Abandu bamo babaghile ukwinong’ona ukuti abasayansi babaghile ukusala ifundo iyakwanda, kangi abandu aba bikusubila ukuti Kyala aliko babaghile ukusala ifundo iyabubili.

 Loli bakaya basayansi bosa aba bikusubila ifundo iyakuti ifyabumi fyachenjile ukufuma ku findu ifingi.

 Ubwanaloli bo bwakuti, abandu bingi aba bamanyile fiyo na basayansi bamo bikukayikila linga ikimanyisyo ikyakuti ifyabumi fyachenjile kyabwanaloli.

 Mwakifwanikisyo, keta isi ayobile pulofesa yumo uyu ingamu yake yo Gerard uyu amanyisiwe ukuti ifyabumi fyachenjile pakabalilo aka amanyilagha ku koleji. Atile: “Pakabalilo ka maghesyo nalembagha itolo amaansala agha abamanyisi bangu balondagha, loli ubwanaloli bo bwakuti ngasubilagha isi twamanyilagha.”

 Nongwa yafiki abasayansi bamo fikubatamya ukusubila ifundo iyakuti ifyabumi fyachenjile ukufuma ku findu ifingi? Ukuti twamule ilalusyo ili, isagha tuyobesanie amalalusyo mabili agha ghikubasofania abasayansi bingi: (1) Ngimba ubumi bwalyandile bulebule? kangi (2) Ngimba amaluko aghakukindanakindana aghafyabumi ghafumile kughu?

 SI BAMO BIKUYOBA. Ifindu fyabumi fyafumile ku findu ifi fikaya nu bumi.

 INONGWA IYI ABANDU BAMO BATIKUSUBILA IFUNDO IYI. Amasiku agha abasayansi bamenye nyingi isyakufwana na muno amaselo gha bumi ghikubombela ifindu, loli bikutoliwa ukupilikisya muno ubumi bwalyandile. Kangi pali ukukindana kunywamu fiyo pakati pa kindu ikya bumi ni kindu iki kikaya nu bumi.

 Abasayansi bikwinong’onela itolo muno ifindu fyayilile pa kisu kyapasi ifyinja amabiliyoni mingi agha ghakindile. Abene bali naminong’ono aghakukindanakindana pa nkhani ya kuno ubumi bwalyandile, bamo bikuti ubumi bwalyandile pafitapa ifya vokano (volcano) ifi fyapundile ukufuma pasi pa kisu, bamo bikuti bwalyandile pasi pa sumbi. Abangi bikusubila ukuti ubumi bwalyandile mumpalanga kangi bwalisile pa kisu apa ukwendela mu mabwe agha ghikuwa ukufuma mumpalanga. Loli isi sitikwamula ilalusyo ilyakuti ngimba ubumi bwalyandile bulebule. Sikunangisya itolo kuno abasayansi bikwinong’ona ukuti ubumi bwalyandile.

 Abasayansi bikusakisya itolo ukuti lumo twalipo utundu tumo utu tukukoleliwa ukuti mamolekyu (molecules) utu twachenjile ukuya bulongosi ubwakufwana na muno ikindu kibaghile ukubonekela. Bikusubila kangi ukuti amamolekyu agha ghali gha findu ifi fikaya nu bumi, ghachenjagha kangi ghayagha mingi paghene. Loli abasayansi bikutoliwa ukubwagha ubuketi ubwakuti amamolekyu agha ghaliko naloli, kangi baghelile ukupanga amamolekyu aghakufwana na agha bikuyoba loli batoliwe.

 Ifyabumi fya padela fiyo panongwa yakuti fibaghile ukusunga nu kukonga indaghilo isi fikwendela. Amaselo gha fyabumi ghikupimba ubulongosi, ukumanya isi fikusanusya nu kububombela imbombo ubulongosi ubwakufwana na muno ikindu kikulondiwa ukubonekela. Abasayansi bamo bikubufwanikisya ubulongosi ubu na mapulogilamu gha mu kompyuta, kangi ifindu ifyakukindanakindana ifi fikwaghiwa muselo bikufifwanikisya ni findu fyosa ifi fili mu kompyuta. Loli aba bikusubila ukuti ifindu fyachenjile ukufuma ku findu ifingi, bikutoliwa ukulingania kuno ubulongosi ubu bukufumu.

