1. Ngimba lulaghilo luliku ulupya ulu Yesu abapele abafundiwa bake? (Keta ikithuzi kya pakikope.)

IKILO ikyakuti kilabo ikuya pakufwa, Yesu abapele abafundiwa bake ululaghilo ulupya. Umwene ababulile ukuti: “Mughananeghe bo papo nanine mbaghanile.” Kangi atile: “Linga mukughanana po bisakubamanyagha bosa abandu ukuti muli bafundiwa bangu.”—Yoh. 13:34, 35.

2. Nongwa yafiki tukulondiwa ukunangisania ulughano?

² Yesu ayobile ukuti abamanyili bake bikuya pakumanyiwa kanunu linga bikunangisya ulughano ulu umwene abanangisyagha. Ifundo iyi yali ya bwanaloli kangi yakulondiwa fiyo amasiku agha. Yonongwa yake kwakulondiwa fiyo ukuti tunangisanieghe ulughano nalinga tukwaghana nindamyo!

3. Ngimba tukuya pakumanyila isyafiki mu nkhani iyi?

³ Panongwa yakuti tuli basitabugholofu kukafu fiyo ukunangisania ulughano ulwakufumila pasi pandumbula. Nalinga mo siyilile, loli tukulondiwa ukunkonga Kristu. Mu nkhani iyi, tukuya pakumanyila muno ulughano lukututulila ukuya balutengano, ukuti tungasalanagha kangi ukuti twambilileghe abahesya. Bo tukumanyila inkhani iyi, twilalusye ukuti: ‘Ngimba tubaghile ukumanyilako isyafiki ukufuma ku bakamu na balumbu aba bikukindilila ukunangisania ulughano nalinga bikwaghana nindamyo?’

4. Ukufwana na Matai 5:23, 24, nongwa yafiki tukulondiwa ukuya palutengano nu nkamu uyu tutikukolelana nawe?

⁴ Yesu atumanyisye ubununu ubwakuya palutengano nu nkamu uyu tutikukolelana nawe. (Belenga Matai 5:23, 24.) Umwene  atukasisye ukuti tukulondiwa ukuya pabumanyani ubununu nabangi linga tukulonda ukunhobosya Kyala. Yehova ikuhoboka fiyo linga tukughelaghela ukuya palutengano na bakamu na balumbu bitu. Umwene atikuya pakwitikisya ukwiputa kwitu linga tukukindilila ukunkalalila unkamu nukutoliwa ukuya nawe palutengano.—1 Yoh. 4:20.

5. Ngimba findu fiki fyapangisye ukuti unkamu yumo atoliwe ukuya palutengano?

⁵ Kubaghile ukuya kukafu ukuya palutengano nabangi. Nongwa yafiki? Inong’onela isi syabombiwe kwa Mark. * Umwene apalamasiwe fiyo bo unkamu ayobile ifindu ifibibi nkipanga ifyakufwana numwene. Ngimba Mark abombile bulebule? Umwene atile, “Natoliwe ukwikola kangi nakalele fiyo.” Bo akabalilo kakindilepo, Mark syalimbabile fiyo isi abombile kangi abukile ku nkamu uyu ukuti akasume uluhobokelo nukuya kangi nawe palutengano. Loli unkamu akanile ukuya nawe palutengano. Mark atile, ‘Nongwa yafiki une ngughelaghela ukuya nawe palutengano loli umwene atikulonda?’ Uwakwendela idela alinkasisye fiyo Mark ukuti angawagha amaka. Ngimba Mark abombile isyafiki?

6. (a) Ngimba Mark abombile isyafiki ukuti aye palutengano nu nkamu yumo? (b) Ngimba Mark akongile bulebule ilemba lya Bakolosi 3:13, 14?

⁶ Mark alinong’onile isya kayilo kake kangi asyaghenie ukuti utubalilo tumo ibonagha ukuti wapamwanya fiyo ukukinda abangi. Umwene aketile ukuti alondiwagha ukuchenja akayilo kake. (Kolos. 3:8, 9, 12) Mwakwiyisya umwene alyaghene nu nkamu uyu nukunsuma ukuti anhobokele panongwa ya kayilo kake. Mark alindembile abakalata unkamu uyu mwakunsuma ukuti anhobokele nukuti bakindilile ukuya kangi pabumanyani. Umwene alimpele unkamu uyu ifyabupe ifi inong’onagha ukuti ayagha pakuhoboka nafyo. Syakitima ukuti unkamu akalinhobokile, m’malo mwake akindilile ukunkalalila. Nalinga syali bo ulu, loli Mark akindilile ukupilikila ululaghilo lwa Yesu  mwakunnangisya ulughano unkamu uyu. (Belenga Bakolosi 3:13, 14.) Nalinga ukuti abangi batikulonda ukuti tuye nabo palutengano, ulughano lwa bwanaloli lukuya pakututula ukukindilila ukubahobokela nukubiputila.—Mat. 18:21, 22; Gal. 6:9.

