Beth atile: “Bo ndi mwana nali ni ndamyo yakuya nilopa linandi. Ngayagha namaka, nakatalagha mwanakalinga, ififupa fyangu fyababagha kangi natamiwagha ukubomba kanunu ifindu fimo. Dokotala wangu alimbele amapilisi gha ilopa. Nanwile amapilisi agha, kangi nalyandile ukulya ifyakulya ifinunu. Mwanakalinga nalyandile ukwipilika kanunu.”

 Abandu bingi bali ni ndamyo bo iyi ali nayo Beth. Akabughatila aka kikuketesya ifyabumi aka World Health Organization (WHO) kikuti abandu 2 biliyoni, iyi yo 30 pelesenti ya kibelengilo kya bandu pa kisu kyosa bali ni ndamyo yakuya nilopa linandi. Mfyisu ifilondo, 50 pelesenti ya bakikulu aba bali nulwanda kangi 40 pelesenti ya bana aba bakali ukwanda isukulu bali ni ndamyo iyi.

 Indamyo yakuya nilopa linandi yakutilisya fiyo. Linga ilopa lya mundu lisyele linandi fiyo mumbili, umundu abaghile ukwanda ukubina ububine ubwa ndumbula kangi indumbula yibaghile ukuleka ukubomba kanunu imbombo yake. Akabughatila ka WHO kikuti mfyisu fimo, “20 pelesenti ya bakikulu aba bali nulwanda bikufwa” panongwa ya ndamyo yakuya nilopa linandi. Abana aba bikupapiwa ku bakikulu aba bikuya ni ndamyo ya ilopa linandi ili likwanda panongwa yakuya na ayiloni nnandi mumbili, babaghile ukupapiwa bali nimyesi iyi yikafwana kangi babaghile ukuya bakughanda fiyo. Ukuya na ayiloni nnandi mumbili ko uku kukupangisya ukuti abandu bingi baye ni ndamyo yakuya nilopa linandi. Abana aba bali ni ndamyo ya ilopa linandi, babaghile ukuya banini kangi utubalilo twingi bikubinabina. Indamyo iyi yikwanda panongwa yakuleka ukuya na ayiloni mumbili, loli umundu abaghile ukuyitola kangi abaghile ukubumbuluka. a

Ngimba Indamyo Yakuya Nilopa Linandi Findu Fiki?

 Ukuya nilopa linandi bubine. Mbupimba, abandu aba bali ni ndamyo iyi batikuya na maselo amakesefu aghakufwana gha ilopa agha ghabaghile ukubomba imbombo yake kanunu. Isi sikubombiwa pafifukwa ifyakukindanakindana. Abasayansi baghaghile kangi amaluko aghakukinda 400 aghandamyo yakuya nilopa linandi. Indamyo iyi yibaghile ukuya ya kabalilo kanandi pamo ya kabalilo akatali kangi yibaghile ukuya ndamyo nandi pamo nywamu.

Ngimba Findu Fiki Fikwandisya Indamyo iyi?

 Filipo ifindu fitatu ifi fikwandisya indamyo iyi:

•   Linga umundu ataghile fiyo ilopa, amaselo amakesefu ghikuya manandi.

•   Linga umbili ghukutoliwa ukupanga amaselo amakesefu aghakufwana.

•   Linga umbili ghukughogha amaselo amakesefu.

 Abandu bingi pa kisu kyosa bali ni ndamyo yakuya nilopa linandi panongwa yakuti bali na ayiloni nnandi mumbili. Linga umbili ghukaya na ayiloni wakufwana, ghukabaghila ukupanga ipulotini ili likumanyiwa ukuti hayimogolobini (hemoglobin). Ipulotini ili likwaghiwa mu maselo amakesefu kangi ikupangisya ukuti amaselo agha ghafwanisyeghe ukupimba umuyi wa okosijini.

