“Linga umundu atikukolelana na bangi, akabaghila ukuya na bamanyani, atikuhoboka nu bumi kangi ikwipilika ukuti ali mwene.”—Carl.

 Ngimba ubu bwanaloli? Lumo. Loli bamo bikubomba kilikyosa iki babaghile ukufwanisya ukuti bakolelaneghe na bandu. Ngimba syo isi nanumwe mukubomba? Inkhani iyi yikuya pakubatula ukuketa ifi mubaghile ukubomba ukuti mubaghe abamanyani.

•  Nongwa yafiki abandu bikulonda ukuti bakolelaneghe na bangi?

•  Isi mukulondiwa ukumanya

•  Isi abininu bikuyoba

•   Batikulonda ukuti bipaghuleghe. Akabalilo kamo abinangu babikile ifithuzi pa intaneti ifi fyanangisyagha ukuti babukile ukwakangala ku malo ghamo, loli une bakalingolileko. Po nilalusyagha ukuti nongwa yafiki bakangolileko?’ Nalyandile ukwinong’ona ukuti abinangu bakangana pamo batikulonda ukuti nangaleghe nabo.”—Natalie.

   IFUNDO IYAKUTI MWINONG’ONELEPO: Ngimba nanumwe mwipilikemo ukuti abininu batikulonda ukwangala nanumwe? Linga mo siyilile, ngimba mwabombile isyafiki ukuti mwande ukwangala nabo?

•   Batikulonda ukuti abandu babaketeghe ukuti bakusyalikila. “Abapapi bangu batikulonda ukuti niye ni foni. Linga abinangu bikulonda ukuti mbape inambala ya foni yangu, bikuswigha fiyo linga ngubabula ukuti ngaya ni foni. Bikuti nongwa yafiki? Uli ni fyinja filinga? Linga mbabulile ukuti ndi fyinja 13 bikungeta nukumbelela ikitima fiyo.”—Mary.

   IFUNDO IYAKUTI MWINONG’ONELEPO: Ngimba ndaghilo siliku isi abapapi binu bababikile isi mukuketa ukuti sikubapangisya ukuti abininu babaketeghe ukuti muli bakusyalikila? Ngimba mukukonga bulebule indaghilo isi?

•   Batikulonda ukuti abinibo babasekeghe. “Ku sukulu batikungana umundu uyu ikubomba pamo ikuyoba ifindu ifi fikukindana na bangi pamo uyu ikwiputa nkipanga ikingi. Linga ukubomba ifindu ifyakukindana na binako, babaghile ukwanda itolo ukukutamya.”—Olivia.

   IFUNDO IYAKUTI MWINONG’ONELEPO: Ngimba abininu babasekilepo panongwa yakuti mwabombile ifindu mwakukindana na bininu? Ngimba mwabombile isyafiki?

•   Batikulonda ukuti abinabo baleke ukwangala nabo. “Nabombagha ifindu nu kuyoba muno abinangu bikuyobela. Nasekagha itolo inkhani yiliyosa. Linga bamo bikumwangalila umundu yumo, nanine nabombagha nalinga nasimenye ukuti isi ngubomba mbibi.”—Rachel.

   IFUNDO IYAKUTI MWINONG’ONELEPO: Ngimba kununu ukweghelela itolo isi abininu bikubomba? Ngimba muchenjile akayilo kinu ukuti mukolelaneghe itolo na bininu?

•   Ukweghelela itolo ifi abininu bikubomba kubaghile ukubabika mu ndamyo. Nongwa yafiki tukuyoba bo ulu? Panongwa yakuti abininu babaghile ukumanya ukuti mukubasyoba itolo. “Brian uyu ali nifyinja 20 ayobile ukuti: “Natoliwagha ukweghelela ifi bamo babombagha mu kilasi litu panongwa yakuti naketile ukuti kununu itolo ukubomba ifindu ifi une nguketa ukuti finunu itolo.”

