xikola inango ku Alemanha, komwe wanthu wentse akhakhulupira kuti bzinthu bzidacita kusanduka, ndipo akhalewa kuti bzomwe Bibliya limbalewa bzakuti bzinthu bzidacita kulengedwa mpsakunama. Ntsiku inango, Ben adapasidwa mwayi wakuti afotokozere anzace wa mu sala kuti thangwe ranyi iye akhakhulupira kuti moyo udacita kulengedwa. Iye adakhala wakukhwimika ndipo adafotokozera anzace bzomwe akhakhulupira. Kodi n’ciyani cidacitika patsogolo pace? Iye adati: “Apfunzisi wangu akhanditetekera pomwe ndikhalalewa, ndipo adacosa makopiya ya masamba yomwe ndikhaphatisa basa pomwe ndikhafotokoza bzomwe ndikhakhulupirabzo acipasa anzangu wentse wa mu sala.” Kodi n’ciyani comwe anzace wentse wa Ben adacita? Ben adalewa pomwe kuti: “Azinji wa iwo akhatetekera bzomwe ndikhalewa, ndipo iwo adalewa kuti adakomedwa na bzomwe ndidacitabzo.” Ninga momwe ikulatizira nkhani ya Ben, wanthu wakukhwimika kazinji-kazinji ambacitisa kuti anzawo awalemekeze. Ndipo iwo angathandizembo wanthu winango kuti amudziwe Yahova. Ndipopa, tina mathangwe mazinji yakukhalira wakukhwimika.

TEWEZERANI KUKHULUPIRIKA KWA DANIYELI

10. Kodi kukhulupirika n’ciyani?

10 Mu Bibliya, fala la Cihebereu lakuti “kukhulupirika” ayai “lufoyi lacadidi” limbathandauza lufoyi lomwe Mulungu ambalilatiza kwa axamwali wace. Fala libodzi-bodziri limbaphatisidwambo basa kuti lilatize lufoyi lomwe atumiki wace ambalatizana. (2 Samuyeli 9:6, 7) Kukhulupirika kwathu kungakhale kwakulimba na kupita kwa nthawe. Mbatiwoneni momwe kukhulupirika kwa Daniyeli kudakhalira kwakulimba.

Yahova adasimba kukhulupirika kwa Daniyeli mwa kutumiza anjo kuti adzafunge miromo ya mphondolo (Onani ndime 11)

11. Kodi Daniyeli adalatiza tani kukhulupirika pomwe akhadakalamba? (Onani cithunzi-thunzi pa tsamba lakuyamba.)

11 Daniyeli adafuna kulatiza kuti akhali wakukhulupirika kwa Yahova kazinji kentse pa moyo wace. Tsono pomwe iye akhana magole yakupitirira 90, pa moyo wace padacitika cinthu cakunesa kwene-kwene. Pa nthawe imweyi, mzinda wa Babiloniya ukhadakundidwa na Amedi na Aperisi ndipo ukhatongedwa na Mambo Dariyo. Nduna zomwe zikhatumikira mu nyumba ya mambo, zikhamuwenga Daniyeli ndipo zikhalemekeza lini Mulungu wace. Iwo adanyang’ana mathangwe kuti Daniyeli aphedwe. Iwo adacitisa kuti mambo akhazikise lamulo lomwe lingadayeza Daniyeli penu angadakhala wakukhulupirika kwa Mulungu wace. Lamulolo likhalewa kuti wanthu wentse akhafunika lini kupemba kwa mirungu yawo mkati mwa ntsiku 30, koma iwo akhafunika kupemba kwa mamboyo basi. Daniyeli adalatiza kukhulupirika kwa Yahova mwa kusaya kubvera lamulolo. Iye adapitiriza kupemba kwa Yahova, ndipo bzimwebzi bzidacitisa kuti iye athusidwe mu cidindi comwe cikhana mphondolo. Tsono Yahova adasimba kukhulupirika kwa Daniyeli mwa kumupulumusa mkamwa mwa mphondolozo. (Daniyeli 6:12-15, 20-22) Kodi tingacite ciyani kuti tikhalembo wakukhulupirika kwa Yahova ninga Daniyeli?

