1-2. Ngimba abanyafyale babili bakindene bulebule kangi malalusyo ghaliku agha tukuya pakuyobesania?

ISAGHA tuyobesanie isya banyafyale babili aba nkabalilo kakunyuma. Umwalafyale yumo alaghile ifikolo ifyakukinda 10 mu bunyafyale bwa Israeli kangi uyungi ifikolo ifyakukinda fibili mu bunyafyale bwa Yuda. Nalinga ukuti balikele akabalilo akakukindana loli babombile ifindu fingi ifyakufwana itolo. Abanyafyale bosa aba balinsambukile Yehova nu kubapangisya abandu bake ukuti babombeghe ubutulanongwa. Bosa biputagha abakyala babutungulu kangi baghoghiwe. Loli ubukindane bwalipo pakati pa banyambala babili aba. Yumo akindilile ukubomba ifindu ifibibi ukufika apa afwilile, uyungi alapile kangi ahobokeliwe ubutulanongwa bwake. Ngimba bali bo banani?

² Ingamu syabo ali yo Ahabu, umwalafyale wa ku Israeli na Manasi, umwalafyale wa Yuda. Ubukindane ubu bwalipo pakati pa banyambala babili aba, bubaghile ukutumanyisya ifundo iyakulondiwa fiyo iya kulapa. (Imbo. 17:30; Rom. 3:23) Ngimba ukulapa ko kuti fiki, kangi tubaghile ukunangisya bulebule ukuti tulapile? Tukulondiwa ukumanya panongwa yakuti tukulonda ukuti Yehova atuhobokeleghe linga tutulile ubutulanongwa ubunywamu. Ukuti tughaghe amaansala gha malalusyo agha, tukuya pakuyobesania isya banyafyale babili nu kuketa isi tubaghile ukumanyilako kumyabo pa isi babombile. Ukufuma apo, tukuya pakumanyila isi Yesu amanyisye isyakufwana nukulapa.

3. Ngimba umwalafyale Ahabu abombagha isyafiki?

³ Ahabu ali mwalafyale wa nambala 7 pa fikolo 10 ifya bunyafyale bwa Israeli. Umwene alyeghile Yezebeli, umwana wa mwalafyale wa Sidoni, ikikolo ikikabi fiyo ikya kululu. Imbumba iyi yapangisye ukuti ikisu kya Israeli kiye kikabi fiyo. Loli yapangisye  kangi ukuti ikikolo kya Israeli kyonange ubumanyani bwabo na Yehova. Yezebeli iputagha kwa Baala kangi alinkasisye na Ahabu ukuti atuleghe pakwiputa kwabutungulu uku kongelelangapo ukubomba ifya bulowe nu kubika abana ukuya makemo pa tempile. Akalipo unsololi wa Yehova uyu ali wakufighililiwa pakabalilo aka Yezebeli ali namaka aghakulaghila. Umwene apangisyagha ukuti abandu bingi baghoghiweghe. (1 Banyaf. 18:13) Ahabu ‘alinkwenda nukubomba imbibi si nyingi nkyeni mwa Yehova ukubakinda bosa aba batalile nkyeni mmyake.’ (1 Banyaf. 16:30) Yehova aketagha syosa isi Ahabu na Yezebeli babombagha. Mwakisa, Yehova alintumile unsololi Eliya ukuti akabasoke abandu ukuti bachenje isi babombagha bo akabalilo kalipo. Loli Ahabu na Yezebeli bakanile ukupilikila.

4. Ngimba Yehova ayobile ukuti ikuya pakumfunda bulebule Ahabu, kangi Ahabu abombile isyafiki?

⁴ Pabumalilo, Yehova abombilepo simo. Umwene alintumile Eliya ukuti akambule Ahabu na Yezebeli muno ayagha pakubafundila. Imbumba yabo yosa yalondiwagha ukughoghiwa. Amasyu agha Eliya ababulile ghalimbabile fiyo Ahabu. Syakuhobosya ukuti umundu uwakwibona uyu ‘aliyisisye.’—1 Banyaf. 21:19-29.

5-6. Ngimba tusimenye bulebule ukuti Ahabu akalapile naloli?

⁵ Nalinga ukuti Ahabu aliyisisye pakabalilo kala, loli isi abombile, syanangisye ukuti akalapile nindumbula yosa. Umwene atoliwe ukunsosyapo kyala wabutungulu, Baala mu bunyafyale bwake. Kangi akabakasisye abangi ukuti bamwiputeghe Yehova. Ahabu akanangisye ukulapa mu njila isingi.

