1, 2. Ngimba kyabupe kiliku ikya pamwanya iki Yehova atupele?

YEHOVA ampele aliwesa ikyabupe ikya pamwanya fiyo. Ikyabupe iki bo bumi. (Ubwandilo 1:27) Ikulonda ukuti tuyeghe nu bumi ubununu. Polelo atupele ifundo isi sikututula ukusala kanunu ifyakubomba. Tubombeleghe ifundo isi “pakupaghulania ifinunu nifibibi.” (Bahiburi 5:14) Linga mo tukubombela, bo tukwitikisya ukuti Yehova atumanyisye ukwinong’ona kanunu. Linga tukukonga ifundo sya Kyala nukuketa ukuti sikututula naloli pa bumi bwitu, tukuya pakumanya ukuti syabwanaloli.

² Utubalilo twingi tukwaghana nindamyo pa bumi bwitu. Tubaghile ukwaghana ni nkhani iyi ululaghilo lwa mu Baibolo lukayapo. Mwakifwanikisyo, tubaghile ukulondiwa ukusala pakabalilo aka dokotala ikulonda ukuti atubumbulusye ni lopa. Ngimba tubaghile ukusala bulebule ukuti tunhobosye Yehova? Mu Baibolo silimo ifundo isi sikunangisya muno Yehova ikuyiketela inkhani iya bumi ni lopa. Linga tukusipilikisya kanunu ifundo isi, tukuya pakusala ifindu mwamahala kangi nukukindilila ukuya na mabyebye amanunu. (Isya Mbupingamu 2:6-11) Lino, isagha tukete simo mwa fundo isi.

3, 4. (a) Ngimba Yehova anangisye bulebule muno ikuliketela ilopa? (b) Ngimba ilopa likwimila ifindu fiki?

³ Ibaibolo likutumanyisya ukuti ilopa lyapamwanya fiyo panongwa yakuti likwimila ubumi. Kangi ubumi bwa pamwanya fiyo kwa Yehova. Bo Kaini angoghile unung’una wake, Yehova alimbulile ukuti: “Ilopa lya wamyinu likukolela kumyangu ukufuma pa kisu.” (Ubwandilo 4:10) Ilopa lya Abeli limilagha ubumi bwake. Bo Kaini angoghile Abeli asosisyemo ubumi bwake.

⁴ Panyuma pa mpyuto wa nkabalilo ka Nowa, Kyala ababulile abandu ukuti balyeghe inyama. Loli ayobile ukuti: “Yene yi nyama yo muleke ukulya palikimo nu bumi bwake ubu lyo ilopa.” (Ubwandilo 9:4) Abana bosa ba Nowa balondiwagha ukupilikila ululaghilo ulu, ukongelapo nanuswe. Yehova ikuliketa ilopa ukuti likwimila ubumi. Momuno nanuswe tukulondela ukuti tuliketeleghe.—Salimo 36:9.

5, 6. Ngimba ululaghilo ulu Yehova abapele Abaisraeli ukwendela mwa Mose lwanangisye bulebule muno ikuliketela ilopa nu bumi?

⁵ Pa ndaghilo isi Yehova abapele Abaisraeli ukwendela mwa Mose, ayobilemo ukuti: “Umundu wesa . . . linga ikulya ilopa, yo nisa kulwagha nawe umundu uyo kangi nisakunsosyangamo nkati mbamyabo. Namanga ubumi ubwa kandu kosa akabumi buli mwilopa.”—Banyalevi 17:10, 11.

⁶ Ululaghilo lumo pa ndaghilo isi Yehova abapele Abaisraeli ukwendela mwa Mose lwayobile ukuti linga yumo aghoghile inyama ukuti alye, alondiwagha ukona pasi ilopa. Isi syanangisyagha ukuti ubumi bwaghomokelagha ku Mpeli, Yehova. (Ukukumbusya Indaghilo 12:16; Ezekieli 18:4) Loli Yehova akasanusyagha ukuti  bikulondiwa ukusosya ilopa lyosa mu nyama ya kinyamana iki baghoghile. Syene isi balondiwagha ko kusosya ilopa ili babaghile ukufwanisya po balyeghe inyama iyi na mabyebye amanunu. Mwakughindika ilopa lya kinyamana, banangisyagha ukuti bikungindika Umpi wa bumi, Yehova. Ululaghilo ulu lwababulagha kangi Abaisraeli ukuti babikeghe ifinyamana ukuya ikemo lya kukupikila imbibi.—Keta Amasyu Gha Pabumalilo 19 na 20..