7. (a) Ngimba Yesu ikutukasya ukuti tubombeghe isyafiki? (b) Ngimba ndamyo yiliku iyi umulumbu yumo alyaghene nayo?

⁷ Yesu ayobile ukuti tukindilileghe ukubabombela ifindu abangi bo muno tukulondela ukuti bope batubombeleghe. Umwene ayobile kangi ukuti tutikulondiwa ukubaghana abandu bene aba batughanile. (Luka 6:31-33) Bule linga yumo nkipanga atikulonda ukuti angaleghe na numwe kangi atikubaponia? Isi syo Lara alyaghene nasyo. Umwene atile: “Umulumbu yumo ansulagha fiyo, kangi ngayimenye inongwa iyi abombagha bo ulu. Isi syalimbangisye ukuti ndamiweghe fiyo naminong’ono kangi ngahobokagha ukubuka ku ngomano.” Pabwandilo, Lara atile: ‘Naketile ukuti indamyo yikali yangu. Panongwa yakuti abangi nkipanga batile umulumbu uyu akali nakayilo akanunu.’

8. Ngimba Lara abombile isyafiki ukuti aye palutengano, kangi tubaghile ukumanyilako isyafiki?

⁸ Lara abombile simo ukuti aye palutengano. Umwene aliputile kwa Yehova kangi alinong’wine ukuti akayobesanie nu mulumbu uyu. Abene bayobesenie isyakufwana nindamyo iyi yalipo, bahobokelene nukuya palutengano. Ifindu fyosa fyalyandile ukwenda kanunu. Lara atile: “Loli bo akabalilo kakindilepo, umulumbu uyu anangisye kangi akayilo aka ali nako pabwandilo. Nawile fiyo amaka.” Loli, Lara aketile ukuti abaghile ukuhoboka pene linga umulumbu uyu achenjile akayilo kake. Pabumalilo, Lara aketile ukuti isi alondiwagha ukubomba ko kukindilila ukumbombela ifindu umulumbu uyu munjila iya lughano nukukindilila ‘ukunhobokela’. (Ef. 4:32–5:2) Lara akumbukile ukuti ulughano lwa bwanaloli “lutikusilundika imbibi. Lukukiba muli syosa, lukwitika muli syosa, lukusubila muli syosa, lufindang’oma muli syosa.” (1 Kor. 13:5, 7) Lara alwaghile kangi ulutengano lwa mundumbula. Bo akabalilo kakindilepo, bali pabumanyani ubwamaka fiyo. Linga mukughelaghela ukuya palutengano na bakamu  na balumbu nukukindilila ukubanangisya ulughano, mukuya pakuya nulusubilo ukuti “Kyala uwalughano kangi uwalutengano isakuyagha nanumwe.”—2 Kor. 13:11.

9. Ukufwana na isi sili pa Imbombo sya Batumiwa 10:34, 35, nongwa yafiki tutikulondiwa ukusalana?

⁹ Yehova atikusala. (Belenga Imbombo Sya Batumiwa 10:34, 35.) Linga tutikusalana, tukunangisya ukuti tuli banake. Tukupilikila ululaghilo ulwakubaghana abapalamani bitu bo muno twighanile twibene, kangi tukukindilila ukuya palutengano na bakamu na balumbu bitu.—Rom. 12:9, 10; Yak. 2:8, 9.

10-11. Ngimba umulumbu yumo amalene bulebule naminong’ono amabibi?

¹⁰ Utubalilo tumo kukaya kupepe ukuleka ukusalana. Mwakifwanikisyo, inong’onela isi syabombiwe ku mulumbu yumo uyu ingamu yake yo Ruth. Akabalilo aka ali ndindwana, umundu yumo uwakufuma nkisu ikingi alimbombile ifindu ifibibi. Ngimba syalimpalamasisye bulebule? Ruth atile: “Nakibengile fiyo ikisu iki. Ninong’onagha ukuti abandu bosa ba nkisu iki bafwene itolo utuyilo twabo ukongelelapo abakamu na balumbu.” Ngimba Ruth amalene bulebule naminong’ono amabibi agha?

