1-2. (a) Ngimba amaboma ghamo ghikubasusya bulebule ababombi ba Yehova loli abene bikubomba bulebule? (b) Nongwa yafiki tubaghile ukuya balusekelo linga tukufwimiwa? (Keta kangi ikithuzi kya pakikope.)

 UKUFIKA lino, imbombo yitu yikanisiwe mfisu ifyakukinda 30 pa kisu kyosa. Fimo mwa fisu ifi, ababoma bikubapinya abakamu na balumbu bitu mu jele. Ngimba bonangile isyafiki? Yehova asimenye ukuti abene bakabombapo nakimo ikibibi. Isi abene bikubomba ko kubelenga nukumanyila Ibaibolo, ukubabulako abangi isi bikusubila nukubungana na Bakristu abinabo. Kangi bikukana ukwingililapo pa fya nkisu. Nalinga ukuti bikususiwa, ababombi ba Kyala abasubiliwa aba, bikukindilila ukunangisya ubusubiliwa * bwabo kwa Yehova. Kangi bikuya balusekelo linga bikubomba isi.

² Lumo mufibwene ifithuzi fimo ifya Baketi abakifu aba nukuketa ukuti bikumwemwetela. Abene balusekelo panongwa yakuti basimenye ukuti Yehova ikuhoboka nabo panongwa yakukindilila ukuya basubiliwa kumyake. (1 Syambu. 29:17a) Yesu atile: “Basayiwa aba bikufwimiwa panongwa ya bugholofu’ . . . Amusekeleghe mululutileghe, buno ifya kubahomba umwe fingi.”​—Mat. 5:10-12.

3. Ukufwana na Imbombo sya Batumiwa 4:19, 20, ngimba abafundiwa ba Yesu babombile isyafiki pakabalilo aka bafwimiwagha, kangi nongwa yafiki babombile isi?

³ Indamyo isi abakamu na balumbu bitu bikwaghana nasyo sifwene itolo na isi abafundiwa ba Yesu bifimbilisyagha pakabalilo aka bafwimiwagha panongwa yakuti bafumusyagha isya Yesu. Mwakwandisania, abalongi ba ku khoti ikulumba ilya ba Yuda “balinkubakanisya fiyo ukufumusya nukumanyikisya mungamu ya Yesu.” (Imbo. 4:18; 5:27, 28, 40) Ngimba abafundiwa babombile bulebule? (Belenga Imbombo sya Batumiwa 4:19, 20.) Abene basimenye ukuti umundu yumo uyu ali nubudindo ubwapamwanya ‘abalaghile ukufumusya kubandu nukusisimikisya’ isya Kristu. (Imbo. 10:42) Yonongwa yake Peteri na Yohani, mwabukifu bayobile ukuti bikuya pakumpilikila Kyala mmalo mwa balongi aba batighi baleke ukuyoba isyakufwana na Yesu. Syafwanagha itolo bikubalalusya abalongi aba ukuti, ‘Ngimba mukwinong’ona ukuti indaghilo syinu syakulondiwa fiyo ukukinda isya Kyala?’

4. Ukufwana na Imbombo sya Batumiwa 5:27-29, ngimba abafundiwa banangisye kifwanikisyo kiliku ku Bakristu bosa, kangi tubaghile ukubakonga bulebule?

⁴ Abafundiwa banangisye ikifwanikisyo ikinunu iki Abakristu balondiwagha ukukonga ukufuma pakabalilo kala. Abene bakasiwe ukuti “bantileghe Kyala ukukinda abandu.” (Belenga Imbombo sya Batumiwa 5:27-29.) Bo bakomiwe panongwa yakunangisya ubusubiliwa bwabo, abene balinkusokamo mu khoti ikulumba ilya Bayuda, “nulusekelo, papo balyaghile ukuti kubabaghile ukuywelukila pangamu ya [Yesu’],” kangi balinkukindilila ukufumusya.​—Imbo. 5:40-42.

5. Ngimba malalusyo ghaliku agha tukulondiwa ukwamula?

⁵ Ikifwanikisyo iki abafundiwa banangisye kikutupangisya ukwilalusya amalalusyo ghamo. Mwakifwanikisyo, ngimba isi abatumiwa basalile isyakuti bampilikileghe Kyala ukukinda abandu sikukolelana bulebule nululaghilo lwa Mmalemba ulwakuti ‘twilambikeghe ku balaghili aba bali pamwanya pamyitu’? (Rom. 13:1) Ngimba amasiku agha, tubaghile ‘ukwilambika bulebule ku balaghili na kubamaka,’  bo muno untumiwa Pauli ayobile, nukukindilila ukuya basubiliwa kwa Kyala uyu yo Ndaghili witu unkulumba?​—Titi 3:1.