7. Ngimba Davidi anangisye bulebule ukuti aghindikagha ilopa?

⁷ Isi Davidi abombile bo ikulwa na Bafilisiti sikututula ukumanya ukuti ilopa lyapadela. Bo abakalyoto ba Davidi baketile ukuti ikulonda amisi, babukile nkaya ka balughu babo ukuti baneghe amisi. Isi babombile kwali ko kubika ubumi bwabo pa ngozi. Loli bo bantwalile, Davidi akanile ukunwa kangi “alinkona ukuya ikemo kwa Yehova.” Umwene atile: ‘We Yehova, kali nati nweghe ilopa lya bandu aba babubikile mbulughu ubumi bwabo ukwakunegha amisi agha?’ Davidi asimenye muno ubumi ni lopa fyayilile fyapamwanya kwa Kyala.—2 Samueli 23:15-17.

8, 9. Ngimba Abakristu bikulondiwa ukuliketa bulebule ilopa?

⁸ Nkabalilo ka Bakristu babwandilo, abandu ba Kyala balekile ukubika ifinyamana ukuya ikemo. Loli pope balondiwagha ukulighindika ilopa. Ululaghilo lumo ulu Yehova ababulile Abakristu ukuti bakongeghe lwali lwakuti ‘bepukengeko . . . kwilopa.’ Lwali lwakulondiwa fiyo bo muno bakanisiwe ukubomba ubulowe nu kwiputa ku fifwani.—Imbombo Sya Batumiwa 15:28, 29.

⁹ Lino pope, twe Bakristu tusimenye ukuti Yehova yo Mupi wa bumi kangi ubumi bosa bwake. Tusyaghenie ukuti ilopa lyapamwanya kangi likwimila ubumi. Yonongwa tukwinong’onela pa fundo sya mu Baibolo linga  tukusala injila isyakubumbulukisya isi sikupalamasya ilopa.

10, 11. (a) Ngimba Abaketi ba Yehova bikuliketa bulebule ilopa pamo ifighaba ifya ilopa? (b) Ngimba fyakusala filiku ifi Unkristu aliwesa ikusala mwene?

¹⁰ Abaketi ba Yehova basimenye ukuti ‘ukwepuka . . . kwilopa’ kukusanusya nyingi ukukinda ukulya nukunwa ilopa itolo. Kukusanusya ukuleka ukubika ilopa mu mbili witu mu njila yiliyosa. Isi sikongelelapo ukubikiwa ilopa lya mundu uyungi pamo ukusunga ilopa lyitu ukuti bise batubike pakabalilo akangi. Sikongelelapo kangi ukubikiwa kimo mwa fighaba 4 ifya ilopa ifi fyo amaselo makesefu, amaselo amelu, pulazima na mapulatileti.

¹¹ Injila simo isi abadokotala bikubombela, bikughaba kangi ifighaba 4 fya ilopa ifi mu tufighaba tumo utudonotudono. Ukristu aliwesa ikulondiwa ukusala mwene ukwitika utufighaba utu pamo hayi. Aliwesa ikulondiwa kangi ukwitika pamo ukukana ukuti ilopa lyake lisefiwe (hemodialysis), bonganie ni findu fimo (hemodilution) pamo balisunge pambali ukuti basalibike kangi (cell salvage).—Keta Amasyu Gha Pabumalilo 21.

12. (a) Ngimba isi tukusala pakubombela amabyebye ghitu sikumpalamasya Yehova? (b) Ngimba tubaghile ukusala bulebule kanunu injila isyakubumbulukisya?

¹² Ngimba Yehova ikupalamasiwa pa isi tukusala mwakubombela amabyebye ghitu? Ena ikupalamasiwa. Yehova ikupalamasiwa pa isi tukwinong’ona na isi tukubomba. (Belenga Isya Mbupingamu 17:3; 24:12.) Panongwa yakuti ikupalamasiwa na isi tukusala, tukulondiwa ukwiputa kumyake ukuti atutule ukusala injila inunu. Panyuma pakubomba isi po tubombele amabyebye ghitu ni fundo sya mu Baibolo ukusala kanunu.  Tutikulondiwa ukubalalusya abangi isi bayagha pakubomba linga balyaghene nindamyo iyi uswe twaghene nayo pamo ukubasalila ifyakubomba linga bali mu ndamyo. Unkristu aliwesa “isakupimbagha ki kitwalo kyakye.”—Bagalatiya 6:5; Baroma 14:12.