 Ukuti iselo libombe imbombo kanunu likulondiwa ukuya na mamolekyu agha ghali na mapulotini. Imolekyu yiliyosa yili nu tundu utungi, kangi utundu utu tubikiwe mumbatiko yimo iyapadela fiyo. Kangi amamolekyu agha ghikulondiwa ukupetekiwa munjila iyingi iyapadela ukuti ghabombe kanunu imbombo. Abasayansi bamo linga bikuketa isi bikuyoba ukuti sikabaghila ukubombiwa syene itolo ukuti imolekyu yipangiwe munjila iyapadela bo iyi. Uwasayansi yumo uyu ingamu yake yo Paul Davies alembile ukuti: “Iselo likulondiwa amapulotini amasauzandi mingi ukuti libombe kanunu imbombo, sikaya syakupilikiwa ukwinong’ona ukuti ghapangiwe itolo mwalusako.”

 IFUNDO YAKE. Nalinga abasayansi bafufuzile kwa fyinja fingi mfindu ifyakukindanakindana, ubwanaloli bwake bo bwakuti ifindu ifyabumi fikufuma ku findu ifyabumi fyene komma ku findu ifi fikaya nu bumi.

 ISI ABANDU BAMO BIKUYOBA. Ifyabumi ifyakukindanakindana, ukongelelapo abandu, fyafumile ku kindu ikyabumi ikyakwanda iki kyachenjagha panandipanandi ukweghela muno akabalilo kayilile kangi na muno ifindu fiyilile pamalo agho.

 INONGWA IYI ABANDU BAMO BATIKUSUBILA IFUNDO IYI Amaselo ghamo ghali ni findu fingi fiyo ukukinda aghangi. Ibuku limo likuti muno amaselo ghikuchenjela ukufika piselo ili likuya nifindu fingi yo “nkhani yimo yakutamya fiyo ukuyipilikisya ukongelela pa nkhani iyakuti ngimba ifyabumi fyaliko bulebule.”

 Abasayansi basyaghile ukuti mu selo lililyosa ghalimo amamolekyu aghapadela agha gho mapulotini, agha ghikukolelana pakubomba imbombo isyakukindanakindana isi syakutamya ukusipilikisya. Simo mwa mbombo isi ko kutuma ifyakulya nukufichenja ukuti fiyeghe fyamaka, ukutendekesya ifighaba fimo fya maselo ifi fyonangike nu kutuma indumi ku selo lyosa. Ngimba sibaghile ukuya syakupilikiwa ukuyoba ukuti amaselo agha ghikubomba ifindu fyosa ifi, ghachenjile ukufuma ku findu ifingi? Abandu bingi bikuketa ukuti isi sikabaghila ukubombiwa.

 Ubumi bwa finyamana na abandu bukupangiwa linga ifumbi lyaghene nu bunyambala. Ifumbi likuya na maselo kangi amaselo ghikwanda ukubala, pabumalilo ghikwanda ukuboneka mwakukindanakindana, isi sikutula ukuti utumbakasya twa mumbili utwakukindanakindana twande ukupangiwa. Ikimanyisyo ikyakuti ifindu fyachenjile kikabaghila ukulingania muno iselo lililyosa “likumanyila” ukuti liye kambakasya ka luko luliku kangi kuno iselo libaghile ukubuka mumbili wa kyabumi.

 Lino abasayansi bayimenye ifundo iyakuti, ifinyamana ukuti fichenje ukuya uluko ulungi pikulondiwa ukuti amamolekyu agha ghali nkati mwa selo lya kinyamana ghachenje. Panongwa yakuti abasayansi bakabaghila ukubika ubuketi ubwakuti iselo “ilipepe” libaghile ukupangiwa ukufuma ku kindu iki kikaya nu bumi, ngimba isi sibaghile ukuya syakupilikiwa ukusubila ukuti ifinyamana ifyakukindanakindana ifi fili pa kisu kyapasi iki fyachenjile ukufuma ku findu ifi fikaya nu bumi? Pa nkhani ya muno umbili wa finyamana ghupangikile, Michael Behe, uyu yo Pulofesa wa sayansi ya fyabumi ikuti, apa twafufuzagha “tufyaghile ifindu ifyakuswighisya fiyo ifi tukaghulilagha loli tukabombapo nasimo ukuti tupilikisye kanunu ifi fyapangisye ukuti ifindu ifyakuswighisya ifi fiyeko fyene kisita mundu yumo uwamahala ukufipela.”

