1-2. (a) Ngimba indamyo syitu sifwene bulebule nisya Bayuda aba baghomokile ku Yerusalemu? (b) Yoba indamyo simo isi Abayuda balyaghene nasyo. (Keta ibokosi ilyakuti “ Amasiku gha Hagayi, Zekariya, na Ezra.”)

 NGIMBA utubalilo tumo mukupasya nifya nkyeni? Lumo imbombo yibamalikile po mukupasya muno mubaghile ukuyipwelelela imbumba yinu. Lumo mukwinong’onela muno imbumba yinu yibaghile ukufighililiwa kundamyo isi sikwisa panongwa ya fyandyali, ukufwimiwa pamo ukususiwa pambombo yitu iyakufumusya. Ngimba pandamyo isi, yo yiliku iyi mukwaghana nayo? Linga yilipo yimo iyi mukwaghana nayo, mukuya pakukasiwa ukuketa muno Yehova abatulile Abaisraeli bo baghene nindamyo bo isi.

² Abayuda aba bali ku Babeloni kwafyinja fingi balondiwagha ukuya nulwitiko lwamaka ukuti babuleke ubukabi nubumi ubununu ubu bali nabo ku Babeloni nukughomokela nkisu iki bingi bakamenyeko. Bo bafikile itolo, balyandile ukutamiwa ukufyagha ifindu ifi imbumba syabo syalondiwagha. Mwakongelelapo, lukaliko ulubatiko ulununu mbulaghili bwa Peresia, kangi basusiwagha nifisu ifi bapalamene nafyo. Abayuda bamo baketagha ukuti kukafu fiyo ukwiyipa pambombo iyakuyenga itempile. Yonongwa yake, mma 520 B.C.E., Yehova abatumile abasololi bake babili, Hagayi na Zekariya, ukuti babakasye abandu ukwiyipa pambombo ya Yehova. (Haga. 1:1; Zeka. 1:1) Bo muno tukuya pakumanyilila, isi abasololi aba babombile syatulile fiyo. Loli bo pakindile ifyinja 50, Abayuda aba baghomokile ku Yerusalemu balondiwagha kangi ukukasiwa. Ukufuma apo, Ezra uyu amenye ukukopela kanunu indaghilo, alisile ku Yerusalemu ukufuma ku Babeloni ukuti akabakasye abandu ba Kyala ukuti ukumwiputa Yehova, ko kuyeghe pamalo ghakwanda pabumi bwabo.—Ezra 7:​1, 6.

3. Ngimba malalusyo ghaliku agha tukuya pakuyobesania? (Isya Mbupingamu 22:19)

 ³ Bo muno unsololi Hagayi na Zekariya babatulile abandu ba Kyala ukuti bakindilileghe ukunsubila Yehova bo bikususiwa, nanuswe babaghile ukututula ukuti tukindilile ukusubila ubutuli bwa Yehova nalinga ukuti tukwaghana nindamyo pabumi bwitu. (Belenga Isya Mbupingamu 22:19.) Bo tukumanyila amasyu agha Kyala atupele ukwendela mwa Hagayi na Zekariya nukuketa isi abombile Ezra, tukuya pakwamula amalalusyo agha: Ngimba Abayuda aba bapalamasiwe bulebule nindamyo syosa isi? Nongwa yafiki tukulondiwa ukukindilila ukwiyipa ukubomba ubwighane bwa Kyala linga tukwaghana nindamyo pabumi bwitu? Kangi ngimba tubaghile ukubomba isyafiki ukuti tunsubileghe fiyo Yehova nkabalilo kandamyo?

4-5. Ngimba findu fiki ifi fibaghile ukuti fyabawisisye amaka Abayuda ukuyenga itempile?

⁴ Bo Abayuda bafikile ku Yerusalemu, bali nimbombo nyingi isyakuti babombe. Bayengile mwanakalinga ikighemo kya Yehova nukuyenga fawundeshoni wa tempile. (Ezra 3:​1-3, 10) Loli bali nindamyo nyingi isi syabapangisye ukuti bawe amaka. Ukongelela pakuyenga itempile, bali kangi nimbombo ingafu iyakuyenga inyumba syabo, ukulima imighunda nukulonda ifyakulya ifyakuti bapwelelele imbumba syabo. (Ezra 2:​68, 70) Ukongelela pa isi, abalughu babo babasusyagha kangi balondagha ukubatolesya ukuyenga itempile.—Ezra 4:​1-5.