13. Ngimba tukumanyila isyafiki isya Yehova ukufuma mu ndaghilo ni fundo syake pa nkhani ya ilopa?

¹³ Fyosa ifi Yehova ikutubula uswe ukuti tubombeghe fikuya fyakututula twibene kangi fikunangisya ukuti atughanile. (Salimo 19:7-11) Loli tutikumpilikila pene panongwa yakuti indaghilo syake sikututula. Tukumpilikila panongwa yakuti tunganile. Ukungana Yehova kukutupangisya ukuti tukaneghe ukubikiwa ilopa. (Imbombo Sya Batumiwa 15:20) Kukututula kangi ukuti tuyeghe nu bumi ubununu. Abandu bingi lino, babumenye ububibi bwa kubikiwa ilopa kangi abadokotala bingi basyaghenie ukuti ukupanga opaleshoni kisita kubikiwa ilopa kukutula ubumi bwa mbine ukuti buye kanunu. Apa sikunangisya ukuti injila sya Yehova nnunu kangi sya lughano.—Belenga Yesaya 55:9; Yohani 14:21, 23.

14, 15. (a) Ngimba Yehova abapele abandu bake indaghilo siliku ukuti sibafighilileghe? (b) Ngimba mubaghile ukubombela bulebule ifundo isi sikwaghiwa mu ndaghilo isi?

¹⁴ Utubalilo tosa indaghilo sya Kyala silipo ukuti sibatuleghe abandu bake. Yehova abapele Abaisraeli indaghilo ukuti sibafighilileghe ku ngozi. Mwakifwanisyo, ululaghilo lumo lwayobagha ukuti aliwesa uyu ikuyenga inyumba, ayengeleleghe ulupaso pa nyumba iyapamwanya ukuti umundu angawagha ukufuma pamwanya. (Ukukumbusya Indaghilo 22:8) Ululaghilo ulungi lwali  lwamuno babombeleghe nifinyamana. Linga umundu yumo ali ni ngambako ingali, ali nubudindo bwakuyipinya ukuti yingamfulasyagha yumo pamo ukungogha umundu aliwesa. (Ukusoka 21:28, 29) Linga Umuisraeli akakonga ululaghilo ulu ayagha ninongwa linga umundu yumo aghoghiwe.

¹⁵ Indaghilo isi situtulile ukuketa ukuti ubumi bwapamwanya kwa Yehova. Ngimba tukasiwe bulebule pa syosa isi tumanyile mu nkhani iyi? Tunangisyeghe ukuti tukughindika ubumi pa muno tukufighilila inyumba syitu, muno tukwendesyela injinga, igalimoto, honda kangi linga tukusala ifyakuhobosya. Abandu bamo, fiyo abalumyana na balindwana, bikwinong’ona ukuti nakimo ikibibi iki kibaghile ukubawila, linga bikubombela ifindu ifi fibaghile ukupangisya ingozi. Loli sikaya isi Yehova ikulonda ukuti tubombeghe. Ikulonda ukuti tughindikeghe ubumi bwitu nu bwa bangi.—Undumbilili 11:9, 10.

16. Ngimba Yehova ikuyiketa bulebule inkhani iyakusosya ulwanda?

¹⁶ Ubumi bwa mundu aliwesa bwakulondiwa kwa Yehova. Nalinga bwa mwana uyu akapapiwa. Indaghilo isi Yehova abapele Abaisraeli ukwendela mwa Mose, syatighi: linga umundu amfulesye unkikulu uwalwanda kangi umwene pamo umwana ukufwa, Yehova ampagha inongwa yakughogha umundu. Isi syasanusyagha ukuti ubumi bwa mundu bonangiwe kangi bwalondiwagha ukughomokesyapo nalinga isi sibombiwe mwangozi. (Belenga Ukusoka 21:22, 23.) Kwa Kyala umwana uyu akapapiwa yope mundu. Ngimba ifundo iyi yikubatula ukumanya ukuti Yehova ikwipilika bulebule linga umundu asosisye ulwanda? Ngimba mukwinong’ona ukuti  ikwipilika bulebule linga ikuketa abana amamiliyoni mingi aba bakapapiwa bikughoghiwa ikyinja kilikyosa?