¹¹ Ruth asyaghenie ukuti alondiwagha ukuchenja aminong’ono agha ali nagho. Umwene abelengagha ifi bamo balyaghene nafyo na malipoti aghakufwana nikisu kila mu Buku Lapachaka. Umwene atile: “Naliyulile fiyo ukuti nande ukwinong’ona kanunu isya bandu aba nkisu iki. Naketile ukuti abakamu na balumbu biyulagha fiyo pakumbombela Yehova. Nasimenye ukuti bope bali kighaba kya bakamu na balumbu ba pa kisu kyosa kyapasi.” Bo akabalilo kakindilepo, Ruth asimenye ukuti alondiwagha ukubomba nyingi. Umwene atile: “Akabalilo kosa aka naghanagha na bakamu na balumbu abakufuma nkisu iki, naghelaghelagha ukuya nabo pabumanyani. Nayobagha nabo nukubamanya kanunu.” Ngimba findu fiki fyabombiwe? Ruth atile: “Bo akabalilo kakindilepo, nalekile ukuya naminong’ono amabibi.”

12. Ngimba kayilo kaliku akabibi aka umulumbu Sarah ali nako?

¹² Bamo babaghile ukuya nindumbula yakusalana kisita kumanya. Mwakifwanikisyo, Sarah inong’onagha ukuti akaya nindumbula yakusala panongwa yakuti akabalongagha abandu ukufwana nu luko lwabo, ikyuma kyabo pamo ubudindo ubu bali nabo mugulu. Loli umwene atile: “Nalyandile ukumanya ukuti ndi nindumbula yakusala.” Munjila yiliku? Sarah afumile mumbumba iyi yamanyile fiyo kangi alighanile ukwangala nabandu aba bope bamanyile. Akabalilo kamo alimbulile ummanyani wake ukuti: “Ngwangala na bakamu na balumbu aba bamanyile fiyo isukulu. Ndikwangala na aba bakamanyila isukulu.” Ukuyoba ubwanaloli, Sarah alondiwagha ukuchenja akayilo kake. Bulebule?

13. Ngimba tubaghile ukumanyilako isyafiki namuno Sarah achenjile akayilo kake?

¹³ Uwakwendela idela alintulile Sarah ukumalana nakayilo kake. Umwene atile: “Uwakwendela idela alinndaghisye fiyo panongwa yakuya nsubiliwa pabubombeli, ngwamula kanunu, nukulingania kanunu amalemba. Umwene alingenie ukuti linga tukukindilila ukuya namahala, tukulondiwa kangi ukukusya utuyilo utununu utwa Bukristu bo ukwiyisya nukuya nikisa.” Sarah akongile isi uwakwendela idela alimbulile. Umwene atile: “Nasyaghenie ukuti ikindu kyakulondiwa fiyo ko kuya wakisa nuwalughano.” Ukufuma apo, umwene alyandile ukubaketa abakamu na balumbu mwakukindana namuno abaketelagha pabwandilo. Umwene alingenie ukuti: “Naghelile ukumanya utuyilo utu tukubapangisya ukuya bakulondiwa fiyo kwa Yehova.” Bule uswe? Tutikulondiwa  ukwiketa ukuti tuli bapamwanya fiyo ukukinda abangi panongwa yakuti tumanyile fiyo! Linga tuli nulughano ulwakufumila pasi pandumbula tukuya “pakubaghana abitiki abinitu,” nukuleka ukusalana.​—1 Pet. 2:17.

14. Ukufwana na Bahiburi 13:16, ngimba Yehova ikwipilika bulebule linga tukwambilila abahesya?

¹⁴ Yehova ikuhoboka linga tukwambilila abahesya. (Belenga Bahiburi 13:16.) Umwene ikuketa ukuya kighaba kyitu ikya kwiputa, fiyofiyo linga tukubatula aba bikulondiwa ubutuli. (Yak. 1:27; 2:14-17) Yonongwa yake amalemba ghikutukasya ukuti ‘twiyuleghe ukubambilila abahesya.’ (Rom. 12:13) Linga tukubambilila abahesya tukunangisya ukuti tukubapasikisya, tubaghanile kangi tukulonda ukuya nabo pabumanyani. Yehova ikuhoboka fiyo linga tukubapa abangi ifyakulya, pamo ukuya nakabalilo akakwangala nabo. (1 Pet. 4:8-10) Loli filipo ifindu fimo ifi kubaghile ukuya kukafu ukuti twambilileghe abahesya.