⁵ Abayuda aba baghanagha kangi nindamyo ya bulondo nifyandyali. Pakabalilo kala, ikisu kyabo kyali mbulaghili bwa Peresia. Bo Umwalafyale wa kisu kya Peresia Sairasi afwile mu 530 B.C.E., Cambyses, uyu alingile mmalo mwake alyandile ubwite nikisu kya Egiputi. Bo ali munjila ukubuka kubwite, abasilikali bake babaghile ukuti bapokagha ifyakulya, amisi, ninyumba sya Baisraeli. Isi syapangisye ukuti ababombi ba Kyala baghaneghe nindamyo nyingi. Bo umwalafyale uyungi Dariyusi andile ukulaghila, indamyo syakindilile. Mwakifwanikisyo, abandu babusambukilagha ubunyafyale bwa Peresia kangi babombagha ifya miywegho. Syosa isi syapangisyagha ukuti Abayuda bapasyeghe muno babaghile ukusipwelelela imbumba syabo. Panongwa ya ndamyo isi baghanagha nasyo, Abayuda bamo baketagha ukuti kakali kabalilo kanunu akakuti bayenge itempile lya Yehova.—Haga. 1:2.

6. Ukufwana na Zekariya 4:​6, 7, ngimba ndamyo siliku isi Abayuda balyaghene nasyo kangi Zekariya abasimikisyile isyafiki?

⁶ Belenga Zekariya 4:​6, 7. Ukongelela pandamyo yabulondo nifyandyali, Abayuda aba balondiwagha ukwifimbilisya bo bikufwimiwa. Mu 522 B.C.E., abalughu babo balinsumile undindililakisu kya Peresia ukuti akanisye imbombo yakuyenga itempile lya Yehova. Loli Zekariya abasimikisyile Abayuda ukuti Yehova ikuya pakubombela mbepo wake mwikemo ukuti abatule ukuti bakindilile ukuyenga nalinga baghanagha nindamyo. Mu 520 B.C.E., Umwalafyale Dariyusi abitikisye ukuti bakindilile ukuyenga itempile kangi abapele indalama isyakutula pambombo iyi. Kangi ababulile abalindililakisu bake ukuti babatule.—Ezra 6:​1, 6-10.

7. Ngimba Yehova abasayile bulebule Abayuda aba babukile pakuyenga itempile bo babikilepo indumbula?

 ⁷ Ukwendela mwa Hagayi na Zekariya, Yehova afingile ukuti ikuya pakubatula abandu bake linga bikuyibika imbombo yakuyenga itempile pamalo ghakwanda. (Haga. 1:​8, 13, 14; Zeka. 1:​3, 16) Panongwa yakuti bakasiwe nabasololi aba, Abayuda balyandile imbombo yakuyenga  itempile mu 520 B.C.E. kangi bamalile ukuyenga kwa fyinja 5. Panongwa yakuti babikagha pabwandilo imbombo yakuyenga itempile nalinga baghanagha nindamyo nyingi, Yehova abasayile fiyo mwakumbili na mwambepo. Ifyakukongapo fyake, bambombelagha Yehova nubwikyele.—Ezra 6:​14-16, 22.

8. Ngimba amasyu agha ghali pa Hagayi 2:4 ghikututula bulebule ukuti tukindilileghe ukubomba ubwighane bwa Kyala? (Keta kangi amasyu ghapasi.)

⁸ Panongwa yakuti ubutolwe ubukulumba buseghelile, kwakulondiwa fiyo ukukumbuka ukuti tukulondiwa ukukonga ululaghilo ulwa kubomba imbombo iyakufumusya. (Mar. 13:10) Lumo tubaghile ukuketa ukuti kukafu ukwingila mubufumusi linga tuli balondo pamo tukususiwa pambombo iyakufumusya. Ngimba findu fiki fibaghile ukututula ukuti tubikeghe pamalo aghakwanda ubwighane bwa Yehova? Tukulondiwa ukukumbuka ukuti “Yehova wa filundilo” b ali nanuswe. Umwene ikuya pakututula linga tukukindilila ukubika ifindu fya Bunyafyale bwake pamalo aghakwanda mmalo mwa ifi tukulonda. Yonongwa yake tutikulondiwa ukutila.—Belenga Hagayi 2:4.