12. Kodi n’ciyani cidathandiza Daniyeli kuti apitirize kukhala wakukhulupirika kwa Yahova?

12 Ninga momwe tabvera kale m’mbuyomu, kuti tikhale wakukhulupirika kwa Yahova tin’funika kumufuna kwene-kwene. Daniyeli adapitiriza kukhala wakukhulupirika kwa Yahova thangwe akhamufuna kwene-kwene Yahovayo. Daniyeli akhana lufoyi lamphanvu kwa Yahova thangwe akhamala nthawe akukumbukira bza makhalidwe ya Yahovayo na momwe iye ambayalatizira. (Daniyeli 9:4) Daniyeli akhakumbukira bzinthu bzentse bzomwe Yahova adacitira iye pabodzi na wanthu wace ndipo akhatenda. — Daniyeli 2:20-23; 9:15, 16.

Ninga Daniyeli, imwepo mungapitirize kukhala wakukhulupirika kwa Yahova na kumulatiza lufoyi (Onani ndime 13)

13. (a) Kodi ni mayezo yaponi yomwe maswaka yambagumana nayo? Fotokozani. (Onani cithunzi-thunzi.) (b) Ninga momwe vidiyoyi ikulatizira, kodi mungatawire tani munthu acikubvunzani penu Mboni za Yahova zimbathandizira kulowolana kwa amuna ayai akazi okha-okha?

13 Ninga Daniyeli, maswaka yathu yadazunguliridwa na wanthu omwe ambalemekeza lini Yahova na mitemo yace. Wanthu amwewa ambakomedwa lini na munthu omwe ambalewa kuti ambafuna Mulungu. Winango ambaboneresa wana wathu kuti asiye kukhala wakukhulupirika kwa Yahova. Onani bzomwe bzidacitikira tswaka linango lakucemeredwa Graeme, lomwe limbakhala ku Austrália. Iye adagumana na bvuto likulu kwene-kwene pomwe akhapfunza ku xikola secundária. Mpfunzisi wawo adabvunza aluno mu sala kuti n’ciyani comwe angadacita bzingadakhala kuti mwanzawo awauza kuti ali pa umakhadzi na mwamuna mwanzace ayai mkazi mwanzace. Mpfunzisiyo adalewa kuti wale omwe angadathandizira cakusankhula ca muluno mwanzawoyo akhale ku mbali ibodzi ndipo omwe angadathandizira lini ayende ku mbali inango. Graeme adalewa kuti: “Aluno wentse mu salamo adathandizira munthu omwe akhacita bzimwebzi kupambula ine na mwanzangu omwe akhalimbo Mboni ya Yahova.” Bzinthu bzidafika pa kunesa kwene-kwene ndipo Graeme adafunika kulatiza kuti akhali wakukhulupirika kwa Yahova. Iye adalewa kuti: “Pomwe ikhadasala ora ibodzi tiri mu salamo, aluno winango pabodzi na apfunzisi adatitukwana kwene-kwene. Ndidacita ciri-centse kuti ndikhotcerere cikhulupiro cangu mwakugwa nfuwa na mwakudeka mtima, tsono iwo alibe kutetekera bzomwe ndikhalewabzo.” Kodi Graeme adabzibva tani na bzomwe bzidacitikabzo? Iye adati: “Ndikhakomedwa lini pomwe ndikhatukwanidwa na anzangu. Tsono ndidakhala wakukondwa thangwe ndidakhala wakukhulupirika kwa Yahova na kukhotcerera bzomwe nimbakhulupira.” c

