Abandu bamo bikunwa fiyo ubwalwa linga bandile ukutamiwa naminong’ono, linga bali bene pamo linga bakaya nikyakubomba. Ngimba mwandile ukunwa fiyo ubwalwa ukukinda muno mwanwelagha kunyuma? Linga mo siyilile, ngimba mubaghile ukubomba isyafiki ukuti muleke ukuya ngalabwalwa pamo ukufika pakutoliwa ukwikala kanunu linga mukanwa? Keta ifundo simo isi sibaghile ukubatula ukuti muleke ukunwa fiyo ubwalwa.

•  Ngimba ukunwa panandi sikusanusya isyafiki?

•  Ngimba mubaghile ukumanya bulebule ukuti mukunwa fiyo ubwalwa?

•  Ifundo 5 isi sibaghile ukubatula ukuti muleke ukunwa fiyo ubwalwa

 Isi Ibaibolo likuyoba: “Ungayagha bulilanisi nabaghalabwalwa na babo bikulya fiyo ifyakulya.”—Isya Mbupingamu 23:20.

 Musimanye ukuti: Ibaibolo litikukanisya ukunwapo panandi itolo ubwalwa. (Undumbilili 9:7) Loli likunangisya ukuti pali ukukindana pakati pa ukunwa panandi, nukunwa fiyo nu kughala. (Luka 21:34; Baefesi 5:18; Titi 2:3) Nalinga umundu akabaghila ukughala, loli linga anwile fiyo ubwalwa sibaghile ukupalamasya fiyo muno ikubombela ifindu, ubumi bwake kangi ubumanyani bwake na bangi.—Isya Mbupingamu 23:29, 30.

 Abakalyoto bingi bikuyoba ukuti kulipo ukukindana pakati pa ukunwa panandi nu kunwa fiyo ubwalwa. Kangi utubalilo twingi bikuketa ubwingi bwa bwalwa ubu umundu ikunwa pisiku nu bwingi bwa masiku agha ikunwa pasabata. a Nalinga sili bo ulu, abandu bikukindana muno bikubombela ifindu linga banwile, kangi bamo bikusala ukuleka itolo ukunwa. Akabughatila Kakuketesya Isya Bumi pa Kisu Kyosa kikuyoba (WHO) ukuti:

 “Utubalilo tumo ibotolo limolyene pamo mabili bubaghile ukuya bwalwa bwingi fiyo—mwakifwanikisyo:

•   Linga mukwendesya igalimoto pamo mukubombela amashini ghamo.

•   Linga muli nulwanda pamo mukongesya umwana.

•   Linga mukunwa imikota yimo.

•   Linga muli ni ndamyo yimo mumbili.

•   Linga mukutoliwa ukwikola pa nkhani ya kunwa ubwalwa.”

 Isi Ibaibolo likuyoba: “Oko twiketesye bununu ulwendo lwitu.”—Inguto 3:40.

 Musimanye ukuti: Mubaghile ukwifighilila ku ndamyo isi sikwisa panongwa ya kunwa fiyo ubwalwa, linga utubalilo tosa mukuketa muno mukunwela nu kuchenja apa pikulondiwa. Keta ifundo isyakukongapo isi ukuti mumanye linga mwandile ukunwa fiyo ubwalwa.

•   Mutikuhoboka linga mukanwapo. Mukuketa ukuti mukulondiwa ukunwapo ukuti mwipilike kanunu, muleke ukuya nisoni pamo ukuti muhoboke. Mukunwa ukuti mwibweko indamyo syinu.

•   Mukunwa fiyo ukukinda kunyuma. Mukunwa pipipipi, mukunwa ubwalwa bwamaka fiyo, kangi mukulondiwa ukunwa ubwalwa bwingi ukuti mwande ukwipilika bo muno mwipilikilagha kunyuma.

•   Mwandile ukwaghana ni ndamyo pakaya pamo kumbombo panongwa yakunwa fiyo ubwalwa. Mwakifwanikisyo, nyingi mwa indalama syinu mukumalila ukunwela ubwalwa ukukinda indalama isi mubaghile ukusyagha.

•   Mukutoliwa ukusala kanunu ifyakubomba linga munwile, ifindu bo ukwendesya igalimoto, ukoghela pamo ukubombela imbombo amashini ghamo.

