INKHANI IYAKUMANYILA 19
“Umwalafyale wa Kululu” M’masiku Ghabumalikisyo
‘Lelo bo akabalilo kamwisile umwalafyale wa kwitongo, po umwalafyale wa kululu isakutwala ubwite pankyeni.’—DAN. 11:40, NWT
ULWIMBO 150 Penjani Chiuta Kuti Mupone
ISI TUKUYA PAKUMANYILA *
1. Ngimba ubusololi bwa mu Baibolo bukututula ukumanya isyafiki?
NGIMBA findu fiki fikuya pakubombiwa mwalululu ku babombi ba Yehova? Tutikulondiwa ukwinong’onela itolo. Ibaibolo likutubula isyakufwana nifindu ifi fikuya pakutupalamasya twesa. Ubusololi bumo bukututula ukumanya ifindu fimo ifi amaboma ghamaka ghisakubomba. Ubusololi ubu buli mu buku lya Danieli chaputala 11, bukulingania isyakufwana na banyafyale babili aba bikulwa, umwalafyale uwa kululu nu wa kwitongo. Ikighaba ikinywamu kya busololi ubu kifwanisiwe, yonongwa yake tuli nulusubilo losa ukuti ifindu ifingi ifi fisyele fikuya pakufwanisiwa kangi.
2. Ukufwana na isi sili pa Ubwandilo 3:15 kangi Ubusetuli 11:7 na 12:17, ngimba tukulondiwa ukukumbukila isyafiki linga tukubelenga ubusololi bwa mu buku lya Danieli?
2 Ukuti tupilikisye kanunu ubusololi ubu buli pa Danieli chaputala 11, tukulondiwa ukukumbukila ukuti bukulingania isya maboma nabalaghili aba bikulimbana nababombi ba Kyala. Ababombi ba Kyala bikuboneka ukuti bakaya bingi loli nongwa yafiki amaboma ghikulimbana nabo? Panongwa yakuti Setano na bandu bake bikulonda ukubonanga ababombi ba Yehova. (Belenga Ubwandilo 3:15 kangi Ubusetuli 11:7; 12:17.) Mwakongelelapo, ubusololi ubu buli mu buku lya Danieli bukukolelana nubusololi ubungi ubwa mu Baibolo. Tukulondiwa ukubelenga ifighaba ifingi ifya mu Baibolo ukuti tubupilikisye kanunu ubusololi bwa mu buku lya Danieli.
3. Ngimba tukuya pakuyobesania isyafiki mu nkhani iyi niyakukongapo?
3 Mu nkhani iyi tukuya pakuyobesania isyakufwana nubusololi ubwa mu buku lya Danieli 11:25-39. Tukuya pakummanya Umwalafyale wa kululu nu wa kwitongo aba balyandile ukulaghila ukufuma mu 1870 mpaka 1991, tukuya pakuketa kangi inongwa iyi tukulondiwa ukuchenja muno twabupilikisyilagha pabwandilo ubusololi ubu. Mu nkhani iyakukongapo, tukuya pakuyobesania ilemba lya Danieli 11:40–12:1 kangi tukuya pakuketa isi ubusololi ubu bukuyoba isyakufwana nakabalilo ukufuma mfyinja fya m’ma 1990 mpaka pabwite bwa Armagedoni. Linga tukumanyila inkhani sibili isi, tukulondiwa ukuketa pa tchati ili lili namasyu aghakuti, “Abanyafyale Aba Bisakulimbanagha M’masiku Ghabumalikisyo.” Ikyakwanda, tukulondiwa ukumanya isyakufwana na banyafyale babili aba bikuyobiwa mu busololi ubu.