6. (a) Ngimba “abalaghili bamaka” aba bikuyobiwa pa Baroma 13:1 bo banani, kangi ngimba tukulondiwa ukubomba nabo bulebule ifindu? (b) Ngimba bwanaloli buliku ubwakuyoba isya bulaghili bosa bwa bandu?

⁶ Belenga Baroma 13:1. Pivesi ili, amasyu aghakuti ‘abalaghili bamaka’ ghikusanusya ubulaghili bwa bandu aba bali namaka kangi bikubalaghila abangi. Abakristu bikulondiwa ukubapilikila abalaghili aba. Abene bikutwala ulutengano, bikuketesya ukuti abandu bikupilikila indaghilo kangi utubalilo tumo bikubafighilila ababombi ba Yehova. (Ubuset. 12:16) Yonongwa yake tukukasiwa ukuti tubikeghe isongo, nukubapa ulughindiko ulu bikulondiwa. (Rom. 13:7) Loli abalaghili ba boma aba bali namaka agha pene panongwa yakuti Yehova abitikisye ukuya namaka. Yesu anangisye ukuti ifundo iyi yabwanaloli pakabalilo aka andalusyagha Unkulumba wa Baroma Ponti Pilati. Bo Pilati ayobile ukuti ikuya pakusala ukuti Yesu bangoghe, Yesu alimbulile atile: “Angali ukaya namaka pamyangu linga ukapeghiwe ukufuma kumwanya.” (Yoh. 19:11) Mwakufwana itolo na Pilati abalaghili na bandyali bosa, amaka ghabo ghali numpaka.

7. Ngimba po pa fyakubombiwa filiku apa tutikulondiwa ukubapilikila abalaghili, kangi abene bikulondiwa ukukumbuka isyafiki?

⁷ Abakristu bikulondiwa ukupilikila indaghilo syosa isya boma linga sitikususania ni ndaghilo sya Kyala. Loli tutikulondiwa ukupilikila indaghilo sya balaghili linga bikutubula ukuti tubombe isi Kyala atikulonda. Mwakifwanikisyo, abene babaghile ukutubula ukuti abanyambala abakilumyana bingile ubusilikali ukuti balweghe ubwite. * Pamo babaghile ukukanisya Ibaibolo, amabuku ghitu, ukufumusya nukwiputa pampene. Linga abalaghili bikubombela ububibi amaka ghabo, bo ukubafwima abafundiwa ba Kristu, bisakwamula kwa Kyala. Yehova ikuketa syosa.​—Ndumbi. 5:8.

8. Ngimba kukindana kuliku uku kulipo pakati pa masyu aghakuti “wamaka” kangi “unkinde,” kangi nongwa yafiki kwakulondiwa ukumanya isi?

⁸ Amasyu aghakuti “wamaka” ghikusanusya “unnunu, unkulumba pamo wapamwanya.” Loli ghatikusanusya ukuti “nnunu fiyo, nkulumba fiyo pamo wapamwanya ukukinda bosa.” Isi syo isi amasyu aghangi ghikusanusya pakuyoba isya masyu aghakuti “unkinde.” Nalinga ukuti amaboma gha bandu ghikuyobiwa ukuti “balaghili bamaka,” Yehova yo Ndaghili wamaka fiyo ukukinda bosa. Yonongwa yake utubalilo twingi mu Baibolo, Yehova Kyala ikuyobiwa ukuti “Unkinde.”—Dan. 7:18, 22, 25, 27.

9. Ngimba unsololi Danieli afibwene ifindu fiki mfisetuka?

⁹ Unsoli Danieli afibwene ifisetuka ifi fyanangisyagha ukuti Yehova nkulumba fiyo ukukinda abalaghili bosa. Ikyakwanda Danieli afibwene ifinyamana 4 ifinywamu ifi fikwimila ubulaghili bwamaka ubwa kunyuma nubwa masiku agha. Ubulaghili ubu bo bwa—Babeloni, Mediya na Peresia, Girisi, Roma nubulaghili ubwa maka ubwa pa kisu kyosa ubwa Britain na America. (Dan. 7:1-3, 17) Ukufuma apo, Danieli alimbwene Yehova Kyala itughesye pakikota kya Bunyafyale kumwanya. (Dan. 7:9, 10) Ifi unsololi unsubiliwa uyu afibwene, fyakusoka fiyo ku balaghili ba masiku agha.

