Bo nandile ubupayiniya ubumi bwangu bwachenjile munjila iyi nginong’onelagha ukuti mo syayagha pakuyila. (Ef. 3:20) Loli mubaghile ukuswigha muno syayilile. Isagha mbabule ukufuma pabwandilo.

Napapiliwe ku Berlin, Germany, bo imyesi minandi itolo yikindilepo bo ubwite ubwabubili ubwa pa kisu kyosa bwandileko mu 1939. Bo ubwite bulipipi ukumalika mu 1945, ku Berlin kwali amabomba mingi agha ghapundagha. Ibomba limo ili lyapundile, lyafikile kuno twikalagha kangi inyumba nyingi syalyandile ukupya numoto, une nimbumba yangu twabopile kumalo aghakufighililiwako. Bo tuponile, twabopile ku Erfurt kuno mama wangu apapiliwe.

Mama aliyipile fiyo ukufufuza ubwanaloli. Umwene alondagha ukubwagha ubwanaloli ubu bwalembiwe na bandu abamahala kangi aliputile m’matchalichi aghakukindanakindana loli akalikutisiwe. M’ma 1948, Abaketi ba Yehova babili balisile pakaya kitu. Mama wangu abambilile kangi abalalusisye amalalusyo gha mingi. Bo akabalilo kakindilepo panandi, alimbulile ilumbu wangu na une ukuti, “Mbwaghile ubwanaloli!” Ukufuma apo, mama wangu, ilumbu wangu, na une twalyandile ukubuka ku ngomano ku Erfurt.

Mu 1950 twaghomokile ku Berlin, kuno twalyandile ukubungana nikipanga kya ku Berlin-Kreuzberg. Bo tusamile kangi kumalo aghangi, twalyandile ukubungana nikipanga kya ku Berlin-Tempelhof. Bo akabalilo kakindilepo, Mama alyosiwe, loli une naketagha ukuti nakali ukwitendekesya. Nongwa yafiki?

Kwali kukafu kumyangu ukubomba nyingi mwakumbombela Yehova panongwa yakuti nali nisoni fiyo. Nalinga ukuti nabukile mubufumusi kwa fyinja fibili loli natoliwagha ukufumusya ku bandu. Ifindu fyachenjile bo nandile ukwingila na bakamu na balumbu aba bali bakifu kangi biyipagha fiyo kwa Yehova. Bamo balifimbilisye ku kumisasa ya Nazi na ku jele ya ku East German. Bamo babikagha ubumi bwabo pangozi, mwakufisa amabuku nukubuka nagho ku East Germany nalinga ukuti linga babaghile babapinyagha mu jele. Ififwanikisyo fyabo fyalingasisye fiyo. Nalinong’wine ukuti linga abakamu aba bikubika  ubumi bwabo pangozi nukupinyiwa ukuti bambombele Yehova na bakamu na balumbu babo, ko kuti nanine nalondiwagha ukumalana nisoni ukuti mfumusyeghe.

Nalyandile ukumalana nisoni bo neghilepo ikighaba pambombo iyapadela iyakufumusya mu 1955. Mwakalata uyu afumwisye Unkamu * Nathan Knorr atile, imbombo iyapadela iyakufumusya yali mbombo nywamu fiyo iyi igulu likatendekisyemo lumo. Umwene atile linga abafumusi bosa balyeghilepo ikighaba pambombo iyi, “twayagha pakuya numwesi unnunu fiyo uwakufumusya ughu ghukabombiwamo lumo pa kisu iki.” Isi syo syabombiwe! Bo akabalilo kakindilepo, naliyipile kwa Yehova, kangi mu 1956, nalyosiwe pampene na tata wangu kangi nilumbu wangu. Loli mwanakalinga nalondiwagha ukusala kangi ikyakubomba ikingi.