UKUM’MANYA UMWALAFYALE WA KULULU NU WA KWITONGO
4. Ngimba findu fitatu filiku ifi fikuya pakututula ukummanya umwalafyale wa kululu nu wa kwitongo?
4 Amasyu aghakuti “umwalafyale wa kululu” na ghakuti “umwalafyale wa kwitongo” ghafumile ku balaghili ba boma abakufuma kululu na kwitongo ku kisu kya Israeli. Nongwa yafiki tukuyoba bo ulu? Inong’onela amasyu agha uwandumi alimbulile Danieli ukuti: “Une nisile pakukubula uwe ukuti usyaghanie isi sikuya pakubawila abakumyinu mmasiku gha nkyeni.” (Dan. 10:14) Ukufika mu Pentekositi 33 C.E., ikisu kya Israeli bali bandu ba Kyala. Ukufuma apo, Yehova anangisye ukuti abafundiwa ba Yesu abasubiliwa bali bandu bake. Yonongwa yake ubusololi bwingi ubwa mu buku lya Danieli chaputala 11 bukuyoba fiyo isyakufwana na bafundiwa ba Yesu komma Abaisraeli. (Imbo. 2:1-4; Rom. 9:6-8; Gal. 6:15, 16) Kangi abalaghili aba ali yo mwalafyale wa kululu nu wa kwitongo aba balaghilagha pakabalilo kakukindana. Loli abalaghili aba babombagha ifindu fimo mwakufwana itolo. Ikyakwanda, abanyafyale aba balaghilagha nkisu iki ababombi ba Kyala banyoziwagha. Ikyabubili, muno babombelagha ifindu nababombi ba Kyala banangisyagha ukuti balimbengile Kyala wabwanaloli. Kangi ikyabutatu, abanyafyale babili aba balwilagha ubulaghili.
5. Ngimba umwalafyale wa kululu nu wa kwitongo baliko mfyinja fya m’ma 100 na 1800? Lingania.
5 Mfyinja fyakunyuma, Abakristu babutungulu balingile nkipanga kya bwanaloli. Abene balyandile ukumanyisya ifimanyisyo fya butungulu ifi fikakolelanagha nubwanaloli bwa mu Baibolo. Mfyinja fya m’ma 1800, Kyala akali ni gulu lya babombi bake pa kisu kyapasi. Abakristu babutungulu babele bo ilisu ilya mungunda, yonongwa yake kwali kukafu fiyo ukubamanya Abakristu babwanaloli. (Mat. 13:36-43) Nongwa yafiki kwakulondiwa ukumanya isi? Panongwa yakuti isi tukubelenga isyakufwana nu mwalafyale wa kululu nu wa kwitongo, sikunangisya ukuti bakayagha pakuya banyafyale mfyinja fya m’ma 100 na 1800. Likalipo igulu lya babombi ba Kyala ili bayagha pakulifwima. * Loli bo akabalilo kakindilepo panandi mfyinja fya m’ma 1870 kwali kupepe ukum’manya umwalafyale wa kululu nu wa kwitongo. Ngimba tukumanya bulebule?
6. Ngimba ababombi ba Kyala balyandile ukubala kangi pakabalilo kaliku? Lingania.
6 Ukufuma mu 1870, ababombi ba Kyala balyandile ukubala. Nkyinja iki Charles T. Russell nabinake balyandile ukumanyila Ibaibolo. Umwene nabinake ‘batendekisye injila’ bo Ubunyafyale bwa Mesiya bukali ukwanda. (Mala. 3:1) Ababombi ba Kyala balyandile ukumbombela Yehova munjila yabwanaloli! Ngimba ghalipo amaboma agha ghabafwimagha ababombi ba Kyala? Isagha tukete.
NGIMBA UMWALAFYALE WA KWITONGO YONANI?
7. Ngimba yonani uyu ali yo mwalafyale wa kwitongo pakabalilo ka bwite bwakwanda ubwa pa kisu kyosa?
7 Ukufika mu 1870, ikisu kya Britain kyalaghile amalo mingi fiyo ukukinda ikisu kilikyosa kangi kyali nabasilikali abamaka. Ubusololi bwa Danieli bukuyoba isya lupembe ulunini ulu lulinkusikomola imbembe inine itatu, ulupembe ulunini ulu lukwimila ikisu kya Britain kangi imbembe itatu isi sikwimila ikisu kya France, Spain na Netherland. (Dan. 7:7, 8) Kangi umwalafyale wa kwitongo ali wa nkisu kya Britain uyu akindilile ukulaghila mpaka pa bwite bwakwanda ubwa pa kisu kyosa. Pakabalilo aka, ikisu kya United States of America kyali kikabi fiyo kangi kyali pabumanyani nikisu kya Britain.
8. Ngimba umwalafyale wa kwitongo yonani m’masiku aghabumalikisyo agha?
8 Pakabalilo ka bwite bwakwanda ubwa pa kisu kyosa, ikisu kya United States nikya Britain fyakolelene kangi fyali nubulaghili ubwamaka fiyo pa kisu kyosa. Ukufwana nubusololi bwa Danieli, umwalafyale uyu ali “nabasilikali bingi kangi bali bamaka fiyo.” (Dan. 11:25) M’masiku aghabumalikisyo agha, umwalafyale wa kwitongo kyo kisu kya Britain nikya United States. * Loli ngimba yonani uyu ali yo mwalafyale wa kululu?