⁶ Ukufuma apo, bo Ahabu ankolile Umwalafyale unsubiliwa Yehoshafati uwa ku Yuda ukuti ansatule ukulwa ubwite na ba Asiria, Yehoshafati alimbulile ukuti bakaghane tasi nunsololi wa Yehova. Loli Ahabu akanile ukupilikila isi. Umwene atile: ‘Asyeleko yumoywene uyu tukabaghila nukwakulalusyako isi Yehova ikuyoba, yo Mikaya loli une numbengile, namanga atikunsololela inunu napanandi ikunsololela si mbibi ndupu.’ Nalinga syali bo ulu, abene babukile pakwaghana nunsololi Mikaya. Isi Ahabu ayobagha syali syabwanaloli. Unsololi wa Kyala ayobile ngani imbibi isi syayagha pakumbonekela Ahabu. M’malo mwakusuma uluhobokelo kwa Yehova, Ahabu akalapile, yonongwa yake alimbikile unsololi wa Yehova mu jele. (1 Banyaf. 22:7-9, 23, 27) Nalinga ukuti umwalafyale Ahabu afwanisye ukumbika unsololi wa Yehova mu jele, loli akabaghile ukukanisya ubusololi ukuti bufwanisiwe. Pabumalilo Ahabu aghoghiwe.—1 Banyaf. 22:34-38.

7. Ngimba Yehova abombile isyafiki bo Ahabu afwile?

⁷ Bo Ahabu afwile, Yehova anangisye muno anketelagha. Bo Umwalafyale Yehoshafati aghomwike ku bwite, Yehova alintumile unsololi Yehu ukuti akambule ukuti kwali kubibi ukuntula Ahabu. Unsololi wa Yehova atile: “Ngimba uwe wikyelile ukubatula abanniongafu nukubaghana bosa aba bambengile Yehova?” (2 Syambu. 19:1, 2) Inong’onela isi: Linga Ahabu alapile naloli, unsololi akayagha pakunjoba ukuti mundu nniongafu uyu alimbengile Yehova. Nalinga ukuti Ahabu anangisyagha ukuti iyipagha inongwa pa isi abombile, loli umwene akanangisye ukulapa.

8. Ngimba tukumanyilako isyafiki ku isi Ahabu alyaghene nasyo?

⁸ Ngimba tukumanyilako isyafiki kwa Ahabu? Bo apilike amasyu gha Eliya aghakufwana nukuyifunda imbumba yake, Ahabu anangisye ukwiyisya. Umwene abombile kanunu. Loli ifyakukongapo fyake fyanangisye ukuti akalapile ukufuma pasi pandumbula. Ukulapa kukongelelapo nyingi ukukinda ukuyoba itolo ukuti tusobile pa isi twabombile. Isagha tuyobesanie ikifwanikisyo ikingi iki kikuya pakututula ukupilikisya kanunu isi ukulapa kwanaloli kukusanusya.

9. Ngimba umwalafyale Manasi abombagha isyafiki?

⁹ Bo ifyinja 2 handiledi fikindilepo, Manasi alyandile ukulaghila ku Yuda. Ubutulanongwa bwake bwakindile pabutulanongwa bwa Ahabu. Ibaibolo likuti: ‘Alinkunkalalisya Yehova ni mbibi syake ingulumba isi abombagha nkyeni mwa Yehova.’ (2 Syambu. 33:1-9) Manasi alinkuyenga ifighemo ifya bakyala ababutungulu kangi alinkusongola ikifwani nukubika mu tempile lya Yehova. Ikifwani iki asongwile kimilagha ifyabulowe. Umwene alinkubomba ifyabulaghusi, alinkusolola isya nkyeni kangi alinkubomba ifyamanjele. Kangi “alinkona ilopa lya bandu abasitanongwa.” Alinkubaghogha abandu bingi “bope na banake abalumyana alinkubokya mmoto,” ukuti bayeghe ikemo ilyoke ku bakyala babutungulu.—2 Banyaf. 21:6, 7, 10, 11, 16.

