•  Nongwa yafiki mukulondiwa ukuya maso na ifi mukulya?

•  Ifindu 4 ifi tubaghile ukubomba ukuti ifyakulya fyitu fiye fyakufighililiwa

•  Ifindu fitatu ifi tubaghile ukubomba ukuti tuye nu bumi ubununu

•  Ubutungulu ubu abandu bighanile ukuyoba

 Ukuti muye nu bumi ubununu, fikweghela pa ifi mukulya. Linga mukulya ifyakulya ifyakufighililiwa kanunu kangi ifya magulu ghosa, fikuya pakubatula ukuti muye nu bumi ubununu. Loli linga tukulya ifyakulya ifi fikafighililiwa kanunu kangi ifi fikatendekesiwa kanunu, fibaghile ukupalamasya fiyo ubumi bwitu. Kangi fibaghile ukufwana itolo nu mundu uyu ikubombela amafuta gha galimoto agha ghatikukolelana ni galimoto yake, ifi fibaghile ukupangisya ukuti igalimoto yake yonangike. Indamyo sikabaghila ukuboneka pakabalilo kakako, loli linga akabalilo kakindilepo indamyo sibaghile ukwanda ukuboneka.—Bagalatia 6:7.

 Akabughatila Kakuketesya Ubumi pa Kisu Kyosa (WHO) kikuti, “ikisu kilikyosa kikupalamasiwa nu bubine bwa kuya nifyakulya finandi mumbili.” Ububine ubu bukongelelapo indamyo bo ukutupa fiyo. Linga utubalilo twingi mwighanile ukunwa pamo ukulya ifyakulya ifi fitikutula fiyo mumbili, fibaghile ukwandisya indamyo bo iya ndumbula, ukufwa utumbakasya, shuga ni khansa. Ukufwana na isi abakufufuza basyaghile mwalululu mu 2017, abandu pabupipi 11 miliyoni bafwile panongwa yakuleka ukulya ifyakulya ifyakulondiwa. Akabughatila ka WHO kikuti isiku lililyosa abandu abakukinda 1 sauzandi bikufwa panongwa ya kulya ifyakulya ifibibi kangi abangi amamiliyoni mingi bikwanda ukubina amabubine aghakukindanakindana.

 Ibaibolo likutukasya ukuti ifyakulya fyitu fikulondiwa ukuti fiyeghe fyakufighililiwa kangi finunu. Likutumanyisya kangi ukuti Kyala yo “nyibuko ya bumi.” (Salimo 36:9) Ubumi kyabupe, kangi tubaghile ukunangisya ukuti tukundaghisya ikyabupe iki linga tukubupasikisya ubumi bwitu na ba mumbumba yitu. Keta muno mubaghile ukubombela isi.

 1. Mutendekesyeghe kanunu ifyakulya.

 Nongwa yafiki mukulondiwa ukufitendekesya kanunu? Mu fyakulya mukwaghiwa amajelemusi amabibi fiyo a agha linga ghingile mumbili witu tubaghile ukubina.

 Abafyakipatala bikukasya ukuti:

•   Bo mukali ukutendekesya ifyakulya, musughusuleghe tasi m’maboko ghinu ni sopo. b Sughusula ni sopo m’maboko ghinu ghosa mabili kwa masekondi 20. Musughusuleghe maboko ghinu na munyobe syinu. Pabumalilo musughusule na misi kangi mupuputeghe amaboko ghinu.

•   Mubombeleghe isopo na misi ukuti musuke ifindu ifi mukuya pakudumulilapo ifyakulya, bo imbale na kilikyosa iki mukuya pakubombela imbombo linga mukutendekesya ifyakulya. Muleke ukuya nakayilo akakuti ikindu kimokyene itolo kyo mudumulileghe ifyakulya ifi mukuya pakupiya kangi mudumulilepo ifyakulya ifi mukuya pakulya kisita kupiya.

•   Musukeghe iseke na maseke gha mani ghalighosa agha mukulonda ukupiya kangi mukulondiwa ukufisuka nu nkota linga kuno mukwikala utubalilo tumo abandu bikonelela imbeyu syabo na misi amabibi.

 2. Mungonganiagha ifyakulya ifibisi ni fyakupiya.

 Nongwa yafiki mutikulondiwa ukungonia? Amajelemusi agha ghikuya mfyakulya ifi fikapiyiwa bo inyama ni fingi, ghabaghile ukwingila mfyakulya ifingi.

 Abafyakipatala bikukasya ukuti:

•   Ifyakulya ifi fikapiyiwa mufibikeghe pafyene, fiyofiyo inyama kangi mungafyonganiagha ni fyakulya ifi mutikuya pakupiya nalinga ukuti mulile ku msika kangi mukulonda ukuti mufisunge.

•   Linga mumalile ukudumula inyama imbisi, sughusula kanunu m’maboko, suka umpeni winu kangi suka ikindu iki mwadumulilagha bo mukali ukudumulilapo ikindu ikingi.

