UMUYUDA yumo uyu ingamu yake ali yo Mordikayi abombile imbombo inywamu fiyo mfyakubombiwa ifi fili mu buku lya Estere. Umwene ali Muyuda uyu abombagha ku nyumba ya mwalafyale ku Perisia. Isi syabombiwe kubwandilo bwa fyinja fya mma 50 B.C.E., “mmasiku gha [Mwalafyale] Ahasuera.” (Amasiku agha, abandu bingi bikusubila ukuti umwalafyale uyu ali yo Xerxes uwakwanda. Mordikayi apangisye ukuti umwalafyale angaghoghiwagha. Ukuti anangisye ukundaghisya, umwalafyale abikile ululaghilo ulwakuti abandu bangindikeghe Mordikayi. Ukufuma apo, bo Hamani uyu ali ndughu wa Mordikayi na Bayuda afwile, umwalafyale alimpele Mordikayi ubudindo bwa pamwanya. Ubudindo ubu bwalimpangisye Mordikayi ukuti abike ululaghilo ulwakuti Abayuda babuliwe ku bulaghili bwa Perisia ukuti baleke ukughoghiwa.—Est 1:1; 2:5, 21-23; 8:1, 2; 9:16.

Mfyinja fya mma 1900 abakulemba inkhani isyambukulu bamo bayobagha ukuti ibuku lya Estere tupango itolo kangi Mordikayi akaliko. Loli mu 1941, abandu aba bikufufuza ifindu ifi fikwaghiwa pasi babwaghile ubuketi ubu bukukolelana na isi Ibaibolo likuyoba isyakufwana na Mordikayi. Ngimba abene basyaghile isyafiki?

Abakufufuza aba baghaghile amasyu ku Perisia agha ghayobagha isya mundu yumo uyu ingamu yake ali yo Marduka (mu Kizungu Mordecai). Umwene ali ndongosi, lumo pambombo iyakuketesya indalama ku Susa. Pakabalilo aka baghaghile amasyu agha, Arthur Ungnad, uyu ali yo kalyoto pa nkhani yakufufuza inkhani isyambukulu, alembile ukuti, aka kali kabalilo akakwanda ukuti Mordikayi ayobiwe mu masyu agha ghakaghiwagha mu kighaba kimo kya mu Baibolo.

Ukufuma pakabalilo aka ilipoti lya Ungnad lyalembiwe, abamanyili basanwisye amasyu mingi agha ku Perisia. Ghamo mwa masyu agha ghalembiwagha pa mabwe amapapate agha Persepolis, agha ghaghiwagha muno basungilangamo ifindu, kubupipi na malinga gha tawuni. Amabwe amapapate agha ghalyandile ukwaghiwa ukufuma mubulaghili bwa Xerxes uwakwanda. Amasyu agha ghali mu njobelo ya Elamite kangi ghali ni ngamu nyingi isi sikwaghiwa mu buku lya Estere. a

Amabwe amapapate mingi gha mu Persepolis pikwaghiwa ingamu ya Marduka, uyu abombagha bo sekeletale wa mwalafyale ku Susa pakabalilo ka bulaghili bwa Xerxes uwakwanda. Ilibwe limo ilipapate likunjoba Marduka ukuya wakusanusya injobelo. Ifundo iyi yikukolelana na isi Ibaibolo likuyoba isyakufwana na Mordikayi. Umwene asaliwe ukuya mbombi wa Mwalafyale Ahasuera (Xerxes wakwanda) kangi ayobagha injobelo sibili. Utubalilo twingi Mordikayi aghiwagha pa geti ya ku nyumba ya mwalafyale ku Susa. (Est 2:19, 21; 3:3) Igeti ili lyali nywamu fiyo kangi abandu aba bali nubudindo babombangako imbombo.

Kulipo ukukolelana pakati pa Marduka uyu ikuyobiwa pa mabwe amapapate na Mordikayi uyu ikuyobiwa mu Baibolo. Abene baliko pakabalilo akakufwana kangi na malo aghakufwana kangi babombagha imbombo amalo aghakufwana. Ukukolelana kosa uku kukunangisya ukuti isi abakufufuza ifindu ifi fikwaghiwa pasi bafyaghile, fikukolelana na isi ibuku lya Estere likulingania isyakufwana na Mordikayi.