Napapiwe pa Disembala 22, 1929, ku Noville, akaya akanandi fiyo aka kali namafamu 9 kubupipi na Bastogne, ku Belgian Ardennes. Nahobokagha fiyo bo tuli ku malo agha pampene nabapapi bangu bo ndi mwana. Une nunnung’una wangu Raymond, isiku lililyosa twakamagha ulukama ku ng’ombe mwakubombela amaboko kangi twatulangapo ukufunja mmighunda. Twakolelanagha fiyo nkaya aka kangi twatulanagha.

Abapapi bangu, unkulu wangu Emile nilumbu wangu Alice, biyipagha fiyo mutchalichi lya Katolika. Abene babukagha ku Misa Sabata aliwesa. Loli mma 1939, abapayiniya bamo abakufuma ku England, balisile nkaya kitu kangi balimpele tata wangu amagazini gha Consolation (agha lino tukuti Wukani!). Mwanakalinga, tata wangu asyaghenie ukuti isi syalembiwe mumagazini agha bwali bwanaloli. Isi syalinkasisye ukuti ande ukubelenga Ibaibolo. Bo alekile ukubuka ku Misa, abapalamani bitu, aba bali bamanyani bake balyandile ukunsusya fiyo. Bamfimbilisyagha tata wangu ukuti angasokangamo mwakatolika, isi syapangisye ukuti tungayobesaniagha nabo kanunu.

Syambabagha fiyo linga nguketa muno bannyozelagha tata wangu. Isi syo isi syalimbangisye ukuti nunsume Kyala ndwiputo ukufuma pasi pandumbula. Ulwiputo ulu lo ulu nduyobile kubwandilo bwa nkhani iyi. Bo abapalamani bitu balekile ukunsusya tata wangu, nahobwike fiyo. Ubu bwali buketi ubwakuti Yehova ‘ikupilika inyiputo.’

Abasilikali ba Nazi ku Germany, bakitolile ikisu kya Belgium pa Meyi 10, 1940. Isi syapangisye ukuti abandu bingi basokemo nkisu kya Belgium. Imbumba yitu yabopile kwitongo kwa kisu kya France. Utubalilo tumo twendagha amalo aghakutilisya  kuno abasilikali ba ku Germany na ku France balwagha ubwite.

Bo tughomokile ku famu yitu, twalyaghile ukuti beghile ifindu fitu fyosa. Bayilekile yene imbwa yitu, Bobbie, kangi yo iyi yatwambilile. Isi twalyaghene nasyo syalimbangisye ukwilalusya ukuti, ‘Nongwa yafiki kuli ubwite kangi tukutamiwa?’

Pakabalilo kala, twakasiwe fiyo bo Unkamu Emile Schrantz a atwendile, uyu ali nkulumba wakipanga kangi mpayiniya wakwiyipa fiyo. Umwene alingenie kanunu ukufuma mu Baibolo inongwa iyi abandu bikutamiwa kangi alyamwile amalalusyo agha nali nagho aghakuyoba isya bumi. Nali pabumanyani ubwamaka na Yehova kangi nali nulusubilo losa ukuti umwene yo Kyala walughano.

Bo ubwite bukali ukumalika, imbumba yitu yahobokagha fiyo ukuyobesania na bakamu akabalilo kosa. Mu Ogasiti 1943, Unkamu José-Nicolas Minet, alisile ku famu yitu ukuti asayobe inkhani ya mu Baibolo. Umwene alalusisye ukuti, “Ngimba yonani uyu ikulonda ukosiwa?” Une na tata wangu twalimike ikiboko. Twalyosiwe nkisoko ikinandi iki kyali pabupipi nifamu yitu.

Mu Disembala 1944, abasilikali ba Germany balyandisye ubwite ubwabumalilo ubwa pakisu kyosa ubu bwakoleliwagha ukuti Battle of the Bulge. Twikalagha kubupipi na kuno ubwite ubu bwabombiwagha, kangi twalikele nkipinda ikya pasi panyumba yitu kwa mwesi ghumowene. Isiku limo bo nsokile panja ukuti ngasipe ifyakulya ing’ombe syitu, ifipolopolo ifi batusulilagha fyawilagha mufamu yitu nukonanga akanyumba aka twasungilangamo ifyakulya. Unsilikali wa ku America uyu ali nkati nkibagha pabupipi na apa nalimile, ayobile mwakukwesya amasyu ukuti, “Lambalala pasi!” Nabopile nukwakulambalala pabupipi numwene, kangi umwene alimfwalike ikitili kyake kuntu ukuti amfighilile.