NGIMBA UMWALAFYALE WA KULULU YONANI?
9. Ngimba umwalafyale umpya alyandile ndili ukulaghila kangi ubusololi bwa Danieli 11:25 bwafwanisiwe bulebule?
9 Mu 1871, bo ikyinja kimo kikindilepo pakabalilo aka Russell nabanine balyandisye akagulu akakumanyila Ibaibolo, umwalafyale umpya wa kululu alyandile ukulaghila. Ikyinja iki Otto von Bismarck alyandisye ubulaghili bwamaka m’malo aghakukindanakindana. Umwalafyale uyu ingamu yake ali yo Wilhelm uwa nkighaba kya Prussia ali yo Mwalafyale wakwanda kangi alinsalile Bismarck ukuya ndongosi. * Bo ifyinja fikindilepo, ikisu kya Germany kyalyandile ukulaghila ifisu fimo ifya mu Africa ukwakufika ku Pacific Ocean, kangi ikisu kya Germany kyali kya maka ukukinda ikya Britain. (Belenga Danieli 11:25.) Ikisu kya German kyali nabasilikali bingi abamaka bo ikya Britain. Kangi kyabombile abasilikali bake ukuti balwe nabalughu babo pakabalilo ka bwite ubwakwanda ubwa pa kisu kyosa ikyapasi.
10. Ngimba ubusololi ubu buli pa Danieli 11:25b, 26 bwafwanisiwe bulebule?
10 Danieli ayobile ngani isi syayagha pakubombiwa nubulaghili bwa German nabasilikali bake. Ubusololi ubu bwayobile ukuti umwalafyale wa kululu “isakutoliwa.” Nongwa yafiki? “Isakutoliwagha panongwa yakusyobiwa. Kangi abamanyani bake bo bisakumonanga.” (Dan. 11:25b, 26a) Nkabalilo ka Danieli, aba balyagha ‘ifyakulya ifya mwalafyale’ bongelelangapo abalaghili abasubiliwa aba “bambombelagha mwalafyale.” (Dan. 1:5) Ngimba ubusololi ubu bwayobagha isya banani? Bwayobagha isya balongosi abakulumba ba nkisu kya German abalaghili, abasilikali aba bakolelanagha nu mwalafyale. Panongwa ya isi abandu aba babombile, syapangisye ukuti umwalafyale awe amaka kangi balyandisye iboma ilipya. * Ubusololi ubu bwayobile ngani isi umwalafyale wa kwitongo ayagha pakwaghana nasyo pakabalilo ka bwite. Pakuyoba isya mwalafyale wa kululu, ubusololi ubu bukuti: “Abalwa bwite bake bo bingi bisakughoghiwa, kyope nikilundilo kyake kya bwite kisakwagha kyosa.” (Dan. 11:26b) Pabwite ubwakwanda ubwa pa kisu kyosa, ukufwana nubusololi ubu, abasilikali ba ku German ‘bamalike bosa’ kangi ‘abandu bingi baghoghiwe.’ Abandu bingi baghoghiwe pabwite ubu ukukinda ubwite ubu bwabombiwagha kunyuma.
11. Ngimba umwalafyale wa kululu nu wa kwitongo babombile isyafiki?
11 Pa Danieli 11:27, 28 pikulingania isya findu ifi fyabombiwe bo ubwite bwakwanda ubwa pa kisu kyosa bukali ukwanda. Likuti, ‘bisakulilanilagha ifyakulya uyu na uyu isakuyobagha isyabutungulu kumwinake.’ Kangi likuti, umwalafyale uwa kululu isakughomoka ukubuka kumyake “nifipupilwa fyosa.” Isi syo syabombiwe naloli. Ikisu kya Germany ni kya Britain fyakolelene ukuti fitwale ulutengano loli isi syanangisye ukuti isi bakolelene syali syabutungulu bo ubwite bwandile mu 1914. Bo ikyinja kya 1914 kikali ukufika ikisu kya Germany kyali kyabubili ukuya kikabi pa kisu kyosa. Ukufuma apo, ubusololi bwa pa Danieli 11:29 bwafwanisiwe kangi ulubafu lwakwanda muvesi 30, ikisu kya Germany kyalyandile ukulwa nu mwalafyale wa kwitongo loli kyatoliwe.
