Mu 1913 tata wangu John Mills, alyosiwe ku New York City bo ali ni fyinja 25. Unkamu Russell yo uyu ayobile inkhani iyakosiwa. Ukufuma apo, Tata abukile ku Trinidad, kuno alyeghile Constance Farmer, uyu ali M’manyili wa Baibolo wakwiyipa. Tata alintulile um’manyani wake William R. Brown ukunangisya “Isinema Iyakunangisya Ikipeliwa.” Babombile isi ukufika apa imbumba ya Brown bayitumile ku West Africa mu 1923. Tata na Mama aba bali nulusubilo lwa kubuka kumwanya babatumile ku Trinidad.

Abapapi bangu bali na bana 9, uwakwanda ali yo Rutherford uyu ali yo pulezidenti wa Watch Tower Bible and Tract Society. Bo mbapiwe mu Disembala 30, 1922, Napeliwe ingamu ya Clayton J. Woodworth, undembi wa magazini ya The Golden Age (Wukani!). Abapapi bitu batumanyisye twesa isukulu loli batukasyagha fiyo pa findu fya mwambepo. Mama wangu ali wa mahala kangi alinganiagha kanunu amalemba. Tata alighanile fiyo ukutubula inkhani sya mu Baibolo, ayobagha nu mbili ghosa ukuti tupilikisye kanunu muno inkhani yosa yayilile.

Ukwiyipa kwabo kwanangisye iseke inunu. Twe bana batatu pa banyambala 5 twalingile isukulu ya Gilead. Abalumbu bitu batatu babombile ubupayiniya kwa fyinja fingi ku Trinidad na ku Tobago. Panongwa yakumanyisya kangi nikifwanikisyo kyabo ikinunu, abapapi bitu batubyele twebanabo “nnyumba ya Yehova.” Ukutukasya kwabo kwatutulile ukuti tukindilile ukuya mu gulu kangi nukulefuka “nfipata fya nnyumba ya Kyala.”—Sal. 92:13.

Pakaya kyitu ghali malo agha twabunganangapo ukuti twitendekesye ukubuka mubufumusi. Abapayiniya linga baghene bayobagha isya Nkamu George Young, um’mishonale uwa ku Canada uyu afikile ku Trinidad. Abapapi bangu bayobagha fiyo isya bamanyani babo, imbumba ya Brown, aba pakabalilo kala bali ku West Africa. Syosa isi syalimbangisye ukuti nande ukufumusya bo ndi ni fyinja 10.

Amagazini ghitu baghabengile fiyo panongwa yakuti ghayobagha isya kipanga kyabutungulu, ibizinesi iya kulyela abandu kangi nindyali. Ukufuma apo mu,1936 abakulumba ba fipanga bakasisye ukuti iboma lya Trinidad likanisye amabuku ghosa. Nalinga bakanisye amabuku ghitu loli twapangile injila isingi isyakuyabila mpaka ghosa ghamalike. Twendagha pampene kangi twabombelagha injinga, utumapepala kangi nifikwangwani. Twabombelagha kangi igalimoto iyi yali nisipika iyi twabombelagha pakufumusya ukufuma mu tawuni ya Tunapuna mpaka nkaya ka Trinidad. Syali sya kuhobosya fiyo! Panongwa yakuti niyipagha fiyo ni findu ifya mwambepo nalyosiwe bo ndi ni fyinja 16.

Panongwa yakuti napapiliwe mumbumba iyi yamwiputagha Yehova kangi na isi nalyaghene nasyo syalimbangisye ukuti niye naminong’ono ghakuya m’mishonale. Aminong’ono ghakuya m’mishonale ghakindilile ukuyamo bo mbukile ku Aruba mu 1944 nukuya pampene nu Nkamu Edmund W. Cummings. Mu 1945 twahobwike fiyo papo twabungene abandu 10 ukuti tukumbukile inifwa ya Yesu. Ikyinja kya kukongapo, pa lusungo pamo pa kilwa iki, ikipanga kyalyandile.

Bo akabalilo kakindilepo panandi, nalimfumukisye umwinangu uyu nabombagha nawe imbombo Oris Williams. Oris asusisye fiyo isi nalindingenie mwakufighilila ifimanyilo fya tchalichi ifi umwene amanyile. Loli mwakukindilila ukumanyila Ibaibolo, umwene amanyile isi amasyu gha Kyala ghikuyoba kangi alyosiwe pa Januwale 5, 1947. Pakabalilo aka, nalinhahile kangi twalyeghene. Alyandile ubupayiniya mu Novembala 1950. Ukuyoba ubwanaloli nasayiwe fiyo na Oris.