Bo ubwite bumalike itolo, twalyandile ukuyobesania na bakamu na balumbu kukipanga kya ku Liège. Ikipanga iki kili pamakilomita aghakufwana 90 kululu kwa kisu kyitu. Bo akabalilo kakindilepo, twalyandisye akagulu akanandi akabamanyili ba Baibolo ku Bastogne. Nalyandile imbombo iyakuketesya ifya misonkho kangi nali nulusako ulwakumanyila ifya ndaghilo. Ukufuma apo, nalyandile ukubomba mu ofesi ya boma. Mu 1951, twapangile ulukomano  lwadela ku Bastogne. Twabungene abandu abakukinda 100, ukongelelapo umulumbu yumo umpayiniya uwakwiyipa fiyo, Elly Reuter. Umulumbu uyu alyendisye injinga ubulendo bwa makilomita 50 ukuti asaghiwepo palukomano ulu. Bo akabalilo kakindilepo, twalyandile ukunangisania ulughano kangi twalyandile ikibwezi. Elly alyambilile kalata uwakunkolela ukuti akingile Isukulu ya Gilead ku United States. Loli Elly alembile kalata ku ofesi yitu inywamu pakisu kyosa ukulingania ikifukwa iki akanile ukwingila isukulu iyi. Unkamu Knorr, uyu pakabalilo ako abalongosyagha ababombi ba Yehova, alyamwile mwakisa kalata yula ukuti lumo isiku limo abaghile ukwisakwingila Isukulu ya Gilead pampene nundume wake. Twalyeghene mu Febuluwale 1953.

Nkyinja kilakila, une na Elly twalyaghiwepo palukomano lwa New World Society ulu lwabombiwe ku Yankee Stadium, New York. Bo tuli kula, nalyaghene nunkamu yumo uyu alindondile imbombo inunu kangi alinsumile ukuti nsamile ku United States. Bo twiputile kwa Yehova pankhani iyi, une na Elly twasalile ukuti tungitikagha imbombo iyi loli tughomokele ku Belgium ukuti tukakatuleghe akagulu ka bafumusi abakufwana 10 ku Bastogne. Ikyinja ikyakukongapo, twahobwike fiyo ukuya numwana unnyambala, uyu ingamu yake ali yo Serge. Loli syakitima ukuti bo imyesi 7 yikindilepo, Serge abinile fiyo kangi pabumalilo afwile. Twalimbulile Yehova ndwiputo ikitima iki twali nakyo kangi twakasiwe fiyo panongwa yalusubilo ulwakwisakusyuka.

Mu Okutobala 1961, nakaghile akaganyu ukuti njeghe nakabalilo akakubomba ubupayiniya. Loli pisiku lilalila, nalyambilile ifoni ukufuma ku ofesi yabubombeli ku Belgium. Balindalusisye linga mbaghile ukufwanisya ukuya mbombi wadela (uyu lino tukuti uwakwendela idela). Nabalalusisye ukuti, “Ngimba tukabaghila ukubomba tasi ubupayiniya bo tukali ukwanda ububombeli ubwakwendela idela? Abene balyamwile ukuti tubaghile. Bo tubombile ubupayiniya kwa myesi 8, twalyandile ububombeli ubwakwendela idela mu Seputembala 1962.

Bo twendile idela kwa fyinja fibili, batutumile ukuti tukabombeghe ububombeli ku Beteli ya ku Brussels. Twalyandile ububombeli mu Okutobala 1964. Pabubombeli ubupya ubu, twasayiwe munjila nyingi. Bo Unkamu Knorr endile Ibeteli yitu mu 1965, nahobwike fiyo bo nsaliwe ukuya mbombi wa ofesi. Ukufuma apo, une na Elly batukolile ukuti tukingile ikilasi nambala 41 ya Sukulu ya Gilead. Amasyu agha Unkamu Knorr ayobile ifyinja 13 kunyuma, ghafwanisiwe naloli. Bo tumalile ifimanyilo fya Sukulu ya Gilead, twaghomokile ku Beteli ya ku Belgium.