9-10. Ngimba imbumba yimo yaketile bulebule ukuti amasyu gha Yesu agha ghali pa Matai 6:33 ghabwanaloli?

⁹ Inong’onela isi Oleg nunkasi wake Irina c aba bikubomba ubupayiniya balyaghene nasyo. Bo basamile ukuti bakatuleghe nkipanga iki kyali kubutali nakumyabo, imbombo yabo yamalike panongwa yakuwa amaka kwa ndalama ya nkisu kyabo. Nalinga ukuti abene bakayaghile imbombo kwa kyinja kimokyene, utubalilo tosa baketagha ukuti Yehova abaghanile kangi abakamu na balumbu babo babatulagha. Ngimba findu fiki fyabatulagha linga baghene nindamyo?  Oleg, uyu pakwanda atamiwagha naminong’ono, atile, “Ukumalila akabalilo akatali mubufumusi, kwatutulile ukuti twinong’oneleghe ikindu ikyakulondiwa fiyo pabumi bwitu.” Nalinga ukuti umwene nunkasi wake bakindilile ukulonda imbombo, loli biyipagha fiyo mubufumusi.

¹⁰ Isiku limo bo baghomwikeko kubufumusi, basyaghenie ukuti unkamu yumo afumile kubutali amakilomita 160, abatwalile amatumba mabili gha fyakulya. Oleg atile: “Pisiku lila, twaketile kangi ukuti Yehova ikutupasikisya fiyo pampene nikipanga. Tukusubila ukuti Yehova atikubibwamo ababombi bake nalinga fibaghile ukuboneka ukuti ifindu fitikuya pakuya kanunu.”—Mat. 6:33.

11. Ngimba syafiki sibaghile ukubombiwa linga tukwiyipa pakubomba ubwighane bwa Kyala?

¹¹ Yehova ikulonda ukuti twiyipeghe fiyo pakubupoka ubumi mwakukindilila ukubapela abandu ukuya bafundiwa. Bo muno tuketile mu  palagilafu 7, Hagayi abakasisye ababombi ba Yehova ukuti bande kangi ukuyenga itempile bo muno bayengelagha fawundeshoni. Yehova ababulile ngani ukuti “nisakubasayagha” pabumalilo bwa mbombo iyi. (Haga. 2:​18, 19) Nanuswe Yehova abaghile ukutusaya linga tukubika pamalo aghakwanda imbombo iyi atupele ukuti tubombeghe.

12. Nongwa yafiki Ezra nabatumwa abinake balondiwagha ukuya nulwitiko lwamaka?

¹² Mu 468 B.C.E., Ezra asokileko ku Babeloni nigulu lya Bayuda nukubuka ku Yerusalemu. Ukuti bende kanunu pabulendo ubu, Ezra na Bayuda aba ali nabo balondiwagha ukuya nulwitiko lwamaka. Balondiwagha ukwenda mmisebo iyakutilisya, ukupimba golide na siliva mwingi ifi fyabikiwe ukuya fyabupe fyakutula pakuyenga itempile. Polelo babaghile ukukoliwa nifigebenga. (Ezra 7:​12-16; 8:31) Mwakongelelapo, basyaghenie ukuti ku Yerusalemu kukali kanunu. Akaya ka Yerusalemu, kakali nabandu bingi pakabalilo kala kangi ilinga namageti ghalondiwagha ukutendekesiwa. Ngimba tukumanyilako isyafiki kwa Ezra pankhani yakuya nulusubilo lwamaka mwa Yehova?