Mu 1955 batukolile ukuti tukingile isukulu ya Gilead. Bo tukwitendekesya, Une nu nkasi wangu Oris twalekile imbombo iyi twabombagha, twalyulisye inyumba nifingi ifi twali nafyo kangi twabalaghile abakamu na balumbu bitu aba ku Aruba. Pa Julayi 29, 1956 twapangile igalajuweshoni iya kalasi nambala 27 iya Gilead kangi batutumile ku Nigeria.

Linga ikukumbukila isi syabombiwe kunyuma, Oris ayobile ukuti: “Mbepo mwikemo wa Yehova ghubaghile ukuntula umundu ukuti ifimbilisye ukuti akolelane nu bumi bwa bu mishonale. Mwakukindana nundume wangu, Une ngalondagha ukuya m’mishonale. Une nalondagha ukuya na kaya kangu nukuti mbapeghe abana. Loli mwanakalinga nachenjile aminong’ono ghangu bo ngetile ukulondiwa kwa kufumusya amasyu gha Kyala. Pakabalilo aka twapangagha galajuweshoni ku Gilead, nalyandile ukwiyipa fiyo pambombo yakufumusya ukuya m’mishonale. Bo tukubuka pakukwela isitima iya Queen Mary, Worth Thornton, bo tukusoka mu ofesi iya nkamu Knorr umwene atile ‘Mwende kanunu!’ Umwene atubulile ukuti ububombeli bwitu tukuya pakubombelagha pa Beteli. ‘Loli, ngahobwike!’ nawile amaka. Mwanakalinga nachenjile nukwanda ukubughana ubumi bwa pa Beteli, apa nabombagha imbombo isyakukindanakindana. Ububombeli bumo ubu nabughanile fiyo bwali bwakwambilila abahesya. Mbaghanile abandu kangi ububombeli ubu bwalimbaghisye ukuti njobesanieghe nabo maso na maso abakamu na balumbu aba ku Nigeria. Bingi mwa bakamu aba bafikagha pa beteli bo bafitile, bakatele, bali nikyumilwa kangi bo bali ninjala. Syali syakuhobosya fiyo ukubapa ifyakulya nukubapa amalo amanunu aghakuti batusye. Syosa isi twabombagha, bwali bubombeli ubu twambombelagha Yehova kangi isi syo syalimbangisye ukuti nhobokeghe naloli.” Momumo ububombeli bosa ubu twabombagha bwatupangisyagha ukuti tusayiweghe.

Pa kabalilo kamo apa twapangile iphwando ku Trinidad mu 1961, Unkamu Brown atubulile isi syalimbonekile pabumi bwake bo ali ku Africa. Une nayobile muno twabombelagha ukuti tukule mwambepo mu Nigeria. Mwalughano Unkamu Brown alingolile namaboko ghake kangi alimbulile Tata wangu ukuti: “Johnny, ukabukamo lumo ku Africa, loli Woodworth abukileko!” Tata wangu alimwamwile ukuti: “Kindilila, Kindilila Worth!” Amasyu aghakufuma ku bakamu aba mwambepo aba ghalingasisye fiyo kangi ghambangisye ukuti mfwanisye kanunu ububombeli bwangu.

Mu 1962, nali nulusako ulwakubuka kangi ku sukulu iya kalasi nambala 37 iya Gilead, ukuti ngakindilile ukumanyila kwa myesi 10. Unkamu Wilfred Gooch, uyu pakabalilo aka yo aketesyagha ofesi inywamu mu Nigeria, yope abukile ku sukulu iya kalasi nambala 38 kangi balintumile  ku England. Pabumalilo bo unkamu uyu abukile ku England napeliwe ubudindo ubwakuti ngetesyeghe ofesi ya mu Nigeria. Ikifwanikisyo ikya Nkamu Brown kyalindulile fiyo, nalyendile amalo mingi mu Nigeria ukuti mbamanye kanunu abakamu na balumbu. Nalinga ukuti bakali nifindu fingi ifyakulondiwa ifi abandu bamo bali nafyo mfisu ifikabi, loli ulusekelo lwabo lwanangisyagha ukuti bikutisiwagha nifindu ifi bali nafyo kangi isi syanangisyagha ukuti ubumi ubununu butikuyapo panongwa yakuya nindalama nyingi pamo ifindu fyakumbili ifyapamwanya. Ukufwana namuno abene babombelagha, syahobosyagha ukuketa muno bafwalilagha kanunu, babonekelagha kangi namuno baghindikilagha ingomano. Linga bikwisa ku ngomano inywamu, bingi bakwelagha amalole na bolekajas * (amabasi agha ghali bwasi mumbali kangi ghapangiwagha na bandu itolo). Utubalilo twingi amabasi agha ghalembiwa amasyu mumbali agha ghali ghakuhobosya. Ghamo mwa masyu agha balembagha ghali ghakuti: “Amisi amanandi agha ghikutonya, ghikupanga sumbi unywamu.”