10. Ngimba Yehova alimfundile bulebule Manasi kangi umwene abombile isyafiki?

¹⁰ Mwakufwana itolo na Ahabu, Manasi akanile ukupilikila ubulongosi ubwakufuma ku basololi ba Yehova. Pabumalilo, ‘Yehova alinkubatumila abalongosi ba bwite ba mwalafyale wa kisu kya Asiria, bo balinkunkwaba Manasi nikighofyo, balinkumpinya niminyololo balinkubuka nawe ku kisu kya Babeloni.’ Bo ali mu jele ku Babeloni, Manasi alyandile ukwinong’onela isi abombile. Umwene ‘alinkupyelesya kwa Kyala wake, alinkwiyisya fiyo nkyeni mwa Kyala wa bisabo.’ Kangi abombilepo simo. ‘Alinkupyelesya kwa Yehova Kyala wake.’ Kangi Manasi “alinkwiputa kumyake.” Umundu umbibi uyu alyandile ukuchenja. Alyandile ukunketa Yehova ukuya yo “Kyala wake,” kangi iputagha akabalilo kosa.—2 Syambu. 33:10-13.

11. Ukufwana na 2 Syambukulu 33:15, 16, ngimba Manasi anangisye bulebule ukuti alapile naloli?

¹¹ Bo akabalilo kakindilepo, Yehova alyamwile inyiputo sya Manasi. Umwene aketile ukuti Manasi achenjile pa bumi bwake. Yonongwa yake Yehova apilikisye bo Manasi ansumile ukuti anhobokele kangi alimwitikisye ukuya kangi mwalafyale. Manasi abombile syosa isi abaghile ukufwanisya ukuti anangisye ukuti alapile ukufuma pasi pandumbula. Umwene abombile isi Ahabu atoliwe ukubomba. Achenjile akayilo kake. Umwene akakolelanagha nukwiputa kwabutungulu kangi abakasyagha abandu ukuti bamwiputeghe Yehova. (Belenga 2 Syambukulu 33:15, 16.) Ukuti afwanisye ukubomba isi, Manasi alondiwagha ukuya nkifu nu kuya nulwitiko panongwa yakuti bo akali ukulapa, umwene abombagha imbibi mu mbumba yake, pabulaghili bwake na ku bandu bake. Loli bo Manasi akangele, aghelile ukumasya indamyo simo isi alyandisye. Umwene anangisye ikifwanikisyo ikinunu fiyo ku mwisukulu wake Yosiya, uyu pabumalilo ali mwalafyale unnunu fiyo.—2 Banyaf. 22:1, 2.

12. Ngimba tukumanyilako isyafiki kwa Manasi pa nkhani ya kulapa?

¹² Ngimba tukumanyilako isyafiki kwa Manasi? Umwene aliyisisye nu kubombapo simo. Aliputile kwa Yehova ukuti annangisye ikisa. Kangi achenjile akayilo kake. Umwene aliyipile  ukuti amasye indamyo isi alyandisye nu kubakasya abangi ukuti bamwiputeghe Yehova. Ikifwanikisyo kya Manasi kikubapa ulusubilo bosa aba babombilepo ifindu ifibibi fiyo. Tukuketa ukuti Yehova yo Kyala ‘unnunu kangi ikuhobokela imbibi.’ (Sal. 86:5) Kisita kukayika, Yehova ikuya pakubahobokela bosa aba balapile naloli.

13. Yoba ikifwanikisyo iki kikututula ukupilikisya kanunu ukulondiwa kwakulapa.

¹³ Manasi abombile nyingi ukukinda ukwipilika itolo ubusobi pabutulanongwa ubu abombile. Isi sikutumanyisya ikimanyilo ikinunu pa nkhani yakulapa. Inong’onela ikifwanikisyo iki: Mubukile ukwakula ikeke ku bekale. Loli uyu ikulisya ikubapa ifumbi m’malo mwakubapa ikeke. Ngimba mubaghile ukuhoboka? Hayi. Ngimba kubaghile ukuya kwakutula linga uyu ikulisya ikubabula ukuti ifumbi lyakulondiwa fiyo mu keke? Mubaghile ukwamula kangi ukuti hayi. Mwakufwana itolo, Yehova ikulonda ukuti aba batulile ubutulanongwa ubunywamu balape naloli. Linga uyu atulile ubutulanongwa ikwipilika ubusobi, ikubomba kanunu. Ukwipilika bo ulu kukuntula ukuti alape loli ukubomba itolo isi kukaya kwakufwana. Ngimba findu fiki ifingi ifi fikulondiwa? Tukumanyila nyingi ukufuma ku nkhani iyi Yesu ayobile.