ABANYAFYALE BIKUBAFWIMA ABABOMBI BA KYALA
12. Pakabalilo ka bwite ubwakwanda ubwa pa kisu kyosa, ngimba umwalafyale wa kululu nu wa kwitongo babombile isyafiki?
12 Ukufuma mu 1914, abanyafyale babili aba bikukindilila ukulwa nukubasambukila ababombi ba Kyala utubalilo twingi. Mwakifwanikisyo, pakabalilo ka bwite ubwakwanda ubwa pa kisu kyosa, iboma lya German nilya Britain balyandile ukubafwima ababombi ba Kyala, aba bakanile ukulwa ubwite ubwa pa kisu kyosa. Kangi iboma lya U.S. lyabapinyile bosa aba balongosyagha pambombo iyakufumusya amasyu gha Kyala. Isi syafwanisye ubusololi ubwa mu buku lya Ubusetuli 11:7-10.
13. Mfyinja fya m’ma 1930 na pakabalilo ka bwite ubwakwanda, ngimba umwalafyale wa kululu abombile isyafiki?
13 Mfyinja fya m’ma 1930 pakabalilo ka bwite ubwabubili ubwa pa kisu kyosa, umwalafyale wa kululu abasambukile ababombi ba Kyala. Bo ikipani kya Nazi kyandile ukulaghila mu Germany, Hitler nabandu bake bakanisye imbombo ya babombi ba Kyala. Abandu bakususya babaghoghile ababombi ba Kyala bingi fiyo nukubighalila abangi ku misasa. Isi syo Danieli ayobile ngani mubusoli bwake. Umwalafyale wa kululu akanisye imbombo iyakufumusya kangi ‘ayinyasisye inyumba isunguliwa’ ‘nukukanisya amakemo agha ghalimikiwe’. (Dan. 11:30b, 31a) Hitler, undongosi wa nkisu kya Germany, afingile ukuti ayagha pakubaghogha ababombi bosa ba Kyala.
UMWALAFYALE UMPYA WA KULULU
14. Ngimba yonani uyu ali yo mwalafyale wa kululu bo ubwite bwabubili bumalike? Lingania.
14 Bo ubwite bwabubili bumalike, iboma lya Soviet Union ali yo mwalyafyale wa kululu. Kangi lyalyandile ukulaghila mfighaba fingi ifi fyalaghiliwagha nikisu kya Germany. Mwakufwana itolo nikipani kya Nazi, iboma lya Soviet Union lyabafwimagha bosa aba bamwiputagha Kyala wabwanaloli.
15. Ngimba umwalafyale wa kululu abombile isyafiki bo ubwite bwabubili bumalike?
15 Mwanakalinga bo ubwite bwabubili bumalike, iboma lya Soviet Union nifisu ifingi fyalyandile ukubafwima ababombi ba Kyala. Ukufwana nubusololi ubu buli pa Ubusetuli 12:15-17, umwalafyale uyu akanisye imbombo yitu iyakufumusya nukubapinya mujele ababombi bingi ba Yehova. Ukuyoba ubwanaloli, m’masiku ghakubumalikisyo agha, umwalafyale wa kululu ikonelela bo “lusoko” mwakubafwima ababombi ba Kyala ukuti bangafumusyagha. *
16. Ngimba iboma lya Soviet Union lyafwanisye bulebule ubusololi bwa pa Danieli 11:37-39?
16 Belenga Danieli 11:37-39. Ukufwanisiwa kwa busololi ubu, umwalafyale wa kululu “akabikileko umoyo pa Kyala uyu abisukulu bake bambombelagha.” Munjila yiliku? Iboma lya Soviet Union lyalondagha ukusosyapo ifipanga, yonongwa yake lyalyandile ukubawisya amaka. Mu 1918, iboma lya Soviet lyalyandile ukubamanyisya abana kusukulu ukuti Kyala akayako. Ngimba mo munjila yiliku iyi umwalafyale wa kululu ‘amwimikagha kyala uyu alaghilagha amalinga’? Iboma lya Soviet Union lyalyonangile indalama nyingi mwakongelela abasilikali nukupanga ifilwilo fingi ifya bwite ukuti liye namaka. Bosa umwalafyale wa kululu nu wa kwitongo bali nifilwilo ifya maka fiyo ifyakubaghoghela abandu bingi!