17. Ngimba fiki fibaghile ukunsubisya unkikulu uyu asosisyemo ulwanda?

¹⁷ Ngimba isi sibaghile ukumpalamasya bulebule unkikulu uyu asosisyemo ulwanda bo akali ukumanya muno Yehova ikuyiketela inkhani iyi? Ikulondiwa ukusubila ukuti Yehova abaghile ukumuhobokela ukwendela mu ikemo lya Yesu. (Luka 5:32; Baefesi 1:7) Unkikulu uyu atulile inongwa pakabalilo kamo kunyuma, atikulondiwa ukukindilila ukwiyipa inongwa linga apelile. ‘Yehova wakisa kangi wa ipyana . . . Bo muno kubusokelo ilisuba kuyilile ubutali ukufuma kubuyongelo, momuno ikububikila kubutali nanuswe ubutulanongwa bwitu.’—Salimo 103:8-14.

18. Nongwa yafiki tukulondiwa ukumasya aminong’ono gha kubabenga abangi?

¹⁸ Ukughindika ubumi ubu kyo kyabupe ikyakufuma kwa Kyala, kukwanda mundumbula. Sikuboneka ukwendela pa muno tukubaketela abangi. Untumiwa Yohani alembile ukuti: “Wesa uyu linga ikumbenga uwamyabo bo ngoghi,”. (1 Yohani 3:15) Ukumbenga umwinitu, kubaghile ukukula mu ndumbula syitu kisita uswe ukumanya. Ulubengo lubaghile ukumpangisya umundu ukuti aleke ukubaghindika abinake, ukubayobela ubutungulu nu kunyonywa ukuti abinake bafwe itolo. Yehova asimenye muno tukubaketela abinitu. (Banyalevi 19:16; Ukukumbusya Indaghilo 19:18-21; Matai 5:22) Linga tukuketa ukuti tuli na minong’ono gha kubabenga abangi, tukulondiwa ukwiyula ukuti tughamasye.—Yakobu 1:14, 15; 4:1-3.

19. Ngimba ukumanya muno Yehova ikuketela ifya bwite kukulondiwa ukuti kutupalamasyeghe bulebule?

 ¹⁹ Yilipo injila iyingi iyi tukunangisya ukuti tukubughindika ubumi. Pa Salimo 11:5, tukumanyila ukuti Yehova “ababengile aba basighanile isya bwite.” Linga tukusala ifyakuhobosya ifya bwite ko kuti tubughanile ubwite. Nongwa yafiki tukwisusya amasyu gha bwite ni fithuzi ifibibi mu minong’ono ghitu? Mu malo mwake tukulondiwa ukuya belu nukuya balutengano mu minong’ono ghitu.—Belenga Bafilipi 4:8, 9.

20-22. (a) Ngimba Yehova ikukiketa bulebule ikisu kya Setano iki? (b) Ngimba ababombi ba Kyala babaghile ukunangisya bulebule ukuti “bakaya ba nkisu muno”?

²⁰ Ikisu kya Setano kitikughindika ubumi. Ikitima kikunkola Yehova linga ikuketa abandu bikughoghana. Ukwanda liyolo, aba ndyali bapangisye ukuti abandu amamiliyoni mingi bafwe, ukongelelapo ababombi ba Yehova. Ibaibolo likufwanikisya amaboma agha ni finyamana ifikali. (Danieli 8:3, 4, 20-22; Ubusetuli 13:1, 2, 7, 8) Lino amalonda gha kulisya indusu, ghikwenda fiyo. Abandu bikuyagha ipulofiti inywamu fiyo linga bikulisya indusu isi sikughogha abandu amasauzandi mingi. Lino, “ikisu kili m’maboko gha mbibi.”—1 Yohani 5:19.

²¹ Loli Abakristu “bakaya ba nkisu muno.” Abandu ba Yehova batikwingila indyali na mbwite. Bo muno bikukana ukughogha, batikughatula amagulu agha ghikughogha abandu. (Yohani 15:19; 17:16) Linga iboma likubanyoza Abakristu, batikwandisya ifyongo. Yesu amanyisye ukuti tubaghaneghe nabalughu bitu.—Matai 5:44; Baroma 12:17-21.