Ngimba ubwanaloli bwa masyu agha bwali bwakuti fiki! Ukwiyipa kwa mundu aliwesa kwali kwakulondiwa fiyo, kwapangisye ukuti tuye bingi. Mu 1974, ikisu kya Nigeria ukusosyapo ikisu kya United States kyo kyali kyakwanda ukuya na bafumusi abakufwana 100,000. Apa imbombo yabukile pa nkyeni!

Bo imbombo yakufumusya yikubuka pa nkyeni, ubwite bwamaka bwalyandile mu Nigeria ukufuma mu 1967 mpaka mu 1970. Kwa Myesi mingi abakamu ba ku Biafran isilya ilingi ilya lusoko lwa Niger babakanisye ukuti bangisagha ku ofesi yitu. Twabatwalilagha itolo ifyakulya ifya mwambepo. Ukufwana namuno tuyobile pabwandilo ukwendela munyiputo kangi ukusubila mwa Yehova, syatutulile ukuti tuloboke ulusoko akabililo kingi.

Nakumbukile kanunu amabulendo ghakutilisya agha twalobokagha pa lusoko lwa Niger, agha ghabikagha ubumi bwitu pangozi panongwa ya basilikali aba twaghanagha nabo aba bakampelelagha umundu ikisa, imbungo kangi nifindu ifingi ifipalapala. Ikindu kimokyene ikyakutilisya kwali ko kukinda mumagulu gha basilikili aba babakanisyagha abandu loli syali syakitima fiyo bo babakanisye abakamu bitu aba ku Biafran. Isiku limo nalobwike ulusoko lwa Niger pakilo, nakwelile iboti ukufuma ku Asaba ukwakufika ku Onitsha kangi nabukile ukuti ngabakasye abakamu bitu abakwendela idela aba ku Enugu. Ubulendo ubungi ubu nalyendile bwakasisye fiyo abakulumba ba ku Aba kuno bakanisye imbombo yitu iyakufumusya. Ku Port Harcourt, ulukomano lwamalikile panjila nulwiputo bo tupilike ukuti abasilikali bandile imiywegho mu tawuni ya Biafran.

Ingomano isi syali syakulondiwa fiyo panongwa yakuti syabakasisye abakamu bitu ukuti Yehova ikuya pakubafighilila mwalughano kangi nukubapa ubulongosi ubwakulondiwa ubu bukuya pakubatula ukuya pampene. Abakamu ba ku Nigeria bafighililiwe kanunu ku bwite ubupalapala ubu bwalipo. Abene banangisye ulughano ulunywamu ulu abandu bingi bakaya nalo, kangi bakindilile ukukolelana. Lwali lusako lunywamu fiyo ukuya pampene pakabalilo aka balyaghene nindamyo!

Mu 1969, Unkamu Milton G. Henschel ali yo Cheyamani pa lukomano ulwa pa kisu kyosa ulwa mutu wakuti “Ulutengano pa Kisu” ulu lwabombiwe mu Sitediyamu iya ku Yankee nkisu kya New York, kangi namanyile nyingi ukufuma kumyake. Aka kali kabalilo kanunu fiyo panongwa yakuti mu 1970 twapangile ulukomano ulunywamu ku Lagos, Nigeria ulwa mutu wakuti “Abandu aba Ikuhoboka Nabo”. Ikyakubombiwa iki kyabombiwe mwanakalinga bo ubwite bumalike, isi syabombiwe panongwa ya lusayo lwa Yehova. Palukomano ulu bajambwile ifi fyabombiwagha munjobelo 17 kangi abandu aba bapilikesye balipo 121,128. Unkamu Knorr na Henschel kangi abahesya aba bafumile ku United States na ku England baketile ubwingi bwa Bakristu aba balyosiwe ukufuma pakabalilo aka abafundiwa abapya 3,775 balyosiwe pa Pentekositi! Ukutulapo pafyakubombiwa fya palukomano syali syakuhobosya fiyo pabumi bwangu. Ubwingi bwa nambala ya bafumusi yikali nywamu itolo loli yakindilile ukukula fiyo!

Kwa fyinja ifyakukinda 30 bo ndi ku Nigeria, nahobokagha fiyo ukumbombela Yehova akabalilo kosa ukuya wakwendela idela kangi ukuya wakuketesya ikighaba ikya ku West Africa. Abamishonale bandaghisyagha fiyo panongwa yakubapilikisya kangi nukukasiwa! Syali syakuhobosya fiyo mwakubabula ukuti batikutoliwa ukufwanisya isi bikubomba! Imbombo iyi yalim’manyisye ukuti ukuhoboka nu mundu aliwesa yo njila yimo  iyakubatulila abandu bingi ukuti basayiweghe kangi banangisyeghe ulwitiko nukukindilila ukuya mu gulu lya Yehova.