14. Kodi ni njira ibodzi iponi yomwe tingalatizire kuti ndife wakukhulupirika kwa Yahova?

14 Ninga Daniyeli, tikambamufuna kwene-kwene Yahova, tin’dzafunisisa kupitiriza kukhala wakukhulupirika kwa iye. Kuti lufoyi lathu kwa iye likule tin’funika kumbapfunza bza makhalidwe yace. Mwa ciratizo, tingapfunze bzinthu bzomwe iye adalenga. (Aroma 1:20) Penu mukufuna kuti lufoyi lanu kwa Yahova likule, imwepo mungawerenge nkhani za mu webisaite yathu zomwe ziri pa mbali yakuti Kodi Zinangochitika Zokha? ayai mungawone mavidiyo. Ndipo mungawerengembo nkhani zomwe ziri m’mabroxura yakuti Kodi Zamoyo Zinachita Kulengedwa? na Mmene Moyo Unayambira — Mafunso 5 Ofunika Kwambiri. Onani bzomwe mpfumakazi inango yacitswaka ya ku Dinamarca, yakucemeredwa Esther, idalewa bza mabroxura yamweya. Iyo idati: “Bzomwe mabroxuraya yambalewa mpsakudabwisa. Iyo yambakuuzani lini bzomwe mun’funika kukhulupira, koma yambafotokoza nfundo mwakubveka bwino yacikupasani mwayi wakuti mucite mwekha bzakusankhula.” Ben, omwe tamulewa pakuyamba ule, adati: “Nfundo za m’mabroxura yamweya zidalimbisa kwene-kwene cikhulupiro cangu. Bzidanditsimikizira kuti Mulungu ndiye adalenga bzinthu bzentse bzamoyo.” Pambuyo pakupfunza mabroxura yamweya, imwepo mun’dzatawiriza bzomwe Bibliya limbalewa, bzakuti: “Ndimwe wakuthemera imwe Yahova Mulungu wathu, kupasidwa ulemerero, ulemu na mphanvu thangwe mudalenga bzinthu bzentse.” — Apokalipse 4:11. d

15. Kodi ni njira inango iponi yomwe tingakulisire uxamwali bwathu na Yahova?

15 Njira inango yomwe ingatithandize kukulisa lufoyi lathu kwa Yahova ndiyo kupfunza bza makhalidwe ya Mwana wace, Jezu. Bzimwebzi ndibzo bzomwe mpfumakazi inango yakucemeredwa Samira, yomwe imbakhala ku Alemanha, idacita. Iyo idati: “Ndidamudziwa bwino Yahova thangwe ra kupfunza bza Mwana wace, Jezu.” Pomwe Samira akhali mwana, bzikhamunesa kwene-kwene kubvesesa momwe Yahova ambabvera. Tsono iye adabvesesa momwe Jezu akhabvera. Iye adalewambo kuti: “Ndikhamufuna kwene-kwene Jezu thangwe rakuti iye akhali munthu wakufikirika ndipo akhafuna kwene-kwene wana.” Pomwe iye adapfunza bzizinji pakulewa bza Jezu, adakhala pa uxamwali bwakulimba na Yahova. Thangwe ranyi? Iye adati: “Pang’ono na pang’ono ndidazindikira kuti Jezu adatengana na Pai wace. Iwo adandendemerana kwene-kwene. Ndidazindikira kuti limweri lidakhala libodzi mwa mathangwe yomwe yadacitisa kuti Yahova atumize Jezu pa dziko la pantsi kuti adzathandize wanthu kumudziwa bwino Yahova.” (Juwau 14:9) Penu imwepo mukufuna kulimbisa uxamwali bwanu na Yahova, khalani na nthawe yakupfunza bza Jezu. Mukacita bzimwebzi, lufoyi lanu kwa Yahova na kukhulupirika kwanu kwa iye bzin’dzathimizirika.