 3. Muketesye ukuti ifyakulya ifi mukulonda ukupiya fipile kanunu.

 Nongwa yafiki mukulondiwa ukuketesya ukuti fipile kanunu? Amajelemusi ghikufwa pene linga ifyakulya fyinu fipile kanunu.

 Abafyakipatala bikukasya ukuti:

•   Mupiyeghe ifyakulya mpaka fipye mwakufwana. Ifyakulya bo inyama iya fighaba ifya nkati, yikulondiwa ukupya fiyo ukufika amadigili 70 (160°F) kwa masekondi pabupipi 30.

•   Linga mukupiya inyama iyakubwatusya, yikulondiwa ukupya kwa kabalilo akataliko.

•   Linga mukulonda ukulya ifyakulya ifi fyasyeleko, mukulondiwa ukufitukisya tasi.

 4. Musungeghe ifyakulya pa malo amanunu ukuti fileke ukonangika.

 Nongwa yakifiki mukulondiwa ukufisunga pa malo amanunu? Linga ifyakulya fisungiwe pa malo amanunu aghakutalala amadigili pakati pa 5 na 60 (40–140°F) kwa maminiti 20, ubwingi bwa mabakiteliya agha ghalimo ghabaghile ukongelela kabili. Inyama imbisi linga yikasungiwa pa malo aghakutalala fiyo, amabakiteliya ghamo ghabaghile ukupanga poyizoni uyu atikumalika nalinga mubaghile ukuyipiya kwa kabalilo akatali.

 Abafyakipatala bikukasya ukuti:

•   Utubalilo tosa musungeghe ifyakulya pa malo amapyano pamo aghakutalala, koma aghakulungula itolo. Isi sikutula ukuti amajelemusi ghaleke ukubala.

•   Mungasungagha ifyakulya pa malo agha ghali pakati itolo kwa maawala aghakukinda mabili pamo kwa awala lyakukinda limolyene linga ikipinda ikyo mukokya amadigili 32 (90°F).

•   Linga mupiyile, ifyakulya fyinu fikulondiwa ukuya fyakulungula mpaka pakabalilo aka mukuya pakulyela.

 1. Mulyeghe iseke na maseke gha mani isiku lililyosa.

 Iseke na maseke gha mani fikutula ukuti tuye na mavitamini ni findu ifingi ifyakulondiwa mu mbili ukuti tuye nu bumi ubununu. Akabughatila ka WHO kikuti isiku lililyosa umbili wa mundu ghukulondiwa ifighaba 5 fya maseke gha mani. Apa tukusanusya ifya luko lulilosa ukusosyapo ifindu bo katofeni na mayabo.

 2. Mungalyagha ifindu fya mafuta fiyo.

 Akabughtila ka WHO kikuti kununu ukupungusyako ukulya ifyakulya ifya kukazinga mu mafuta, ifyakulya ifi fipangiwe kufakitale pamo ifi mulile itolo mugolosale panongwa yakuti utubalilo twingi fikuya na mafuta mingi. Linga mubaghile ukufwanisya, mupiyeghe na mafuta agha ghikusungunuka kangi ghikupangiwa ukufuma kufyakumela. c Amafuta agha manunu ukukinda amafuta agha ghikukhoma.

 3. Mupungusyeghe ubwingi bwa munyu ni shuga.

 Akabughatila ka WHO kikuti abandu abakusi bikulondiwa ukulya umunyu ughu ghukakinda isupuni inandi yimoyene pisiku. Kangi Akabughatila aka kikuti ishuga iyi yikakinda amasupuni amanandinandi 12, gho agha umundu ikulondiwa ukunwa pisiku. d Ifyakulya ni fyakunwa fingi ifi fikwaghiwa mu magolosale, bikongelelako shuga. Mwakifwanikisyo, kingi ibotolo lya fyakunwa fya mamililita 355 (12 fl oz) mukuya shuga wakufwana mamililita 50 (amasupuni manandimanandi 10). Nalinga umundu ikuya namaka linga anwile ifyakunwa ifi, loli umbili witu ghutikukaba nafimo.

 Ibaibolo likuti: “Umundu uwa mahala linga abubwene ubutolwe bukwisa pabutali ikwibilila, loli umwene unkonyofu yo atikubikilako nu moyo, bunobuno ikwenda nukufulala.” (Isya Mbupingamu 22:3) Linga mukubomba ifindu mwa mahala pa nkhani ya muno mukulyela nu kuchenja apa pikulondiwa, mukunangisya ukuti mukuketa ikyabupe kya bumi iki Kyala abapele bo muno umwene ikukiketela.

 Ubutungulu: “Nalyandile iyolo ukulya ifyakulya ifi fitikupweleliwa kanunu, nalinga mbaghile ukukindilila ukulya indamyo yikapo.”

 Ubwanaloli: Abakufufuza bikunangisya ukuti linga umundu ikulya ifyakulya ifyakufighililiwa kanunu lino, fikutula ukuti aleke ukufwa mwanakalinga kangi ikuya nu bumi ubununu akabalilo kosa linga ikukindilila ukulya ifyakulya ifinunu ni fyakufighililiwa.