10. Ukufwana na Danieli 7:13, 14, 27, ngimba Yehova isakubapa abanani ubulaghili pa kisu, kangi isi sikunangisya isyafiki isyakufwana numwene?

 ¹⁰ Belenga Danieli 7:13, 14, 27. Kyala isakupoka amaka nubulaghili bosa ku bandu nukubapa abandu aba bakulondiwa. Ngimba bo banani? Aba bo “bandu ba Kyala Unkinde,” Yesu Kristu, na ba 144,000 aba bisakulaghilagha kwa “bwila na bwila.” (Dan. 7:18) Ukuyoba ubwanaloli, Yehova yo “Nkinde,” kangi yo mwene uyu ali namaka aghakubomba isi.

11. Ngimba findu fiki ifingi ifi Danieli alembile ifi fikunangisya ubukulumba bwa Yehova pa kisu?

¹¹ Ikyakubombiwa iki Danieli akibwene nkisetuka kikukolelana ni kindu kimo iki ayobile pakwanda. Umwene atile, “Kyala wakumwanya ikubimika abanyafyale nukubasosyapo pa bunyafyale.” Kangi alyongelile atile: “Umwenemaka ghosa yo ali namaka pa bunyafyale bwa bandu . . . , ikumpa ubunyafyale umundu wesa uyu linga ansalile.” (Dan. 2:19-21; 4:17) Ngimba kalipo akabalilo kamo apa Yehova abasosisyepo nukubimika abalaghili? Ena.

12. Yoba ikifwanikisyo ikya muno Yehova abombile ukuti abasosye abanyafyale pafikota fyabo nkabalilo ka kunyuma. (Keta ikithuzi.)

¹² Yehova ikunangisya kanunu ukuti yo wamaka fiyo ukukinda “abalaghili” bosa abamaka. Inong’onela ififwanikisyo fitatu ifi. Farao uwa ku Egiputi ababikile kubutumwa ababombi ba Yehova kangi mwakwandisania akanile ukubabula. Loli Kyala ababwile nukungogha Farao pa Sumbi Unkesefu. (Kuso. 14:26-28; Sal. 136:15) Umwalafyale Beleshazara uwa ku Babeloni “alinkubomba isi sikulwana na Yehova wakumwanya” kangi “ulinkwenda nukubatufya abakyala aba batendekesiwe na golide na siliva” mmalo mwa Yehova. (Dan. 5:22, 23) Loli Kyala alimwisisye umundu uwakwibona uyu. “Ikilo kila,” Beleshazara aghoghiwe kangi ubulaghili bwake bwapeliwe ku ba Mediya na Peresia. (Dan. 5:28, 30, 31) Umwalafyale Herodi Agripa I uwa ku Palestine alingoghile untumiwa Yohani nukumbika untumiwa Peteri mu jele ukuti yope ansangoghe. Loli Yehova alimfighilile Peteri ku isi Herodi alondagha ukumbombela. “Uwandumi wa Yehova alinkunkoma Herodi” kangi alinkufwa.​—Imbo. 12:1-5, 21-23.

13. Yoba ikifwanikisyo ikya muno Yehova abatolile abalaghili bakukindanakindana.

¹³ Yehova anangisye kangi amaka ku balaghili bakukindanakindana. Umwene abatulile  Abaisraeli ukubaghogha abanyafyale ba ku Kanani 31 aba bakolelene nukupoka ikighaba ikinywamu ikya Kisu kya Lufingo. (Yos. 11:4-6, 20; 12:1, 7, 24) Yehova abatulile kangi Abaisraeli ukuntola Umwalafyale Benihadadi na balaghili 32 ba ku Siria aba balwagha na Baisraeli.​—1 Banyafyale 20:1, 26-29.

14-15. (a) Ngimba Umwalafyale Nebukadinezara na Dariyusi bayobile isyafiki isyakufwana nubulaghili bwa Yehova? (b) Ngimba uwamasalimo ayobile isyafiki isyakufwana na Yehova ni kikolo kyake?

¹⁴ Utubalilo tosa Yehova ikunangisya ukuti wamaka fiyo. Pakabalilo aka Umwalafyale Nebukadinezara wa ku Babeloni itufyagha ‘isyakufwana namaka ghake, ubukulumba nulwimiko’ mmalo mwa kwiyisya nukumanya ukuti Yehova yo ikulondiwa ukupaliwa, Kyala apangisye ukuti asyute untu. Bo abumbulwike, Nebukadinezara “alinkupa Kyala ulwimiko nubukulumba” kangi asyaghenie ukuti Ubunyafyale bwa “[Yehova] bukuyangako bwila na bwila.” Kangi atile: “Akayako uwakulwana nubwighane bwake.” (Dan. 4:30, 33-35) Bo Danieli agheliwe kangi Yehova ampokile mbwina bwa ngalamu, Umwalafyale Dariyusi atile: “Abandu bantileghe nukumwimika Kyala wa Danieli. Buno umwene yo Kyala umumi yo isakuyagha ndaghili bwila na bwila. Ubunyafyale bwake butisa kupalaghanikamo siku ghope namaka ghake ghatisakwaghamo siku.”​—Dan. 6:7-10, 19-22, 26, 27.