Kwa fyinja fingi, namenye ukuti ngulondiwa ukwanda ubupayiniya, loli ninong’onagha ukuti sangwanda linga akabalilo kakindilepo. Ikyakwanda, nalinong’wine ukwanda ibizinesi ku Berlin. Ukufuma apo, nalondagha ukwanda tasi ukubomba imbombo kwa kabalilo kapimba ukuti niye namaluso bo ngali ukwanda ubupayiniya. Mu, 1961, nayaghile imbombo ku Hamburg, ku malo aghakufikilako isitima mu tawuni inywamu iya ku Germany. Nayighanile fiyo imbombo iyi, isi syambangisyagha ukuti ninginong’olelagha isyakwanda ubupayiniya. Ngimba nalondiwagha ukubomba isyafiki?

Ndinulusekelo fiyo panongwa yakuti Yehova abombile abakamu abalughano ukuti ngeteghe ukumbombela umwene ukuya kwakulondiwa fiyo. Abinangu bingi balyandile ubupainiya kangi banangisye ikifwanikisyo ikinunu ku myangu. Mwakongelelapo, Unkamu Erich Mundt, uyu ali kumsasa uwakunyozelako abandu, alingasisye ukuti nunsubileghe Yehova. Umwene atile, kumsasa uwakunyozelako abandu abakamu aba bisubilagha bene pabumalilo baghomokile kunyuma. Loli aba bansubilagha fiyo Yehova bakindilile ukuya basubiliwa kangi batulagha mu gulu lya Yehova.

Kangi, Unkamu Martin Poetzinger, uyu pabumalilo ali Nkabughatila Kakulongosya, akindilile ukubakasya abakamu, umwene atile, “Ubukifu ko kayilo akanunu aka mukulondiwa ukunangisya!” Bo ninong’onilepo amasyu agha, pabumalilo nalekile imbombo iyakulembiwa iyi nabombagha nukwanda ubupayiniya mu Juni 1963. Isi syo nasalile ukubomba! Bo imyesi mibili yikindilepo, bo ngali ukwanda ukulonda imbombo iyingi, balingolile ukuti ngabombeghe ubupayiniya bwa kabalilo kosa. Bo ifyinja finandi fikindilepo, Yehova alinsayile fiyo ukukinda ifindu ifi naghulilagha. Balingolile ku Sukulu ya Gilead iya nambala 44.

“Mungakatalagha mwanakalinga pambombo yinu” iki kyo kyali kimanyilo ikyakulondiwa fiyo iki namanyile, fiyofiyo ukufuma ku nkamu Nathan Knorr na Lyman Swingle. Abene batukasisye ukuti tukindilileghe ukubomba ububombeli bwitu nalinga ukuti tukwaghana nindamyo. Unkamu Knorr atile: “Ngimba mukuya pakwinong’onela isyafiki? Isya bufitano, isya fikwama, pamo isya bulondo? Pamo mukuya pakuya bize ukuketesya imipiki, amaluba, ni fyeni ifyalusekelo? Mumanyileghe ukubaghana abandu!” Isiku limo, bo Unkamu Swingle alingenie inongwa iyi abakamu bamo baghomokile kunyuma mwanakalinga, ikitima kyalinkolile fiyo kangi amasosi ghasokile m’maso ghake. Umwene alekile ukuyoba kwakabalilo. Isi syalimbalamasisye fiyo mundumbula kangi naketile ukuti nguya pakukindilila ukumbombela Yehova, Kristu na bapakiwa kisita kughomokela kunyuma.—Mat. 25:40.

Bo twambilile ububombeli bwitu, abakamu bamo aba babombelagha pa Beteli balondagha ukumanya nyingi mwakutulalusya amalalusyo kuno twayagha pakubombela ububombeli bwitu. Abene bayobilepo simo inunu mwakutukasya ukufwana nububombeli ubu aliwesa alyambilile mpaka apa une nayobile ukuti: “Congo (Kinshasa).” Abene balekile tasi ukuyoba kangi batile: “Aaa, Congo! Yehova aye nanuwe!” M’masiku ghala, ikisu kya Congo (Kinshasa) kyafumwike fiyo nubwite, nabasilikali abakufuma mfyisu ifingi aba batulagha pabwite nkisu iki, kangi ba baghoghagha abandu. Loli nakindilile ukwinong’onela isi namanyile ku Gilead. Nkabalilo akapimba bo tupangile galajuweshoni mu Seputembala 1967, Heinrich Dehnbostel, Claude Lindsay, pampene nanine twabukile mutawuni iya ku Congo, Kinshasa.