13. Ngimba Ezra akasisye bulebule ulusubilo lwake mwa Yehova? (Keta kangi amasyu ghapasi.)

¹³ Ezra aketagha muno Yehova abatulilagha ababombi bake pakabalilo kandamyo. Ifyinja fingi kunyuma, mu 484 B.C.E., Ezra abaghile ukuti ikalagha ku Babeloni pakabalilo aka Umwalafyale Ahasuera abikile ululaghilo ulwakuti Abayuda bosa aba bikwikala mbulaghili bwa Peresia baghoghiwe. (Estere 3:​7, 13-15) Ubumi bwa Ezra bwali pangozi. Bo Abayuda bapilike amasyu aghakutetemesya agha “mfiyabo fyosa” balekile ukulya kangi balilagha bo bikunsuma Yehova ukuti abatule. (Estere 4:3) Inong’onela muno Ezra na Bayuda abinake balipilikile bo baketile ukuti aba batendekisye isyakuti Abayuda baghoghiwe bo aba baghoghiwe. (Estere 9:​1, 2) Isi syabombiwe pakabalilo kala syalintulile Ezra ukuti itendekesye kundamyo isya nkyeni kangi syalimpele ulusubilo ulwamaka ukuti Yehova ikubafighilila ababombi bake. d

14. Ngimba umulumbu yumo amanyilepo isyafiki bo Yehova antulile pakabalilo kandamyo?

¹⁴ Linga tuketile muno Yehova ikutufighilila pakabalilo kandamyo, tukuya nulusubilo losa ukuti isakututula na nkyeni. Inong’onela isi alyaghene nasyo Anastasia, uyu ikwikala kubusokelo isuba kwa Europe. Ayilekile imbombo panongwa yakuti aba abombagha nabo bamfimbilisyagha kuti abombeghe ifyandyali. Umwene atile: “Aka kali kabalilo kakwanda ukuti nikaleghe kisita ndalama.” Kangi alyongelilepo ukuti: “Naliputile kwa Yehova kangi naketile muno  alindulile mwalughano. Linga nisakuyileka kangi imbombo, ndisakupasya. Linga Tata wangu wakumwanya andulile umwisyughu, kilabo pope isakundula.”

15. Ngimba findu fiki fyalintulile Ezra ukuti akindilile ukunsubila fiyo Yehova? (Ezra 7:​27, 28)

¹⁵ Ezra aketagha muno Yehova antulilagha pabumi bwake. Panongwa yakuti Ezra inong’onelagha utubalilo twingi utu Yehova alintulile kunyuma, syantulagha ukuti akindilileghe ukunsubila Kyala. Inong’onela amasyu aghakuti “amaka gha Yehova ghali pamyangu.” (Belenga Ezra 7:​27, 28.) Ezra abombile amasyu agha utubalilo twingi mu buku ili alembile.—Ezra 7:​6, 9; 8:​18, 22, 31.

16. Ngimba po pakabalilo kaliku apa tubaghile ukuketa ukuti Yehova ikututula naloli? (Keta kangi ikithuzi.)

¹⁶ Yehova abaghile ukututula linga tuli mundamyo ingafu. Mwakifwanikisyo, linga tukunsuma bwana witu wakumbombo ukuti atwitikisye ukubuka kulukomano lwakighaba pamo ukuchenja kulikosa kwa mbombo yitu ukuti tubuke kungomano syitu, tubaghile ukuketa naloli ukuti Yehova ikututula. Sibaghile ukubombiwa inunu isi tukasubilagha. Isi sikuya pakututula ukuti tunsubileghe fiyo Yehova.

17. Ngimba Ezra anangisye bulebule ukwiyisya bo aghene nindamyo? (Keta ikithuzi kyapakikope.)

¹⁷ Ezra iputagha mwakwiyisya ukuti Yehova antule. Akabalilo kosa linga ikupasya panongwa ya findu ifi ikuya pakubomba, Ezra iputagha mwakwiyisya kwa Yehova. (Ezra 8:​21-23; 9:​3-5) Panongwa yakuti Ezra ansubilagha fiyo Yehova, abinake bantulagha kangi bakongagha ulwitiko lwake. (Ezra 10:​1-4) Linga tukupasya nifindu fyakumbili pamo muno imbumba yitu yibaghile ukufighililiwa, tukulondiwa ukwiputa kwa Yehova nulusubilo losa.