¹⁵ Uwamasalimo ayobile ukuti: “Yehova ikusipalaghania inyinong’ono sya bapanja; ikusifufania na isi abandu bikutendekesya.” Kangi atile: “Kyo kisayiwa ikikolo kya bandu aba Yehova yo Kyala wabo, abandu aba abasalile ukuya kilingo kyake.” (Sal. 33:10, 12) Iki kyo kifukwa ikinunu iki tukulondiwa ukukindilila ukuya basubiliwa kwa Yehova.

16. Ngimba tuli nulusubilo luliku ulwakufwana “nubutolwe ubukulumba,” kangi nongwa yafiki? (Keta ikithuzi.)

¹⁶ Tumanyile isyakufwana na isi Yehova abombile kunyuma. Ngimba lino tukughulila ukuti findu fiki fikuya pakubombiwa nkyeni?  Tuli nulusubilo ukuti Yehova ikuya pakubafighilila ababombi bake abasubiliwa pakabalilo “kabutolwe ubukulumba.” (Mat. 24:21; Dan. 12:1) Umwene ikuya pakubomba isi linga ukukolelana kwa Gogi wa kisu kya Magogi abasambukile ababombi abasubiliwa ba Yehova pa kisu kyosa. Nalinga ukuti ukukolelana uku kukongelelapo ifisu 193 ifi fili mukabughatila ka United Nations, batisakufwanisya ukulimbana na Yehova nabalwabwite ba kumwanya. Yehova afingile ukuti: “Bunobuno nisakufinangisya ifikolo fyosa ukuti une ndi nkulumba kangi ndi mwikemo; po lelo bisakusyaghania ukuti yo une ne Yehova.”​—Eze. 38:14-16, 23; Sal. 46:10.

17. Ngimba findu fiki fisakubombiwa nkyeni ku banyafyale ba nkisu na aba bikukindilila ukunangisya ubusubiliwa kwa Yehova?

¹⁷ Ukusambukila kwa Gogi wa kisu kya Magogi kwisakulongosyela ku bwite ubwabumalilo ubwa Armagedoni, pakabalilo aka Yehova isakubonanga “abanyafyale aba nkisu kyosa.” (Ubuset. 16:14, 16; 19:19-21) Mwakukindana na isi, “bene abagholofu bo bisakwitughalagha nkisu, abasubiliwa bisakuyagha mumo.”​—Mbu. 2:21.

18. Ngimba Abakristu bingi bikwiyipa ukubomba isyafiki, kangi nongwa yafiki? (Danieli 3:28)

¹⁸ Ukufuma kunyuma, Abakristu bingi bikubika ubumi bwabo pangozi panongwa yakuti banganile Yehova pakuya Ndaghili wabo Unkulumba. Abakristu aba bikukindilila ukuya basubiliwa kwa Yehova. Abene bafwene itolo na Bahiburi batatu aba bakindilile ukuya basubiliwa kwa Yehova, uyu abapokile ku moto.​—Belenga Danieli 3:28.

19. Ngimba Yehova isakubalonga abandu ukufwana ni syafiki, kangi tukulondiwa ukubomba isyafiki?

¹⁹ Uwamasalimo Davidi alembile isyakufwana nukukindilila ukuya basubiliwa kwa Kyala ukuti: “Yo Yehova uyu ikubalonga abandu. Undongeghe une, we Yehova, ukufwana nubugholofu bwangu.” (Sal. 7:8) Kangi alembile ukuti: “Ubununu bwangu, nubugholofu bwangu, fyo finyubatileghe une.” (Sal. 25:21) Tukulondiwa ukukindilila ukuya basubiliwa kwa Yehova, kisita kwinong’onela indamyo isi tukwaghana nasyo. Ukufuma apo, tukuya pakwipilika bo muno alipilikile uwamasalimo uyu alembile ukuti: “Basayiwa abandu aba bukayamo ububibi . . . , aba bikulinda mu ndaghilo sya Yehova.”​—Sal. 119:1.