•  Nongwa yafiki aminong’ono ghangu ghatikuya pa kindu kimokyene?

•  Ngimba mbaghile ukubomba isyafiki ukuti mfwanisyeghe ukubika aminong’ono ghangu ku isi ngubomba?

•  Isi abininu bikuyoba

 “Ndikubelenga amabuku bo muno nabombelagha kunyuma. Kangi ndikulonda ukubelenga amapalagilafu amatali.”—Elaine.

 “Nguyibopesya ividiyo linga nguketa ukuti yikukabila ukumalika.”—Miranda.

 “Linga ngubomba ikindu kimo ikyakulondiwa fiyo, kangi ifoni yangu yisimile ngwinong’onagha itolo ukuti, ‘Lumo yumo andembile imeseji’”—Jane.

 Ngimba itekinoloje yibaghile ukubasofania ukuti muleke ukubikako amahala ku isi mukubomba? Bamo bikuti ena. “Uwakulemba amabuku yumo uyu ingamu yake yo Nicholas atile: “Linga tukumalila fiyo akabalilo pa Intaneti, ubongo bwitu bukusofanisiwa bukwanda ukubomba ifindu mwanakalinga loli kisita kwinong’onelapo kanunu. a

 Keta injila sitatu isi tekinoloje yibaghile ukubapangisya ukuti muleke ukubikako amahala ku isi mukubomba.

•   Linga mukuyoba. “Undindwana yumo uyu ingamu yake yo Maria atile: “Nalinga po pakabalilo aka mukwangala nu mundu maso na maso, abandu bamo bighanile ukulemba amameseji pa foni pamo ukukoma amagemu, utubalilo tumo bikuya pa Intaneti kangi batikubika amahala ku mundu uyu bikwangala nawe.”

•   Linga muli mu kilasi. “Ibuku limo likuti, “Abana ba sukulu bingi bikuyoba ukuti bikubombela ifoni linga ummanyisi ikumanyisya, bikulemba amameseji, bikufufuza ifindu pa intaneti pamo bikuketelela amavidiyo agha ghatikukolelana na ifi bikumanyila pakabalilo ako,” (Digital Kids)

•   Linga mukubelenga. “Undumyana yumo uwa fyinja 22 uyu ingamu yake yo Chris ikuti: “Akabalilo kosa fikundamya fiyo ukuti ndeke ukuketa pa foni yangu linga yililile itolo.” Linga mukali muli pa sukulu, kangi mukusofanisiwa ni foni ni findu ifingi, fibaghile ukubeghela amaawala matatu ukuti mumalisye homuweki iyi yikulondiwa ukubombiwa kwa awala limolyene.

 Ifundo inywamu: Mukuya pakutamiwagha ukubika amahala pa ifi mukubomba linga mukwitikisya ukuti itekinoloje yo yibalaghileghe.

•   Linga mukwangala. Ibaibolo likuyoba likuti: “Umundu wesa angatwinong’onagha tu twake twene, loli na tu twa banine.” (Bafilipi 2:4) Munangisyeghe ukuti mukubinong’onela abininu, mwakubapilikisya kanunu linga bikuyoba. Mubaketeghe, mungitikisyagha ukuti ifoni pamo ifindu fimo fibasofanieghe.

   “Linga mukwangala, leka ukuya nu bwighane bwakuti muketeghe pa foni yinu. Nangisya ukuti muli balughindiko mwakubikako amahala ku mundu uyu mukuyobesania nawe.”—Thomas.

   IFUNDO YAKUTULA: Linga mukwangala na bininu, bika ifoni yinu pa malo aghakuti mukabaghila ukuyikola mwanakalinga. Abakufufuza bikuti linga ifoni yinu yili pabupipi nanumwe kupepe fiyo ukuti yibasofanie, kangi mubaghile ukuleka ukubika amahala ku nyangalo syinu.

•   Linga muli mu kilasi. Ibaibolo likuti: “Mwandeghe lelo mumo mukupilikila.” (Luka 8:18) Bo mukwinong’onelapo pa fundo iyi, linga pa sukulu yinu bikubitikisya ukwingila pa Intaneti bo muli mu kilasi, mungighulagha amameseji, ukukoma amagemu pamo ukwangala na bininu pa intaneti, umwe mubike indumbula yinu pa ifi mukumanyila.

   “Mupilikisyeghe fiyo linga muli mu kilasi. Mulembeghe amanotisi pa isi ummanyisi ikuyoba. Linga fibaghile ukubombiwa, mu kilasi mwikaleghe ku nkyeni ukuti muleke ukusofanisiwa.”—Karen.

   IFUNDO YAKUTULA: Mulembeghe amanotisi mu buku m’malo mwakulemba pakompyuta. Ubuketi bukunangisya ukuti linga mukubomba isi mukabaghila ukusofanisiwa fiyo kangi mukuya pakukumbuka kanunu itolo isi mumanyile.

•   Linga mukubelenga. Ibaibolo likuti: “Ughambilileghe amahala nubumanyi.” (Isya Mbupingamu 4:5) Isi sikusanusya ukwinong’onelapo fiyo pa isi mukubelenga, m’malo mwakubopela itolo pamo ukwinong’ona ukuti bola ngwele amaghesyo.

   “Linga ngubelenga, ngwighala itabuleti yangu ukuti mbike indumbula yangu yosa pa isi ngubomba. Kangi ndikuketa amameseji. Linga ngumbwike ifundo yimo iyakulondiwa, nguyilemba ukuti ndeke ukwibwa.”—Chris.

   IFUNDO YAKUTULA: Muketesyeghe ukuti apa mukubelenga pakaya ikindu iki kibaghile ukubasofania. Ghayeghe malo manunu kangi pangayagha ifindu fi fingi.