Kwa fyinja fingi, nali nulusako ulwakubombesyela uluso ulu namanyile pankhani ya fyandaghilo ukuti ndule pakufighilila ubwabuke bwitu ubwakwiputa ku Europe na pakisu kyosa. (Filip. 1:7) Isi syapangisye ukuti naghaneghe nabakulumba baboma ba mfisu ifyakukinda 55 kuno imbombo yitu yakanisiwe. Mmalo mwakubabula abakulumba aba isya luso lwangu pankhani ya fyandaghilo, nababulagha ukuti ndi “mundu wa Kyala.” Utubalilo tosa nambulagha Yehova ndwiputo ukuti andongosyeghe panongwa yakumanya ukuti “Yehova ikusilongosya inyinong’ono  sya mwalafyale bo muno ikusilongokesya isoko kosa kuno ighanile.”—Mbu. 21:1.

Ikyakubombiwa kimo iki kyalinswighisye fiyo kwali ko kuyobesania nuwa mu Paliyamenti ya ku Europe. Nalinsumile kwakabalilo kingi ukuti tusayobesanie loli pabumalilo alitike ukuti ngaghane nawe. Umwene atile, “Nguya pakukupa amaminiti 5, komma ukukinda apa.” Nafugheme untu pasi nukwanda ukwiputa. Umwene alindalusisye isi nabombagha mwakundetemesya. Nalinwisye untu, nukumbula ukuti, “Nanndaghisyagha Kyala panongwa yakuti uli yumo mwa babombi bake.” Umwene alalusisye ukuti, “Ngimba kusanusya isyafiki?” Nalinnangisye ilemba lya Baroma 13:4. Umwene ali mutchalichi lya Pulotesitanti, yonongwa yake ilemba lya mu Baibolo ili lyalimpalamasisye fiyo. Ngimba ukufuma apo findu fiki fyabombiwe? Twayobesenie nawe kwa awala yimoyene kangi isi nabingilile syope syalyendile kanunu. Kangi ayobile ukuti ikuyighindika fiyo imbombo iyi Abaketi ba Yehova bikubomba.

Kwa fyinja fingi, ababombi ba Yehova batolile inongwa mu makhoti mingi ku Europe pankhani yakuleka ukwingililapo pa fyandyali, ukulela abana, ukubika unsongo ninkhani isingi. Lusako lunywamu fiyo kumyangu ukweghapo ikighaba panongwa isi kangi niketile nimwene muno Yehova atutulilagha ukuti tutole inongwa isi. Abaketi ba Yehova batolile inongwa isyakukinda 140 ku Khoti Ilyakuketesya Ubwabuke bwa Bandu ku Europe.

Mfinja fya mma 1990, nabombagha pampene Nunkamu Philip Brumley, uwa ku ofesi yitu inywamu pakisu kyosa kangi Nunkamu Valter Farneti uwa ku Italy, ukuti tubatule abakamu na balumbu bitu ukuti baye nubwabuke ubwakumwiputa Yehova ku Cuba kuno imbombo yitu yakanisiwe. Nalembile kalata ku ofesi ya ndindilila kisu kya Cuba uyu ali ku Belgium. Ukufuma apo, nalyaghene nunkulumba yumo uyu balinsalile ukuti abatuleghe abandu aba bikulonda ubutuli. Bo tukuyobesania akakwanda, tukakolelene fiyo pafifukwa ifi ababoma bakanisye imbombo yitu.

Bo tunsumile Yehova ndwiputo ukuti atupe ubulongosi, twabasumile kangi ababoma ukuti batwitikisye ukutuma Amabaibolo 5,000 ku Cuba. Amabaibolo agha ghafikile kanunu kangi babayabile abakamu na balumbu bitu. Isi syatusimikisyile ukuti Yehova atusayagha panongwa yakwiyipa kwitu. Ukufuma apo, twasumile kangi ukuti batwitikisye ukutuma Amabaibolo aghangi aghakufwana 27,500. Ababoma balitikisye. Ukubatula abakamu na balumbu bitu ba ku Cuba ukuti aliwesa aye ni Baibolo lyake, kwalimbangisye ukuya walusekelo fiyo.