   ISI MUKULONDIWA UKUBOMBA: Amufimanye ifi fyakulondiwa fiyo. Ibaibolo likuti: “Musisaleghe inunu.” (Bafilipi 1:10) Po mwilalusye ukuti, ‘Ngimba ikyakulondiwa fiyo kyo kiliku? Ukweghelela itolo ifi abinangu bikubomba pamo ukubomba ifi mfimenye ukuti fyakulondiwa?’

   “Nguketa ukuti bukonyofu ukweghelela itolo ifi abinako bikubomba. Fikupangisya ukuti abandu baleke ukukughana pamo ukukupangisya ukuti uleke ukuya nakayilo akanunu.”—James.

•   Umundu abaghile ukonanga akayilo kake linga ikweghelela itolo isi abinake bikubomba. Fibaghile ukubapangisya ukuti akabalilo kosa mwinong’oneleghe ifi mubaghile ukubomba ukuti mubahobosyeghe itolo abininu. Jeremy atile: “Nabombagha kilikyosa iki mbaghile ukufwanisya ukuti ngolelaneghe na binangu nalinga syagha pakonanga akayilo kangu. Nali itolo kidoli kyabo.”

   ISI MUKULONDIWA UKUBOMBA: Musimayeghe isi syakulondiwa fiyo nu kusibomba. Komma ukuya bo ulwivi uyu ukuchenja ukufwana na malo agha alipo. Ibaibolo likuti: “Komma ukukonga ikilundilo kya bandu apa linga bikulonda ukuboma imbibi.”—Ukusoka 23:2.

   “Nafighanile ifindu ifi bamo bafighanile, bo inyimbo, amagemu, imyenda, muno bimoghesyelagha . . . Neghelelagha itolo kilikyosa, kangi basimenye ukuti fyo ifi ngubomba. Nanine nasimenye, kangi pabumalilo nawile amaka fiyo nu kutoliwa ukumwagha umundu uwakuti nangaleghe nawe. Nali mundu wamwalwemwalwe. Nasyaghenie ukuti akaya aliwesa uyu ikubomba ifi ukulonda pamo ufighanile. Loli ifi fitikunangisya ukuti muleke ukuya na bamanyani. Mukulondiwa itolo ukuya bololo nu kupilikisya ukuti pikwegha akabililo ukuti ifi fibombiwe.”—Melinda.

•   Ukweghelela itolo ifi abininu bikubomba kubaghile ukonanga akayilo kinu. Undumyana yumo uyu ingamu yake yo Chris ayobile ifi fyalimbonekile unkamu wake yumo. Umwene ikuti: “Unkamu wangu achenjile fiyo kangi alyandile ukubomba ifindu fya kihesya, bo ukubombela imbombo imikota yakusyutisya ubongo ukuti akolelane itolo na binake. Abombagha ifindu ifi pabwandilo akabombagha kangi asyele panandi ukonanga ubumi bwake.”

   ISI MUKULONDIWA UKUBOMBA: Komma ukukolelana na bandu aba ifi bikuyoba nu kubomba fitikukolelana ni fundo sya mu Baibolo. Ibaibolo likuti: “Wendeghe na bandu aba mahala, ukuti uye wa mahala, uye mmanyani wa bakonyofu ukuti nanuwe wende nukusofiwa.”—Isya Mbupingamu 13:20.

   “Utubalilo tumo kukaya kubibi ukubomba ifindu ifi abininu bikubomba ukuti mukolelaneghe nabo. Kangi ifi fileke ukubapangisya ukuti mubombeghe ifindu ifi mukumanya ukuti fibibi. Abininu aba babaghanile naloli babaghile ukuhoboka linga bikuketa ukuti mukubomba ifi mukumanya ukuti finunu.”—Melanie.

   Ifundo yakutula: Linga mukulonda ukubagha abamanyani abapya, komma ukwinong’onela itolo aba bafighanile ifi umwe mufighanile. Mukulondiwa kangi ukwinong’onela ifundo isi bikwendela pa nkhani ya kwiputa, akayilo ni fingi.