14. Nkifwanikisyo kya Yesu, ngimba umwana unsobi anangisye bulebule ukuti alapile?

¹⁴ Yesu ayobile inkhani iyakukasya fiyo iya mwana unsobi iyi yikwaghiwa pa Luka 15:11-32. Umwana unnyambala uyu alinsambukile tata wake, asokilepo pakaya nu kubuka “kukisu kya kubutali.” Bo afikile kula alyandile ukubomba utuyilo utubibi. Loli bo andile ukwaghana ni ndamyo, alyandile ukwinong’onela ifindu ifibibi ifi abombile. Aketile ukuti ubumi bwake bwali kanunu fiyo bo ali pakaya ka tata wake. Yesu atile, uwakilumyana uyu ‘aliyaghenie.’ Umwene alinong’wine isyakuti aghomokele ku kaya ukuti akasume uluhobokelo kwa tata wake. Syali syakulondiwa fiyo ku mwana uyu ukwinong’onela imbibi isi abombile. Ngimba alondiwagha ukwinong’onela itolo? Hayi. Umwene alondiwagha ukubombapo simo mwakuchenja akayilo kake.

15. Ngimba umwana unsobi uwa nkifwanikisyo kya Yesu anangisye bulebule ukuti alapile naloli?

¹⁵ Isi umwana unsobi abombile, syanangisye ukuti alapile naloli ukufuma pasi pandumbula. Umwene alyendile ubulendo ubutali ukughomokela ku kaya. Bo aghene itolo na tata wake, atile: “Ndulile inongwa kumwanya na kumyako. Ngabaghila ukuyobiwa ukuya mwanako.” (Luka 15:21) Ukulapa ukwakufuma pasi pandumbula kwa mwana uyu, kwanangisye ukuti ikulonda ukuya pabumanyani na Yehova. Kangi asyaghenie ukuti isi abombile syalimbabile fiyo tata wake. Umwene aliyipile ukuti aye kangi pabumanyani ubununu na tata wake kangi alondagha ukuti banketeghe ukuya mbombi wa tata wake. (Luka 15:19) Ikifwanikisyo iki yikaya  itolo nkhani yakupalamasya. Inkhani iyi yakutula fiyo ku bakulumba ba kipanga. Yibaghile ukubatula ukumanya linga umundu uyu atulile ubutulanongwa ubunywamu alapile naloli.

16. Nongwa yafiki abakulumba bakabaghila ukumanya linga umundu alapile naloli?

¹⁶ Kukaya kupepe ukuti abakulumba bamanye linga umundu uyu atulile ubutulanongwa alapile naloli. Nongwa yafiki? Abakulumba bakabaghila ukumanya isi sili mundumbula, yonongwa yake bikusubila ubuketi ubwakuti unkamu pamo umulumbu achenjile naloli pabutulanongwa ubu abombile. Utubalilo tumo, umundu abaghile ukutula ubutulanongwa ubunywamu kangi linga abakulumba baghene nawe bakabaghila ukumanya ukuti alapile naloli.

17. (a) Ngimba kifwanikisyo kiliku iki kikunangisya ukuti umundu uyu abombile ubutulanongwa akalapa naloli nalinga ukuti ikunangisya ubusulumanie na isi abombile? (b) Ukufwana na 2 Bakorinti 7:11, ngimba umundu uyu alapile naloli ikulondiwa ukubomba isyafiki?

¹⁷ Inong’onela ikifwanikisyo iki. Unkamu abombile ifyabulowe kwa fyinja fingi. M’malo mwakusuma ubutuli, umwene ikufisa akayilo kake akabulowe ku nkasi wake, ku bamanyani na ku bakulumba. Ukufuma apo, abakulumba basyaghenie isi abombile. Bo abakulumba bikumbula ukuti bali nubuketi ubwakuti abombile ubulowe, umwene ikwitikisya isi abombile kangi ikusulumania na isi abombile. Ngimba isi sikunangisya ukuti alapile? Hayi. Abakulumba bikulondiwa ukuketa nyingi ukukinda itolo ukuketa ubusobi bwake. Umundu uyu akatula ubutulanongwa ubunywamu akabalilo kamokene itolo panongwa yakuti abombile ifibibi. M’malo mwake umwene abombile ubutulanongwa ubunywamu kwa kabalilo kingi. Umundu uyu akababulile abakulumba loli abangi bo bayobile ku bakulumba ukufwana na isi abombile. Yonongwa yake abakulumba bikulondiwa ukuya nubuketi ubwakunangisya ukuti umundu uyu achenjile naloli akayilo kake. (Belenga 2 Bakorinti 7:11.) Pabaghile ukwegha akabalilo akatali ukuti umundu uyu achenje nu kunangisya ukuti alapile naloli. Kisita kukayika, umwene abaghile ukwepusiwa nkipanga kwa kabalilo ukuti alape.—1 Kor. 5:11-13; 6:9, 10.