Ngimba Umundu Abaghile Ukumanya Bulebule Linga ali Nindamyo Yakuya Nilopa Linandi iyi Yikwanda Panongwa Yakuya na Ayiloni Nnandi

 Indamyo yakuya nilopa linandi yikwanda itolo panandinapandi kangi utubalilo tumo uyu ikubina akabaghila ukumanya. Nalinga ukuti ifimanyikilo fibaghile ukuya fyakukindanakindana, fimo mwa fimanyikilo ifya kuya nilopa linandi ifi fikwanda panongwa yakuya na ayiloni nnandi fyo ifi:

•   Ukukatala fiyo

•   Ukutalala amaboko pamo amalundi

•   Umundu atikuya namaka

•   Umbili ghukubuta

•   Umutu ghukubaba kangi ikupanga akasyungulu

•   Ukubopa kwa ndumbula, ukutuya mwakutamiwa

•   Ukuma ifyala

•   Ukuleka ukulonda ukulya, fiyofiyo abana

•   Ukunyonywa ukulya ayisi pamo umfu

Ngimba yo Nani uyu Abaghile Ukwaghiwa ni Ndamyo iyi?

 Abakikulu babaghile ukuya ni ndamyo iyi iyakuya nilopa linandi, ili likwanda panongwa yakuya na ayiloni nnandi uyu ikusoka pakabalilo aka bikuya kumwesi. Bope abakikulu aba bali nulwanda babaghile ukwaghiwa ni ndamyo iyi linga batikulya ifyakulya ifi fili na vitamina B.

 Ababonda aba bikupapiwa amasiku ghakafwana pamo baghandile fiyo kangi batikwambilila ayiloni wakufwana ukufuma mu lukama lwa m’mabele linga bikonga pamo ukunwa ulukama ulu bapangile itolo.

 Abana aba batikulya ifyakulya ifya magulu ghosa.

 Abandu aba bikulya ifyakulya ifya mani ghene aba batikulya ifyakulya ifi fili na ayiloni wakufwana.

 Abandu aba bikubinabina, bo aba bali ni ndamyo yakuya nilopa linandi, nkhansa, indamyo ya ifigho, ifilonda fya mulwanda kangi amabubine agha ghikwanda panongwa ya majelemusi.

Isi Mubaghile Ukubomba Linga Muli ni Ndamyo Yakuya Nilopa Linandi

 Mukabaghila ukwepuka pamo ukubumbuluka ku maluko ghamo aghakuya nilopa linandi. Loli mubaghile ukwepuka pamo ukubumbuluka ku maluko ghamo agha ghikwanda panongwa yakuya na ayiloni nnandi mumbili, pamo amavitamini linga umundu abaghile ukwanda ukulya ifyakulya ifya magulu agha:

 Ayiloni. Ikwaghiwa mu nyama, indima, mphoza, amaseke gha mani agha ghali gilini fiyo. b Fibaghile ukuya kanunu ukupiya mu mapoto agha ghikupangiwa na ayiloni panongwa yakuti abakufufuza banangisye ukuti fibaghile ukutula ukuti mu fyakulya ifi mupiyile muye ayiloni.

 Folate (asidi yumo uyu ikwaghiwa mu vitamin B). Ikwaghiwa mu seke, amaseke gha mani agha ghali gilini fiyo, ndozi isibisi, indima ingesefu, chizi, amafumbi, iniswi, amaalimondi na masyabala. Ikwaghiwa kangi mu fyakulya ifi fili na mavitamini bo buledi, ifilombe, pasta nu mpunga. Folate yo uyu ikumanyiwa kangi ukuti folic acid.

 Vitamini B-12. Ikwaghiwa munyama, ifyakulya ifyakupangiwa ukufuma ku lukama, ifyakupangiwa ukufuma ku fyakumela bo ifilombe, umpunga ni fingi, kangi ifyakulya ifyakufuma ku soya.

 Vitamini C. Ikwaghiwa mu seke sya mugulu lya maolenji na juwisi uyu ikupangiwa ukufuma ku seke bo isi, imbilipili, broccoli, tomato na ghotameloni. Ifyakulya ifi fili na vitamini C fikutula umbili winu ukuti ghuye na ayiloni.

 Ifyakulya fikukindana ifighaba ni fighaba. Polelo amufimanye ifyakulya ifi fikwaghiwa kuno muliko ifi fili nifyakulondiwa mumbili winu. Ifi fyakulondiwa fiyo linga muli nulwanda pamo mukwitendekesya ukuya nulwanda. Linga mukupasikisya kanunu ubumi bwinu, mukuchepesya ingozi iyakuti umwaninu asaye ni ndamyo yakuya nilopa linandi. c