18. Ngimba findu fiki fibaghile ukututula ukuti tuye nulusubilo ulwamaka mwa Yehova?

¹⁸ Linga tukusuma ubutuli mwakwiyisya kwa Yehova na kubakamu na balumbu bitu, ulusubilo lwitu mwa Kyala lukuya pakukula. Erika, uyu yo mama wa bana batatu, ali nulusubilo losa ukuti Yehova ikuya pakuntula nalinga ukuti alyaghene nindamyo inywamu. Nkabalilo akapimba itolo, apapile umwana uyu afwile kangi undume wake afwile. Bo isi sibombiwe, umwene atile: “Mukabaghila ukusimanyila ngani muno Yehova ikuya pakubatulila. Abaghile ukututula munjila iyakuswighisya. Ngetile ukuti Yehova abombile abakamu na balumbu ukuti amule inyiputo syangu nyingi ukwendela mu isi bayobagha nukubomba. Bo mbabulile abakamu na balumbu isi syambonekelagha pabumi bwangu, syabatulile ukuti kuye kupepe fiyo ukundula.”

19-20. Ngimba tubaghile ukumanyilako isyafiki ku Bayuda aba bakaghomokile ku Yerusalemu?

¹⁹ Tubaghile ukumanyilako kangi ifundo iyakulondiwa fiyo ku Bayuda aba bakaghomokile ku Yerusalemu. Bamo mwa Bayuda batoliwe ukufwanisya ukughomokela ku Yerusalemu panongwa yakuti bali babine fiyo, abangi bali bakangale pamo panongwa yamuno ifindu fyayilile pambumba yabo. Loli bali balusekelo ukubatula aba baghomokelagha mwakubapa ifindu fingi ifi fyalondiwagha pa tempile. (Ezra 1:​5, 6) Sikuboneka ukuti bo pakindile ifyinja 19 ukufuma apa igulu ilyakwanda lyafikile ku Yerusalemu, aba basyalikile ku Babeloni bakindilile ukutuma ifyabupe ku Yerusalemu.—Zeka. 6:10.

²⁰ Nalinga tukabaghila ukufwanisya ukubomba isi twalondagha pakumbombela Yehova, tukusubila ukuti ikuketa kilikyosa iki tukubomba ukufuma pasi pandumbula ukuti tunhobosyeghe. Ngimba tukumanya bulebule? Mmasiku gha Zekariya, Yehova alimbulile unsololi wake ukuti apange ikitili kya bunyafyale mwakubombela golide na siliva ifi batumile Abayuda aba bali kubutumwa ku Babeloni. (Zeka. 6:11) “Ikitili kya bunyafyale kila” kyali “kya kukumbukilamo” ifyabupe ifi babikagha. (Zeka. 6:14) Tukusubila ukuti Yehova atikuya pakwibwa ukwiyipa kwitu uku tukunangisya ukufuma pasi pandumbula bo tukumbombela nalinga ukuti tukwaghana nindamyo.—Hib. 6:10.

21. Ngimba findu fiki fibaghile ukututula ukuti tunsubileghe Yehova mulimosa muno sisakuyila nkyeni?

²¹ Kisita kukayika, tukuya pakukindilila ukwaghana nindamyo mmasiku aghabumalikisyo agha kangi lumo ifindu fibaghile ukufika pabubibi fiyo. (2 Tim. 3:​1, 13) Loli tutikulondiwa ukupasya fiyo. Kumbuka amasyu agha Yehova ababulile ababombi bake abankabalilo ka Hagayi. Umwene atile: “Ndi nanumwe . . . Mungayagha nulutende.” (Haga. 2:​4, 5) Nanuswe tukulondiwa ukusubila nindumbula yosa ukuti Yehova ikuya pakuya nanuswe linga tukwiyipa ukubomba isi tubaghile ukufwanisya bo tukubomba ubwighane bwake. Linga tukukonga isi tumanyile mubusololi bwa Hagayi, Zekariya na isi abombile Ezra, tukuya pakuya nulusubilo ulwamaka mwa Yehova nalinga twaghane nindamyo inywamu nkyeni.