UKUKOLELANA KWA BANYAFYALE BABILI
17. Ngimba ‘ikinyanyasi iki kikupela ulutende’ findu fiki?
17 Umwalafyale wa kululu nu wa kwitongo bakolelene pafundo yimoyene iyakuti; ‘basyimike isya kinyanyasi imbelalutende.’ (Dan. 11:31) “Ikinyanyasi” iki ko kabughatila ka United Nations.
18. Nongwa yafiki akabughatila ka United Nations kikuyobiwa ukuya kinyanyasi iki ‘kikupela ulutende’?
18 Akabughatila ka United Nations kikuyobiwa ukuya “kinyanyasi” panongwa yakuti kikuketa ukuti kabaghile ukutwala ulutengano pa kisu kyosa, isi Ubunyafyale bwa Kyala bwene bo bubaghile ukufwanisya. Kangi ubusololi bukuyoba ukuti ikinyanyasi iki ‘kikupangisya imbelalutende’ panongwa yakuti akabughatila ka United Nations kikuya pakukisambukila nukukyonanga ikipanga kyabutungulu. Keta itchati ilyakuti, “Abanyafyale Aba Bisakulimbanagha M’masiku Ghabumalikisyo.”
NONGWA YAFIKI TUKULONDIWA UKUYIMANYA INKHANI IYI?
19-20. (a) Nongwa yafiki tukulondiwa ukuyimanya inkhani iyi? (b) Ngimba ilalusyo liliku ili tukwisa pakwamula mu nkhani iyakukongapo?
19 Tukulondiwa ukuyimanya inkhani iyi panongwa yakuti sikunangisya ukuti ukufuma mu 1870 ukufika mu 1990, ubusololi bwa Danieli ubwakuyoba isya mwalafyale wa kululu nu wa kwitongo bwafwanisiwe. Yonongwa yake tuli nulusubilo ukuti ubusololi ubungi ubu bukali ukufwanisiwa bukuya pakufwanisiwa.
20 Mu 1991, iboma lya Soviet Union lyawile amaka. Loli ngimba yonani uyu yo mwalafyale wa kululu amasiku agha? Tukwisa pakwamula ilalusyo ili mu nkhani iyakukongapo.
ULWIMBO 128 Kuzizipizga M’paka Umaliro
^ ipal.5 Tukuketa ukuti ubusololi ubwa Danieli ubwakuyoba isya “mwalafyale uwa kululu” nu “mwalafyale uwa kwitongo” bukukindilila ukufwanisiwa. Ngimba tukumanya bulebule? Kangi nongwa yafiki tukulondiwa ukumanya isyakufwana nubusololi ubu?
^ ipal.5 Ukufwana na isi siyobiwe apa, sikuboneka ukuti kukali kwakulondiwa ukuti umwalafyale unkulumba wa Roma uyu ingamu yake ali yo Uleliya (270-275 C.E.) aye “mwalafyale wa kululu” pamo umwalafyale unkikulu uyu ingamu yake ali yo Zenobia (267-272 C.E.) aye “mwalafyale wa kwitongo.” Isi syachenjile ukufwana na isi syalembiwe mu buku ilyakuti Samalani Ulosi wa Danieli! mu mutu 13 na 14.
^ ipal.8 Keta ibokosi ilyakuti “ Ubulaghili Bwa Maka Fiyo pa Kisu Kyosa Ubwa Britain na America ubu Buli mu Busololi Bwa mu Baibolo.”
^ ipal.9 Mu 1890, umwalafyale Wilhelm uwabubili alinsosisye pabulaghili Bismarck.
^ ipal.10 Abene babombile ifindu fingi ifi fyapangisye ukuti iboma lyabo liwe amaka mwanakalinga. Mwakifwanikisyo, balekile ukuntula mwalafyale, balyandile ukubabula abangi isyakufwana nubwite nukumfimbilisya mwalafyale wabo ukuti angalaghilagha kangi.
^ ipal.15 Ukufwana na isi sili pa Danieli 11:34, umwalafyale wa kululu alekile ukubafwima Abakristu kwa kabalilo akapimba. Mwakifwanikisyo isi syabombiwe bo iboma lya Soviet Union lilekile ukulaghila mu 1991.