18. Ngimba uyu epusiwe abaghile ukunangisya bulebule ukuti alapile naloli, kangi findu fiki fibaghile ukubombiwa?

¹⁸ Umundu uyu apusiwe ukuti anangisye ukuti alapile naloli, ikulondiwa ukufika pangomano akabalilo kosa, ikukonga ubulongosi ubu abakulumba bampele, ikwiputa nu kubelenga Ibaibolo akabalilo kosa. Umwene ikulondiwa ukwepuka ku findu ifi fibaghile ukumpangisya ukuti abombe kangi ubutulanongwa. Linga ikughelaghela ukughomokesya ubumanyani bwake na Yehova, umwene ikuya pakuya nulusubilo ukuti Yehova ikuya pakunhobokela kangi abakulumba bope bikuya pakungomokesya nkipanga. Linga abakulumba bikuketa ukuti uyu abombile  ubutulanongwa ubunywamu alapile naloli, abene bikumanya ukuti inkhani yosa yendile kanunu. Yonongwa yake abene bikuketesya kanunu ifi umundu uyu abombile kangi batikubopela ukulonga.

19. Ngimba ukulapa kwa naloli kukusanusya isyafiki? (Ezekieli 33:14-16)

¹⁹ Bo muno tumanyilile, ukulapa kwa naloli kukongelelapo nyingi ukukinda ukuyoba itolo ukuti tusobile pabutulanongwa ubunywamu ubu tubombile. Umundu uyu abombile ubutulanongwa ikulondiwa ukuchenja akayilo kake nukwanda ukubomba ifindu ifinunu ifi fikunangisya ukuti achenjile naloli. Umwene ikulondiwa ukuleka akayilo akabibi nukwanda kangi ukupilikila ifundo sya Yehova. (Belenga Ezekieli 33:14-16.) Ikindu ikyakulondiwa fiyo ku mundu uyu abombile ubutulanongwa ko kuya kangi pabumanyani ubununu na Yehova.

20-21. Ngimba tubaghile ukuntula bulebule uyu abombile ubutulanongwa ubunywamu?

²⁰ Yesu ayobile amasyu aghakulondiwa fiyo pabufumusi bwake. Umwene atile: ‘Nisile kukubabilikila . . . abatulanongwa ukuti balapeghe.’ (Luka 5:32) Isi syo isi nanuswe tukulondiwa ukubomba. Tufwanikisye ukuti ummanyani witu yumo abombile ubutulanongwa ubunywamu. Ngimba tukulondiwa ukubomba isyafiki?

²¹ Tubaghile ukumfulasya mwambepo um’manyani witu linga tukufisa isi abombile. Tutikulondiwa ukufisa ubutulanongwa ubu abombile panongwa yakuti Yehova ikuketa. (Mbu. 5:21, 22; 28:13) Mubaghile ukuntula ummanyani winu mwakumbula ukuti abakulumba bantule. Linga umwene ikukana ukwaghana na bakulumba, mukulondiwa ukubabula abakulumba ukufwana na isi abombile. Isi sibaghile ukunangisya ukuti mukulonda naloli ukuntula. Isi syakulondiwa fiyo panongwa yakuti linga akatuliwa na bakulumba nukulapa, abaghile ukonanga ubumanyani bwake na Yehova.

22. Ngimba tukwisa pakumanyila isyafiki mu nkhani iyakukongapo?

²² Bule linga umundu uyu abombile ubutulanongwa kwa kabalilo akatali kangi abakulumba basalile ukuti apusiwe nkipanga? Ngimba isi sibaghile ukunangisya ukuti abakulumba bakaya nikisa? Mu nkhani iyakukongapo, tukwisa pakumanyila muno Yehova ikubafundila abatulanongwa mwakisa kangi namuno tubaghile ukubombela.