Utubalilo twingi nabukagha ku Cuba ukuti ngatulepo pankhani isyakufwana nimbombo yitu. Isi syalindulile ukuti niye pabumanyani ubununu na bakulumba bingi baboma.

Mu 1994, abandu abakukinda 1,000,000 baghoghiwe panongwa ya bwite ubu bwabombiwe ku Rwanda. Syakitima ukuti abakamu na balumbu bitu bamo baghoghiwe. Mwanakalinga abakamu basumiwe ukuti bakabatule abakamu na balumbu ba nkisu iki.

Bo tufikile ku Kigali, iyi yo tawuni inywamu iya kisu iki, twalyaghile ukuti ofesi iyakusanusyilako amabuku namalo aghakusungilamo amabuku ghali nifipolopolo. Twapilike inkhani nyingi isyakupela ikitima isya bakamu na balumbu aba babaghoghile nimipanga. Kangi twapilike inkhani iyakuhobosya iyakuti abakamu na balumbu banangisaniagha ulughano. Mwakifwanikisyo, twalyaghene nunkamu uyu ali Ntutsi uyu alibilile pasi pambako kwa masiku 28, bo ikufighililiwa nimbumba ya Baketi aba bali Bahutu. Pakabalilo kangomano ku Kigali, twabakasisye nukubasubisya abakamu na balumbu abakukinda 900.

Ukufuma apo, twalingile mu Zaire (kuno lino bikuti Democratic Republic of the Congo) ukuti tukafufuze Abaketi ba ku Rwanda aba babopile kumalo aghakusungilako abandu aba babopile kumyabo kubupipi nitawuni ya Goma. Tukabaghagha Abaketi aba, yonongwa yake twalinsumile Yehova ukuti atulongosye ukuti tubaghe kuno baliko. Ukufuma apo, twalimbwene umundu yumo ikwisa kumyitu, twalindalusisye linga ammenye yumo uwa Baketi ba Yehova. Umwene alyamwile ukuti “Ndi yumo wa Baketi. Mbaghile ukubatwala ku komiti iyi yikubapa abandu ubutuli.” Panyuma palukomano ulwakukasya ulu twali nalo naba mukomiti iyi yikubapa abandu ubutuli, twalyaghene na bakamu na balumbu aba babopile kumyabo abakufwana 1,600 ukuti tubakasye mwambepo nukubasubisya. Kangi twababelengile kalata uwakufuma ku Kabughatila Kakulongosya. Abakamu na balumbu aba bapalamasiwe fiyo mundumbula bo bapilike amasyu aghakukasya aghakuti: “Akabalilo kosa tukubiputila. Tusimenye ukuti Yehova atisakubaleka.” Amasyu aghakufuma ku Kabughatila Kakulongosya agha, ghali ghanaloli. Lino Abaketi abakukinda 30,000 bikuhoboka ukumbombela pampene Yehova ku Rwanda.

Bo twikele mbweghi kwa fyinja 58, unkasi wangu unganiwa Elly, afwile mu 2011. Nalimbulile Yehova ndwiputo ikitima iki nali nakyo. Kangi nakasiwagha linga ngubabulako abangi amasyu amanunu agha Bunyafyale.

Nalinga ukuti lino ndinifyinja fya mma 90, ngukindilila ukufumusya sabata aliwesa. Kangi ndiwalusekelo panongwa yakuti ngutulapo mu Dipatimenti Iyakuketesya Ifya Ndaghilo kuno ku ofesi ya Belgium. Ngubabulako abangi isi nalyaghene nasyo nukubakasya abakilumyana aba bikubombela pa Beteli.

Ifyinja 84 ifi fikindile, naliputile kwa Yehova akakwanda. Uku kwali ko kwanda kwa bulendo bwangu ubununu fiyo ubu bwalimbangisye ukuti nseghelele fiyo kwa Yehova. Ngundaghisya fiyo ukuti pabumi bwangu bosa Yehova apilike inyiputo syangu.—Sal. 66:19. b