 ²² Ifipanga fipangisye inifwa ya bandu bingi. Ukuyoba isya Babeloni Unkulumba, ubu bo bunyafyale bwa kipanga ikyabutungulu, Ibaibolo likuti: “Lyope nilopa lya basololi nilya bikemo nilya aba baghoghiwe pa kisu lilinkuboneka myake.” Ngimba mukupilikisya ififukwa ifi Kyala atubulile ukuti: “Amusokemo m’myake, mwe bandu bangu”? Abandu aba bikumwiputa Yehova mbwanaloli bakaya mfipanga fyabutungulu ifi.—Ubusetuli 17:6; 18:2, 4, 24.

23. Ngimba ukuti ‘tusokemo’ mu Babeloni Unkulumba, tukulondiwa ukubomba isyafiki?

²³ ‘Ukusokamo’ mu Babeloni Unkulumba, kukusanusya ukunangisya pabwelu ukuti tukaya kangi mu kipanga ikyabutungulu. Mwakifwanikisyo, tukulondiwa ukubabula abankipanga iki twaliko pakwanda ukuti basosyemo ingamu yitu mu buku lyabo. Loli filipo kangi ifingi ifi fikulondiwa. Tukulondiwa ukufibenga nukukana ukubomba ifindu ifi ifipanga fyabutungulu fikubomba. Ifi ifipanga fyabutungulu fikubomba, fikukasya abandu ukuti bakindilile ukubomba ifya bulowe, ifya ndyali nukuti basighaneghe indalama. (Belenga Salimo 97:10; Ubusetuli 18:7, 9, 11-17) Ifi fipangisye abandu bingi ukuti bataghe ubumi bwabo mu fyinja ifya kunyuma.

24, 25. Ngimba ukum’manya Yehova kukutupa bulebule ulutengano na mabyebye amanunu?

²⁴ Bo tukali ukum’manya Yehova, aliwesa wa uswe mu njila yimo akolelenemo ni findu ifibibi ifi ikisu kya Setano kikubomba. Loli lino tuchenjile. Twitike ikemo lya Yesu kangi twiyipile twibene kwa Yehova. Lino tuli ‘nkabalilo kakukabilamo amaka ukufuma kwa Yehova.’ Tuli nulutengano na mabyebye amanunu pakumanya ukuti isi tukubomba sikunhobosya Kyala.—Imbombo Isya Batumiwa 3:20; Yesaya 1:18.

 ²⁵ Pope nalinga twali mu mabungwe agha ghatikughindika ubumi, Yehova abaghile ukutuhobokela ukwendela mu ikemo lya Yesu. Tukundaghisya Yehova panongwa ya kyabupe ikya bumi. Tukunangisya ukuti tukundaghisya linga tukubomba fyosa ifi tubaghile ukufwanisya ukuti tubatuleghe abangi ukumanyila isya Yehova, ukuleka ukuya ku lubafu lwa kisu ikya Setano iki nukuya pabumanyani bwamaka na Kyala.—2 Bakorinti 6:1, 2.

26-28. (a) Ngimba mbombo yiliku iyakulondiwa iyi Kyala alimpele Ezekieli? b) Ngimba mbombo yiliku iyi Kyala atupele?

²⁶ Nkabalilo ka Baisraeli, Yehova alimbulile Ezekieli ukuti abasoke abandu ukuti Yerusalemu ikuya pakonangiwa nu kubamanyisya isi balondiwagha ukubomba ukuti basapone. Linga Ezekieli akabasokile abandu, Yehova ayagha pakumulonga umwene pa bumi bwabo. (Ezekieli 33:7-9) Ezekieli anangisye ukuti abughindikagha ubumi mwakubomba fyosa ifi abaghile ukufwanisya ukuti abandu bapilike amasyu ghakulondiwa agha.

²⁷ Yehova atupele imbombo yakubasoka abandu ukuti ikisu kya Setano kikuya pakonangiwa mwalululu kangi nukubatula ukuti bam’manye Yehova ukuti basingile nkisu ikipya. (Yesaya 61:2; Matai 24:14) Tukulondiwa ukubomba fyosa ifi tubaghile ukufwanisya ukuti tubabule abangi amasyu agha. Tukulondiwa ukuyoba bo muno Pauli ayobile ukuti: “Ndi mwelu itolo kwilopa lya bosa buno ngalyepwikeko pakubafumukisya syosa isi Kyala alinong’wine.”—Imbombo Sya Batumiwa 20:26, 27.

²⁸ Loli filipo kangi ifighaba fimo mu bumi bwitu ifi tukulondiwa ukuya belu. Isagha tukete fimo mu mutu wa pa nkyeni.