Botufikile ku Kinshasa, twamanyile injobelo ya French kwamyesi mitatu. Ukufuma apo twabukile ku Lubumbashi, kuno kwakoleliwagha ukuti Elisabethville, kubupipi ni border ya Zambia kukighaba kya Congo ikya kwitongo. Twabukile kukaya ka bamishonale aka kali pakati pa tawuni.

Panongwa yakuti ikighaba kya Lubumbashi tukafumwisyeko amasyu amanunu, twalondagha ukuti kyo kiye kighaba ikyakwanda ukufumusyako ubwanaloli kunyumba nyingi isya bandu. Mwanakalinga, twabaghile abamanyili bingi aba Baibolo kangi tukafwanisyagha ukumanyila numundu aliwesa uyu alondagha ukumanyila Ibaibolo. Twafumusyagha kangi na ku bakulumba aba babombagha mu boma na bangi aba babombagha imbombo isingi. Abandu bingi baghindikagha Amasyu gha Kyala nimbombo yitu iyakufumusya. Kangi bingi bayobagha Ikiswahili, yonongwa yake une nunkamu Claude Lindsay twamanyile injobelo iyi. Bo akabalilo kakindilepo, batutumile ku kipanga iki bayobagha injobelo ya kiswahili.

Nalinga ukuti twahobokagha fiyo na ifi twabombagha, loli twaghanagha kangi nindamyo. Utubalilo twingi twaghanagha nabasilikali aba bayagha nindusu m’maboko, abene batufimbilisyagha ukubomba isi tukalondagha kangi abapolisi bope batunyozagha, mwakututungulupila inongwa isyabutungulu. Isiku limo igulu lya bapolisi lyalisile nindusu bo tuli pangomano nkipanga kyitu ku kaya ka bamishonale nukutukola ukubuka nanuswe ku polisi, twalikele pasi mpaka ukufika 10 koloko pakilo bo bakali ukutwabula.

 Mu 1969, nalyandile ububombeli ubwakwendela idela. Bo ngwendela idela, utubalilo tumo nendagha ubulendo ubutali m’matope na mulisu ilitali ili likwaghiwa fiyo ku Africa. Bo mbukile pakwendela nkaya kamo, pakilo naghonile pa bedi ili pasi pake pali inguku iyi yali nutwana. Ndikwisa kwibwamo lumo isi syabombiwe ninguku iyi, natoliwe ukughona utulo panongwa yakuti yanjwesyagha. Nahobokagha linga ngwinong’onela isya bakamu bo tukota umoto nukuyobesania isyakufwana nubwanaloli.

Indamyo yitu inywamu bali bo bandu aba bafwanagha bope Baketi ba Yehova, aba balitulagha igulu ilya Kitawala. * Bamo ba lyosiwe nukuya na mabudindo nkipanga. Abandu bingi aba, ‘bali bo mabwe agha ghafisiwe’ nkipanga, bakabasyobilepo abakamu nabalumbu bitu abasubiliwa. (Yuda 12) Pabumalilo, Yehova abasosisyemo abandu aba nkipanga, ukufuma apo abandu bingi bamanyile ubwanaloli.