•   Abininu bikudandabula panongwa yamuno mukunwela ubwalwa. Linga bikubalalusya, mukwifighilila. Mukwanda ukusyobekesya ukuti abininu bo aba bikubapangisya ukuti munweghe bo ulu.

•   Mukutoliwa ukuleka ukunwa ubwalwa. Mughelile ukuti munweghe panandi ubwalwa pamo ukuleka itolo ukunwa, loli mukutoliwa ukuleka ukunwa.

 1. Muyeghe ni mbatiko

 Isi Ibaibolo likuyoba: “Uyu ikuketa nkyeni nukwiyula yo atikutoliwa ukufyagha.”—Isya Mbupingamu 21:5.

 Mughele ukubomba isi: Musale amasiku mwa sabata agha mukuketa ukuti mubaghile ukunwa. Mubikile ngani ubwingi bwa bwalwa ubu mukwisa pakunwa pa masiku agha musalile. Musale amasiku mabili mukati mwa sabata yiliyosa agha mutikuya pakunwa.

 “Akabughatila kamo aka kikuketa ifya kunwa ubwalwa ku U.K., katile “Linga amasiku ghamo mukutusya ukunwa ubwalwa, fikutula ukuti umundu aleke ukuya ngalabwalwa.”

 2. Mukongeghe imbatiko yinu.

 Isi Ibaibolo likuyoba: “Oko lelo, amusimalisyeghe kope na ku kusibomba.”—2 Bakorinti 8:11.

 Mughele ukubomba isi: Mumanye ubwingi bwa bwalwa ubwakwitikisiwa ubu mukulondiwa ukunwa ukuti muleke ukunwa fiyo. Muleghe ifyakunwa ifingi ifi linga munwile mukabaghila ukughala, kangi akabalilo kosa muyeghe nafyo ifyakunwa ifi.

 “Akabughatila ka ku U.S. National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism kikuti, “Utundu utunandinandi utu mukuchenja tubaghile ukubatula fiyo ukuti muleke ukwaghana ni ndamyo isi sikwanda panongwa ya kunwa fiyo ubwalwa.”

 3. Mungachenjagha isi musalile.

 Isi Ibaibolo likuyoba: “Loli fikuti ‘Ena’ winu ayeghe yo ena yope ‘Mma,’ winu ayeghe yo mma.”—Yakobu 5:12.

 Mughele ukubomba isi: Linga abininu babapele ubwalwa pisiku ili litikukolelana ni mbatiko yinu, muye bakwitendekesya “ukukana” loli mwalughindiko.

 “Akabughatila ka U.S. National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism kikuti, “Linga mukubombapo simo mwanakalinga ukuti mukane ukwambilila ubwalwa ubu abininu babapele pisiku ili umwe musalile ukuleka ukunwa, kukuya kupepe ukuti muleke ukukopeka.

 4. Mubikeghe indumbula pafindu ifinunu ifi mukuya pakufyagha panongwa ya isi musalile ukubomba.

 Isi Ibaibolo likuyoba: “Ubumalilo bwa kandu bo bununupo nukukinda ubwandilo.”—Undumbilili 7:8.

 Mughele ukubomba isi: Lemba ififukwa ifi musalile ukuleka ukunwa fiyo ubwalwa. Mubaghile ukulemba ifindu bo ukuti mukulonda ukuti mulambalalaghe mwakufwana, mukulonda ukuti muye nu bumi ubununu, muleke ukonanga indalama nu kuya pabumanyani ubununu na bangi. Linga mubabulile abininu isi musalile ukubomba, muyobeghe fiyo ubununu bwake m’malo mwa ndamyo isi silipo.

 5. Mwiputeghe kwa Kyala ukuti abatule.

 Isi Ibaibolo likuyoba: “Mbaghile ukusibomba syosa, muli yuyo ikumba maka.”—Bafilipi 4:13.

 Mughele ukubomba isi: Linga mukupasya na muno mukunwela ubwalwa, mwipute kwa Kyala ukuti abatule. Munsume ukuti abape amaka kangi abatule ukuti mwikole. b Muye nakabalilo akakuti mumanyileghe amahala agha ghikwaghiwa mu Masyu ghake, Ibaibolo. Nubutuli bwa Kyala, nanumwe mubaghile ukutola indamyo ya kunwa fiyo ubwalwa.