16. Kodi ni phindu liponi lomwe tin’dzakhala nalo tikakhala wakukhulupirika kwa Yahova? (Salimo 18:25; Mika 6:8)

16 Wanthu wakukhulupirika ambakhala na axamwali omwe ambakhalambo wakukhulupirika kwa iwo. (Rute 1:14-17) Ndipo wanthu omwe ambakhala wakukhulupirika kwa Yahova ambakhala wakugwa mpfuwa na wakukondwa. Thangwe ranyi? Thangwe Yahova adalewa kuti an’dzakhala wakukhulupirika kwa wanthu omwe ambakhala wakukhulupirika kwa iye. (Werengani Salimo 18:25; Mika 6:8.) Kumbukirani ibzi: Napo kuti ndife wana tikabziyezezera na Mulengi wathu Wamphanvu-zentse, iye akupicira kuti an’dzapitiriza kutifuna! Ndipo tikakhala pa uxamwali bwakulimba na Yahova, ne mazunzo, ne nyakutsutsa ayai infa bzin’dzakwanisa lini kutilekanisa na iye. (Daniyeli 12:13; Luka 20:37, 38; Aroma 8:38, 39) Mpsakufunika kwene-kwene kutewezera Daniyeli ticipitiriza kukhala wakukhulupirika kwa Yahova!

PITIRIZANI KUPFUNZA NA DANIYELI

17-18. N’ciyani cinango comwe tingapfunze na Daniyeli?

17 Mu nkhani ino, tandocezerana makhalidwe mawiri basi ya Daniyeli, koma pana bzizinji bzomwe tingapfunze na iye. Mwa ciratizo, Yahova adamulatiza Daniyeli masomphenya na maloto yakusiyana-siyana ndipo adamupasa luso lakuthumbudzula mapolofesiya. Mapolofesiya mazinji yomwe iye adalewa yadakwanisika kale. Mapolofesiya manango yambalewa bzinthu bzomwe bzin’dzacitika kutsogolo kwa wanthu wa pa dziko lentse la pantsi.

18 Mu nkhani ikubwerayi, tin’dzacezerana mapolofesiya mawiri yomwe yadanembedwa na Daniyeli. Kubvesesa mapolofesiya yamweya kungatithandize tentsenefe, maswaka na acikulire, kusankhula bzinthu mwanzeru tsapano ndipo kun’dzatithandizambo kukhala wakukonzeka kugumana na bzomwe bzin’citika tsapanopali thangwe tin’dzakhala wakulimba ndipo tin’dzakhalambo wakukhulupirika kwa Yahova.

NYIMBO 119 Tin’funika Kukhala na Cikhulupiro

a Kazinji-kazinji maswaka yomwe yambatumikira Yahova yambagumana na mabvuto ndipo yambafunikira kulatiza kukhwimika na kupitiriza kukhala wakukhulupirika kwa iye. Anzawo wa ku xikola angawaseke thangwe ra kukhulupira kuti bzinthu bzidacita kulengedwa. Ndipo angawacitise kubzibva ninga kuti mbakusalira thangwe ra kutumikira Yahova na kuteweza malamulo yace. Tsono nkhani ino inilatiza kuti wale omwe ambatewezera mpolofeta Daniyeli ndipo ambatumikira Yahova mwakukhwimika na mwakukhulupirika ambakhala wanzeru.

b Pakhana bzinthu bzitatu bzomwe bzikhacitisa Daniyeli kuti aleke kudya cakudya ca ku Babiloniya: (1) Pinango nyamayo ikhali ya bzirombo bzomwe Malamulo ya Mozeji yakhaletsa kudya. (Deuteronomiyo 14:7, 8) (2) Pinango nyamayo ikhacekedwa lini pa khosi. (Levitiko 17:10-12) (3) Kudya cakudya cimweco kukhawoneka ninga kucita mbali pa kunamata mulungu wakunama. — Ndendemezerani na Levitiko 7:15 pabodzi na 1 Akolinto 10:18, 21, 22.

c Onani vidiyo yakuti Cirungamo Caico Cimbabweresa Mtendere mu jw.org.

d Kuti mulimbise lufoyi lanu kwa Yahova, mungacite bwino kupfunza bukhu lakuti Yandikirani kwa Yehova, lomwe limbafotokoza mwakubveka bwino makhalidwe ya Yahova.