Mu 1971, balindumile ukuti ngabombeghe ku ofesi iya ku Kinshasa, kuno nabombelagha ububombeli bwangu, bo ubwakutuma nukwambilila abakalata, ukuketesya amabuku kangi nukuketesya ububombeli ubwakukindanakindana. Bo ndi pa Beteli, namanyile ukubomba kanunu imbombo nkisu ikinywamu kuno ububombeli ubwakulondiwa fiyo bukendagha kanunu. Utubalilo twingi, pakindagha imyesi myingi ukuti abakamu bambilile abakalata mfipanga. Twasosyagha abakalata ukufuma mundege ukubika mwiboti isi syapangisyagha ukuti iboti litoliweghe ukwenda kwa basabata bingi, panongwa yakuti m’misi lyalimo ilisu lingi. Nalinga mosyayilile, loli abakamu aba ku Congo balimanyisye muno nabaghile ukubombela ukuti m’malane nindamyo bo isi.

Naswighagha fiyo muno abakamu bendesyelagha ingomano inywamu, nalinga ukuti tukali nindalama nyingi. Abene bayengile ipulatifomu pamwanya pa kyulu nukupapilila kanunu nilisu ilitali kangi batendekisye amalo aghakwikala. Babombile amalasi kangi batendekisye amalo aghakwikala nindete namalo aghangi. Panongwa yakuti bakali ni mizumali, abene badumwile utumapatu utunandinandi utwa mipiki to babombelagha. Akabalilo kosa nahobokagha linga nguketa amahala agha abakamu na balumbu babombelagha pakuyenga ukuti bamalane nindamyo. Nabaghanile fiyo. Ukuyoba ubwanaloli nabasobile fiyo bo nsokileko nukwanda ububombeli ubungi!

Mu 1974, balindumile ku ofesi ya ku Nairobi, ku Kenya. Twali nimbombo nyingi iyakubomba, panongwa yakuti ofesi ya ku Kenya yatulagha fiyo imbombo iyakufumusya mfyisu ifya pabupipi ifyakufwana 10, ifi fyali fimo mwa fyisu ifi bakanisye imbombo iyakufumusya. Utubalilo twingi bandumagha ukuti ngendele ifyisu ifi, fiyofiyo ku Ethiopia. Pakabalilo kala Abakamu bitu babafwimagha kangi bifimbilisyagha kundamyo isyakukindanakindana. Abakamu bingi bababombelagha ifyankhaza nukubabika mu jele; bamo ba baghoghagha. Loli abene bifimbilisyagha mwalwitiko panongwa yakuti bali pabumanyani ubununu na Yehova kangi bosa bakolelanagha.

Mu 1980, nahobwike fiyo pa bumi bwangu bo neghile Gail Matheson ukuya nkasi wangu, uyu apapiliwe ku Canada. Une na Gail twali mukilasi limolyene bo tuli ku Gilead. Twalembelanagha abakalata utubalilo twingi. Gail abombelagha ububombeli bwake ubwa bumishonale ku Bolivia. Bo ifyinja 12 fikindilepo  twalyaghene kangi ku New York. Ukufuma apo, nalimweghile ukuya nkasi wangu ku Kenya. Nguhoboka fiyo na Gail panongwa yakuti akabalilo kosa ikwinong’ona bo muno Yehova ikulondela kangi ikwikutisiwa nifindu ifi alinafyo pabumi bwake. Umwene ikukindilila ukundula kangi ikunangisya ulughano.

Mu 1986, une na Gail twalyandile ububombeli ubwa kwendela idela loli une nabombagha kangi mu Komiti ya pa Beteli. Ububombeli ubu bwatupangisye ukuti tubombe mfyisu fingi ifi ofesi ya ku Kenya yaketesyagha.

Nalighanile ukukumbukila ukutendekesya imbatiko ya ngomano isi twapangagha ku Asmara (ku Eritrea) mu 1992 bo bakali bakakanisya imbombo yitu iyakufumusya nkighaba kila. Syakitima ukuti utubalilo tumo bakanisyagha imbombo  yitu iyakufumusya. Isiku limo, nahobwike fiyo bo ngetile muno abakamu na balumbu babombile ukuti tubombe ingomano. Imbumba nyingi syatwele imyenda iyi bakupikile ifindu ifi fikabonekagha kanunu. Twahobwike nukukasania fiyo palukomano ulu kangi twalipo 1,279.