Oris ayobile ukuti: Yehova mwene yo atutulile ukuti tufwanisye ukumalana nindamyo isi twaghanagha nasyo pakabalilo ka bwite kangi nububine. Akabalilo kosa twahobokagha nulusayo lwa Yehova.

“Twesa twabinagha isekema utubalilo twingi. Isiku limo, twabukile na Worth ku chipatala cha Lagos bo asilike. Balimbulile ukuti atikuya pakupona, loli syali syakuhobosya fiyo panongwa yakuti umwene aponile! Bo abumbulwike, umwene alimfumukisye dokotala uyu ampagha imikota Amasyu gha Kyala. Ukufuma apo, nabukile na Worth ukuti tukaghane na dokotala, Mr. Nwambiwe, ukuti tukankasye ukuti amanye nyingi isya mu Baibolo. Umwene alitikisye ukumanyila ubwanaloli kangi pabumalilo ali nkulumba wa kipanga ku Aba. Nahobakagha fiyo ukubatula abandu bingi, ukongelelapo Abasilamu, ukuti baye babombi bakwiyipa ba Yehova. Loli isyakuhobosya fiyo syali syakuti twamanyene na bandu bingi aba ku Nigeria, twamenye isya bumi bwabo, inyiho syabo kangi ninjobelo yabo.”

Twamanyilepo kangi ifingi: Ukuti tusayiwe nimbombo iyabufumusi nkisu ikingi, twalondiwagha ukumanyila ukubaghana abakamu na balumbu bitu nalinga tukindene inyiho.

Bo tumalile ububombeli bwa pa Beteli ku Nigeria, mu 1987 twalyambilile ububombeli ubupya ukuya ba mishonale nkisu ikinunu ikya St. Lucia ku Caribbean. Bwali bubombeli bwakuhobosya fiyo, loli twalyaghene nindamyo isingi. Ukukindana na ku Africa, kuno unnyambala ikwegha abakikulu bingi, loli ku St. Lucia, indamyo yo yakuti abandu beghanagha kisita kukonga indaghilo. Amasyu gha Kyala ghabatulile fiyo abamanyili bitu ba Baibolo ukuti bachenje pa bumi bwabo.

Bo tukulile amaka ghamalike, Akabughatila Kakulongosya mwalughano katuchenjile ukuti tubuke ku hedikota ya ku Brooklyn, New York, U.S.A., mu 2005. Isiku lyosa ngundaghisya kwa Yehova panongwa ya Oris. Umwene afwile mu 2015, kangi linga ngukumbuka isi syabombiwe ngutoliwa isyakuti njobe. Umwene ali nkikulu nnunu, walughano kangi nalinganile fiyo. Nakindilile ukungana akabalilo kosa ukufika ifyinja 68 akabalilo aka twali pampene. Ukuti tuye balusekelo, twaketile ukuti mu bweghi na nkipanga, tukulondiwa ukungindika Yesu, ukuhobokela nindumbula yosa, ukukindilila ukuya bakwiyisya kangi nukunangisya iseke sya mwambepo.

Linga twaghene nindamyo twansumagha Yehova ukuti atutule ukukindilila ukuya bakwiyipa kangi ukuti tungawagha amaka. Bo tukukindilila ukuchenja utuyilo twitu, twaketagha ukuti ifindu fyendagha kanunu akabalilo kosa kangi ifindu ifingi ifinunu fili nkyeni!—Yes. 60:17; 2 Kor. 13:11.

Ku Trinidad na ku Tobago, Yehova asayile imbombo ya bapapi bangu kangi nabangi, ukufwana na malipoti amanunu aghakuyoba isya bandu 9,892 aba balyandile ukumanyila ubwanaloli. Ku Aruba, abakamu na balumbu bingi biyipagha pa mbombo ya kufumusya ukuti bakasye ikipanga iki nalimo. Ikisu iki lino kili nifipanga ifyakufwana 14 ifi fikubuka pa nkyeni. Lino inambala ya bafumusi ku Nigeria, yongelile ukufika pa 381,398. Kangi nikisu kya St. Lucia, abandu 783 bikutulapo pambombo ya kufumusya.

Lino ndi ni fyinja 90. Ilemba lya Salimo 92:14 likuyoba isya bandu aba babyaliwe nnyumba ya Yehova ukuti: ‘Bakali bikupa iseke na mbukangale bwabo; biswile itolo nububundafu kangi babisi itolo.’ Ndi nulusekelo fiyo pa bumi bwangu ubu nikele mwakumbombela Yehova. Ubukabi bwa mwambepo ubu nambilile bungasisye fiyo ukuti numbombeleghe kanunu Yehova. Panongwa ya lughano lwake, Yehova andulile ukuti ‘ndefuke mfipata fya nnyumba ya Kyala witu.’—Sal. 92:13.