15-16. (a) Nongwa yafiki bamo babaghile ukutoliwa ukwambilila abahesya? (b) Ngimba findu fiki fyalintulile Edit ukuti ande ukwambilila abahesya?

¹⁵ Tubaghile ukutoliwa ukwambilila abahesya panongwa ya ndamyo isi tukwaghana nasyo. Inong’onela isya mfwilwe yumo uyu ingamu yake yo Edit. Bo akali ukuya Nketi, umwene akalighanile fiyo ukwangala nabangi. Edit inong’onagha ukuti abangi bo bali bakulondiwa fiyo ukuti bo bambilileghe abahesya.

¹⁶ Bo amanyile ubwanaloli, Edit achenjile muno inong’onelagha. Umwene abombilepo simo ukuti ambilileghe abahesya. Umwene atile: “Bo bikuyenga Inyumba yitu iya Bunyafyale, unkulumba wa kipanga alimbulile isyakufwana nimbumba yimo iyi yalisile ukuti yisatulepo pambombo iyakuyenga kangi alinsumile ukuti mbatule amalo aghakughona kwa basabata babili. Nakumbukile muno Yehova alinsayile umfwilwe uwa ku Zarefati.” (1 Banyaf. 17:12-16) Edit alitikisye ukuyambilila imbumba yila. Ngimba umwene asayiwe? Umwene alingenie ukuti: “Abene bakalikele itolo abasabata  babili loli balikele imyesi mibili. Ukufuma pakabalilo kala, twakusisye ubumanyani.” Edit yope asayiwe fiyo nabamanyani bingi aba nkipanga. Umwene lino mpayiniya kangi ikuhoboka ukwangala na bakamu na balumbu. Umwene atile: “Ukupa kukumbangisya ukwipilika kanunu! Loli ubwanaloli bo bwakuti nsayiwe fiyo.”​—Hib. 13:1, 2.

17. Ngimba Luke nunkasi wake basyaghenie isyafiki?

¹⁷ Lumo tukwambilila abahesya, loli ngimba tubaghile ukukindilila ukubomba isi? Mwakifwanikisyo, Luke nunkasi wake bighanile ukwambilila abahesya. Abene babakolelagha abapapi babo, abakamu babo, abamanyani kangi uwakwendela idela nunkasi wake. Loli Luke atile, “twasyaghenie ukuti tukubakolela abandu bene aba tuli nabo pabumanyani.” Ngimba Luke nunkasi wake babombile isyafiki ukuti bamwambilileghe umundu aliwesa?

18. Ngimba Luke nunkasi wake babombile isyafiki ukuti bamwambilileghe umundu aliwesa?

¹⁸ Luke nunkasi wake bamanyile isi ukwambilila abahesya sikusanusya bo binong’onile amasyu gha Yesu agha atile: “Apene linga mubaghanile aba babaghanile umwe bo mukabile fiki?” (Mat. 5:45-47) Abene basyaghenie ukuti balondiwagha ukunkonga Yehova, uyu ali nindumbula yakupa ku mundu aliwesa. Yonongwa yake abene balinong’wine isyakuti babakolele abakamu na balumbu aba bakabakolelamo. Luke atile: “Twesa lino tukuhoboka ukuya pampene. Aliwesa ikukasiwa kangi tukwipilika ukuti tuli pabupipi fiyo na Yehova.”

19. Ngimba tukunangisya bulebule ukuti tuli bamanyili ba Yesu, kangi tukulondiwa ukubomba isyafiki?

¹⁹ Tuketile muno ukubaghana abangi ukufumila pasi pandumbula kukututulila ukuya balutengano, tungasalanagha kangi ukuti twambilileghe abahesya. Tungayagha naminong’ono amabibi kangi tunangisyeghe ulughano ulwakufumila pasi pandumbula ku bakamu na balumbu bitu. Linga tukubomba isi, tukuya pakuya balusekelo kangi tukuya pakumanyiwa ukuti tuli bamanyili ba Yesu.​—Yoh. 13:17, 35.