Imbombo iyakwendela idela iyi, twaghanagha nindamyo panongwa yakuti twachenjagha amalo aghakwikala sabata aliwesa. Utubalilo tumo twikalagha munyumba inywamu iyi yali mumbali mwa sumbi; kangi utubalilo tumo, twikalagha mutunyumba utunandi utu bikuyengela amalata ulubafu losa, utu twali nifimbuzi amafiti 300 (100 m). Loli kisita kwinong’onelako kuno twabombagha ububombeli, ifindu ifi twahobokagha fiyo nafyo ko kuya bize pambombo iyakufumusya na bapayiniya bakwiyipa kangi na bafumusi. Bo twambilile ububombeli ubungi, twabalekile abamanyani bitu aba twabasyukile fiyo.

Mfyinja fya m’ma 1980 na kubwandilo kwa 1990, imbombo yitu yalyandile mfyisu fingi ifi ofesi ya ku Kenya yaketesyagha. Isi syapangisye ukuti, paye amaofesi aghakukindana kangi ukuti amaofesi agha mfyisu ifingi ghayengiwe. Mu 1993, batutumile ukuti tukabombeghe ku ofesi ya ku Addis Ababa, Ethiopia, kuno twabombagha imbombo yitu mwakufisa.

Yehova asayile imbombo yitu ku Ethiopia. Abakamu na balumbu bingi balyandile ubupayiniya. Abafumusi abakukinda 20 bakindilile ukubomba ubupayiniya ubwa kabalilo kosa ukufuma mu 2012. Mwakongelelapo, isukulu iyabufumusi yabatulile ukuti bamanyile nyingi, kangi Inyumba sya Bunyafyale isyakukinda 120 siyengiwe. Mu 2004 Ibeteli bayisamisyile ku malo aghangi, kangi amalo aghakupangilako ingomano inywamu agha twalinagho lwali lusayo lunywamu fiyo.

Kwa fyinja fingi, une na Gail twahobokagha ukuya pabumanyani ubwamaka na bakamu na balumbu aba ku Ethiopia. Twabaghanile fiyo panongwa yakuti bali bakisa kangi balughano. Lino tukwaghana nindamyo isyakukindanakindana, yonongwa yake batutumile ku ofesi ya ku Central Europe. Ku ofesi kuno, bikutupwelelela mwalughano, loli tubasyukile fiyo abakamu bitu aba ku Ethiopia.

Tuketile muno Yehova abombile ukuti imbombo yake yikule. (1 Kor. 3:6, 9) Mwakifwanikisyo, bo mfumwisye akakwanda ku bandu ba ku Rwanda aba babombagha ku mugodi wa Congo ku Copperbelt, loli ku Rwanda bakaliko abafumusi. Loli lino baliko akabamu na balumbu abakufwana 30,000 nkisu iki. Mu 1967, ku Congo (Kinshasa) kwali abafumusi abakufwana 6,000. Lino baliko abakukinda 230,000, kangi abandu bingi balisile pakukumbukila inifwa ya Yesu mu 2018. Mu fyisu fyosa ifi ofesi ya ku Kenya yaketesyagha, inambala ya bafumusi yalyongelile ukukinda pa 100,000.

Ifyinja 50 ifi fikindilepo, Yehova abombile abakamu na balumbu abakukindanakindana ukuti bandule ukwanda ububombeli ubwa kabalilo kosa. Nalinga ukuti ngali ngutamiwa nisoni, loli m’manyile ukunsubila fiyo Yehova. Isi nalyaghene nasyo ku Africa syalindulile ukuti m’manyile ukuya mololo kangi nukwikutisiwa. Une na Gail tukubakumbukila abakamu na balumbu aba batunangisyagha ulughano nukwifimbilisya kundamyo isyakukindanakindana mwakunsubila Yehova. Ngundaghisya fiyo panongwa ya kisa iki batunangisyagha. Ulusayo lwa Yehova lwalindulile fiyo ukukinda ifindu ifi naghulilagha.—Sal. 37:4.