Amasiku agha kupepe ukumanya inkhani isyakukindanakindana ukukinda kunyuma uku ukongelelapo ni nkhani isi sibaghile ukubatula ukwifighilila nukuya nu bumi ubununu. Loli apa mukufufuza inkhani isi mukulondiwa ukuya maso ni nkhani isi abandu bikusifumusya, bo:

•   Inkani isi sibaghile ukubasofania

•   Amalipoti aghabutungulu

•    Inkhani isi sikaya nu buketi

 Mwakifwanikisyo, nkabalilo ka mbungo ya COVID-19, unkulumba wa United Nations ayobile ukuti abandu bikuya pakuyoba ubutungulu bu bwingi ubwakutilisya ubwakufwana ni mbungo iyi. Umwene atile: “Bukuya pakuyapo ubulongosi bu bwingi ububibi ubwakufwana nu nkota uwa mbungo iyi. Inkhani isyabutungulu isi sili paliposa itolo, mubaghile ukusipilika pa TV na pa lediyo. Abandu bikufumusya inkhani nyingi isi sikaya nu buketi pa Intaneti. Kangi sikaya syakuswighisya ukuketa abandu bikubabenga abandu bamo pamo akagulu ka bandu bamo panongwa ya nkhani isyabutungulu isi bikupilika.”

 Bwanaloli ukuti, inkhani isyabutungulu sikaya sya kihesya. Ibaibolo lyayobile ngani ukuti mmasiku agha, “abandu ababibi nabasyobi, bo bikukindililagha ukuya bonangi, bisakubasongagha abangi kangi bope bisakusongiwagha.” (2 Timoti 3:1, 13) Kangi syo isi sikubombiwa pakabalilo kalino. Intaneti yibaghile ukutupangisya ukuti twambilile pamo tufumusye inkhani yimo kisita kumanya ukuti nkhani yabutungulu. Polelo inkhani nyingi isi tubaghile ukwambilila pa imelo yitu pamo isi tubaghile ukuketa pa Intaneti, sibaghile ukuya syakuti bongelileko akabutungulu pamo hafu yosa ya nkhani yabutungulu.

 Ngimba mubaghile ukubomba isyafiki ukuti mwifighilile ku nkhani isyabutungulu isi sikaya nu buketi? Keta ifundo sya mu Baibolo isi sibaghile ukubatula.

•   Komma ukusubila itolo kilikyosa iki mukibwene pamo iki mupilike

   Isi Ibaibolo likuyoba: “Umundu unkonyofu yo ikwitika syosa itolo isi bikumbula, loli umundu wa mahala yo ikwinong’ona tasi ninjila iyi abaghile ukwendamo.”—Isya Mbupingamu 14:15.

   Linga tukaya maso, tubaghile ukusyobiwa. Mwakifwanikisyo, filipo ifithuzi ifi fikuya na malemba pasi pake pamo utumavidiyo twingi utu tuli pa Intaneti, fiyofiyo pa malo aghakwangalilapo agha pa Intaneti. Ifindu bo ifi, abandu bighanile ukufwanikisya itolo ifi abinabo babikilepo kangi utubalilo twingi ubwighane bwake bo bwakuti abandu basekeghe linga bafibwene. Loli kupepe ukuti abandu bachenje fimo mufithuzi na mutumavidiyo utu pamo ukubombela amasyu gha mundu yumo kisita ukulingania kanunu isi ayobile pabwandilo pamo pabumalilo, kangi isi sibaghile ukuchenja isi umwene ayobile. Kangi abandu babaghile ukupanga amavidiyo gha bandu banaloli aba bikubomba pamo ukuyoba ifindu ifi bakafibombapo pamo ukufiyoba.

   “Abandu bingi aba bikufufuza pa nkhani isyabutungulu bikuketa ukuti ifithuzi nu tumavidiyo utu tukuya pa Intaneti tukuya ukuti ubwanaloli bukayamo pamo bachenjile ifindu fimo kangi ubwighane bwake bukuya bwa kubasekesya itolo abandu.”—Axios Media.

   Amwilalusye ukuti: ‘Ngimba ifindu ifi fyabwanaloli pamo ubwighane bwake ko kubasekesya itolo abandu?’

•   Mwinong’oneleghe kuno inkhani iyo yifumile kangi ifi yikuyoba

   Isi Ibaibolo likuyoba: “Mutupimeghe utundu tosa.”—1 Batesalonike 5:21.