 Abandu bali namabyebye, bikwimanya kanunu, bikwinong’ona nu kupilikisya ifindu kangi bali nutuyilo utununu bo ukupa, ukwiyipa kangi ukumanya inunu ni mbibi. Ikimanyisyo ikyakuti abandu bafumile ku kindu ikyabumi ikyakwanda iki kyachenjagha panandipanandi ukweghela muno akabalilo kayilile kangi na muno ifindu fiyilile pamalo agho, kikabaghila ukulingania isi syabombiwe ukuti abandu baye nutuyilo twa padela utu.

 IFUNDO YAKE. Nalinga ukuti abasayansi bingi bikusubila ukuti ifyabumi fyachenjile ukufuma ku findu ifingi, loli abasayansi bamo batikusubila isi ikimanyisyo iki kikumanyisya pa nkhani ya muno ubumi bwalyandile.

 Abandu bingi linga bikwinong’onela ubuketi ubu bulipo, bikuketa ukuti alipo yumo uwamahala uyu apelile ifindu fyosa. Ikifwanikisyo pa nkhani iyi yo pulofesa yumo uyu ingamu yake yo Antony Flew, uyu pabwandilo asubilagha ukuti Kyala akayako. Loli achenjile aminong’ono ghake bo amanyile isya muno ubumi buyilile kangi indaghilo isyamuno ifindu fya nkipeliwa fikwendela. Flew alembile ifundo iyi abakalyoto aba iyolo abamahala gha bandu basubilagha. Umwene atile: “Tukulondiwa ukwitikisya ifyakukongapo ifya bakufufuza nalinga ukuti fibaghile ukuti fikukindana na ifi twaghulilagha.” Pulofesa uyu aketile ukuti bulipo ubuketi ubwakunangisya ukuti alipo Umpeli uyu apelile ifindu fyosa.

 Gerard, uyu tunjobile kubwandilo bwa nkhani iyi, ayobile kangi isyakufwana itolo na sisisi. Nalinga ukuti amanyile fiyo kangi abombagha imbombo iyakufufuza isya tunyamana, umwene atile: “Nguketa ukuti pakaya ubuketi ubwakufika pandumbula ukunangisya ukuti ifyabumi fyachenjile ukufuma ku findu fimo ifi fikaya nu bumi. Ifyabumi fikubomba ifindu mumbatiko kangi mwakuswighisya fiyo, isi sikumbangisya ukusubila ukuti alipo yumo uyu afipelile.”

 Umundu abaghile ukumanya nyingi isya kalyoto uwakujambula ifithuzi mwakuketa isi kalyoto uyo ajambwile. Yope Gerard alyandile ukutumanya utuyilo twa Kyala utu ali nato mwakuketa ifi Kyala apelile. Kangi amanyile nyingi ukwendela M’masyu gha Mpeli agha gho Baibolo. (2 Timoti 3:16) Umwene aghaghile amaansala aghakumfika pandumbula aghamuno ifindu fyayilile na bandu ba iyolo, kangi isi sibaghile ukubatula abandu ukulimbana ni ndamyo isi bikwaghana nasyo pakabalilo aka. Isi syampangisye ukusimikisya ukuti Ibaibolo naloli masyu gha Kyala.

 Isi Gerard asyaghile sikunangisya ukuti mu Baibolo ghalimo amaansala gha malalusyo ghitu aghakukindanakindana agha tubaghile ukuya nagho. Tukubakasya ukuti nanumwe mulimanyileghe Ibaibolo kangi mukuya pakughagha amaansala gha malalusyo ghinu agha muli nagho.