   Bo mukali ukusubila ifi fili mu nkhani pamo ukutuma ku bangi, nalinga ukuti yibaghile ukufumusiwa fiyo pamo yilembiwe fiyo, mukulondiwa ukusimikisya tasi ukuti yabwanaloli. Ngimba mubaghile ukubomba bulebule isi?

   Muketesyeghe tasi linga mubaghile ukubasubila aba balembile inkhani iyo. Amakampani agha ghikulemba inkhani nu tubughatila tumo, babaghile ukuchenja inkhani simo ukuti ifi bikulonda fibendele pamo ukuti baye kulubafu lwa kipani kimo. Mufwanikisyeghe inkhani iyi mubelengile na pamalo aghangi aghakubelengela inkhani agha ghalipo. Utubalilo tumo abamanyani bitu babaghile ukututumila mwangozi itolo inkhani isyabutungulu pa imelo pamo pamalo aghakwangalilapo agha pa Intaneti. Polelo komma ukusubila itolo inkhani yiliyosa, mufufuzeghe tasi ukuti mumanye kuno yifumile.

   Muketesyeghe ukuti ifi filembiwe fya mwalululu kangi fyabwanaloli. Keta amadeti ghake, fufuza ifi filembiwe na mabuketi ghake agha ghabaghile ukuyoba isi silembiwe. Muyeghe maso fiyofiyo linga inkhani yimo bayilingenie munjila imbepe fiyo pamo linga ilipoti ilyo liyobiwe libaghile ukubapangisya ukuti mubombepo simo.

   “Muketekesyeghe ukuti inkhani iyi mwambilile yabwanaloli panongwa yakuti isi syo syakulondiwa fiyo pakabalilo aka kangi sibaghile ukufwana itolo na muno ukusughusula mmaboko kuyilile kwakulondiwa lino.”—Sridhar Dharmapuri, unkulumba wa Food Safety na Nutrition Officer uwa U.N.

   Amwilalusye ukuti: ‘Ngimba inkhani iyi yikulingania itolo ifindu fya pakatikati ukuti fyabwanaloli pamo yikulingania itolo ikighaba kimokyene ikya nkhani?’

•   Mulongosiweghe ni fundo syabwanaloli komma ifindu ifi mukulonda ukupilika

   Isi Ibaibolo likuyoba: “Bo bukonyofu apa linga umundu ikwisubila mmahala ghake mwene.”—Isya Mbupingamu 28:26.

   Utubalilo twingi twe bandu twighanile ukusubila inkhani iyi twayilondagha ukuyisubila. Amakampani gha fya Intaneti kingi ghikutuma inkhani ukufwana ni findu ifi mufighanile kangi ukufwana na ifi mufufuzilepo kunyuma pa Intaneti. Loli, kakaya kabalilo kosa apa kwakulondiwa ukughulila itolo ukupilika isi tukulonda ukusipilika.

   “Twe bandu tupangiwe ukuti twinong’oneghe, loli ifi tukulonda, ifi tukusubila, ifi tukutila, na ifi tukunyonywa kingi fikutupangisya ukuti kuye kupepe ukwitikisya ifindu fimo ukuti fyabwanaloli linga fikukasya ifi tukulonda ukufisubila.”—Peter Ditto, social psychologist.

   Amwilalusye ukuti: ‘Ngimba ngusubila inkhani iyi panongwa yakuti fyo ifi ngulonda ukufisubila?’

•   Komma ukusifumusya inkhani isyabutungulu

   Isi Ibaibolo likuyoba: “Komma ukusibasya inongwa isyabutungulu.”—Ukusoka 23:1.

   Mukumbukeghe ukuti inkhani iyi mukubabulako abininu pamo ukubatumila yili na maka ghakupalamasya aminong’ono ghabo pamo ifyakubombiwa fyabo. Nalinga lumo mubaghile ukutuma mwangozi inkhani yimo loli musimanye ukuti ifyakusokapo fyake fibaghile ukuya fibibi.

   “Ikindu ikyakulondiwa fiyo iki mukulondiwa ukubomba bo mukali ukutuma inkhani yimo ku bininu, mwilalusyeghe ukuti, ʻNgimba ngusimikisya naloli ukuti inkhani iyi nguya pakutuma yabwanaloli?’ Linga aliwesa abaghile ukubomba bo ulu, pa Intaneti pabaghile ukuya inkhani nandi fiyo isyabutungulu.”— Peter Adams, uwakibili kwa pulezidenti wa News Literacy Project.

   Amwilalusye ukuti: ‘Ngimba ngubatumila abinangu inkhani iyi panongwa yakuti njimenye ukuti yabwanaloli?