Ngimba Abapapi binu bikubitikisya ukuti mubombeleghe intaneti? Linga momuno siyilile, inkhani iyi yikuya pakubatula fiyo pafighaba fitatu.

Isi sili munkhani iyi

•  Ngimba ukwangala pa intaneti kukumalila bulebule akabalilo kangu?

•  Ngimba ngutoliwa ukughona mwakufwana panongwa yakwangala pa intaneti?

•  Ngimba ukwangala pa intaneti kukunsofania bulebule muno ngubombela ifindu?

•  Isi abininu bikuyoba

 Ukwangala pa intaneti kuli bo umundu uyu ikwendesya ifalasi yamaka iyi linga abaghile ukutoliwa ukuyilongosya yibaghile ukupangisya ingozi.

 “Kingi linga ngulonda ukwingila panandi itolo pa intaneti, nguswigha itolo ukuti mmalilepo akabalilo akatali. Linga umundu ikumalila itolo akabalilo kake pa intaneti, pabumalilo abaghile ukwanda ukumalila akabalilo kake kosa pa intaneti.”—Joanna.

 Ngimba musimenye? Intaneti yipangiwe munjila iyakuti abandu bayighaneghe fiyo. Aba bikupanga intaneti bikumanya ukuti linga iwebusayiti yimanyiwe fiyo, kokuti abandu bingi bikuya pakuyighana nukumalilapo akabalilo kabo, yonongwa yake bikukaba indalama nyingi ukufuma kubandu aba bikunangisya ibizinesi yabo pamalo agha.

 Amwilalusye ukuti: ‘Ngimba ngumalila fiyo akabalilo kangu pa intaneti? Ngimba akabalilo aka ngumalila pa intaneti, angali lumo mbombile akabalilo aka pafindu ifyakulondiwa fiyo?’

 Isi mukulondiwa ukubomba. Amwibikile umpaka wakabalilo aka mubaghile ukumalila pa intaneti kangi mungakindagha umpaka ughu.

 “Nguchuna akabalilo pafoni yangu ukuti linga akabalilo kafwene pama app agha ngubombela imbombo ghikuleka ukubomba imbombo kangi ghikusima. Bo mbikilepo indumbula ukubomba isi nalyaghile ukuti ngubombela mwamahala intaneti kangi nalekile ukumalilapo fiyo akabalilo kangu.

 Ifundo ya mu Baibolo: “Akabalilo kinu kosa itolo kayeghe kambombo.”—Baefesi 5:16.

 Abakalyoto bingi bikuti abakilumyana bikulondiwa ukulambalala amaawala 8 ikilo kilikyosa, loli abakilumyama bingi bikulambalala amaawala manandi itolo. Ikifukwa kimo iki abakilumyana bikulambalala amaawala manandi kyo kyakuti bikuya pa intaneti pakabalilo aka bikulondiwa ukuti balambalaleghe.

 “Bo ngali ukulambalala nguketa tasi pafoni, kangi isi sikumbangisya ukuti mmalileghe akabalilo kangu ukuketa ifindu ifi abandu bikubika pa intaneti. Iyi yo ndamyo iyi ngulimbana nayo ukuti njimasye.”—Maria.

 Ngimba musimenye? Linga umundu ikutoliwa ukulambalala mwakufwana abaghile ukwanda ukuya nindamyo yakuwa amaka nukutamiwa naming’ono. Jean Twenge uyu yo pulofesa wakuketesya isya minong’ono, ikuti inongwa inywamu iyi yikubapangisya abandu ukuti baleke ukuya bakuhoboka nukutoliwa ukwipilika kanunu yo yakuti batikulambalala mwakufwana. Yonongwa yake linga umundu ikutoliwa ukulambalala mwakufwana “kwa kabalilo akatali,” ikwaghana “nindamyo inywamu iyakuleka ukwinong’ona kanunu.” a

 Amwilalusye ukuti: ‘Ngimba ikilo kilikyosa ngulambalala kwa butali buliku?’ ‘Ngimba ngwangala nabandu pa intaneti pakabalilo aka ngulondiwa ukulambalala?’

 Isi mukulondiwa ukubomba. Amubikeghe pabutali ifoni na apa mukulambalala. Linga mubaghile ukufwanisya komma ukubombela imbombo tv pamo ifoni linga kusyele amaawala mabili ukuti mukalambalale. Linga mukulonda ukuchuna alamu ukuti yibalembusyeghe nulubunju, komma ukubombela imbombo alamu ya pafoni.

 “Utubalilo tumo ngubombela ifoni mpaka pakilo fiyo kangi iyi yo ndamyo iyi ngulondiwa ukubombelapo imbombo kuti njenje. Pakabalilo aka ngulondiwa ukwanda ukubomba ifindu bo umundu unkusi. Ngulondiwa ukuti ndambalaleghe mwanakalinga ukuti isiku lyakukongapo nsabombe imbombo kanunu.”—Jeremy.

 Ifundo ya mu Baibolo: “Musisaleghe inunu.”—Bafilipi 1:10.

 Pa isi abakufufuza bamo babombile sikunangisya ukuti pabupipi hafu ya balindwana bakusekondale aba babalalusisyepo, bayobile ukuti “utubalilo twingi batikuhoboka kangi batikuya nulusubilo.” Kimo mwa kindu iki kikupangisya ukuti bipilikighe bo ulu kyo kyakuti bikumalila akabalilo akatali ukwangala pa intaneti. Dr. Leonard Sax ayobile ukuti: “Linga umundu ikumalila akabalilo akatali pa intaneti nukwanda ukwifwanikisya nabangi, po apa ikutamiwa fiyo naminong’ono. b

 “Utubalilo twingi twe bakilumyana twighanile ukwifwanikisya nabangi, kangi indamyo iyi yikuya nywamu fiyo linga tuli pamalo aghakwangalilapo pa intaneti. Twighanile ukuketa ifithuzi ifi abinitu babikilepo kangi tukwanda ukwifwanikisya na bene. Kangi tukuketa isi abinitu bikubomba, pabumalilo tukwanda ukwiketa ukuya bakusyalikila.”—Phoebe.

 Ngimba musimenye? Nalinga intaneti yikutula ukuti tuyobesanieghe nabamanyani bitu, loli fikuya kanunu fiyo ukuyobesania maso na maso. Dr Nicholasi Kardaras alembile ukuti: “Linga tukwangala nabinitu ukwendela pafoni, tabuleti pamo pakompyuta, fikukindana namuno tukwangalila linga tukwangala maso na maso. Tutikuya bakwikutisiwa panongwa yakuti twe bandu muno tupapiliwe tukulonda ukuyobesania nabinitu maso na maso.” c

 Amwilalusye ukuti: ‘Ngimba ngwiketa ukuti nsyalikile fiyo linga ngetile isi abinangu bikubomba?’ ‘Ngimba nguketa ukuti ubumi bwangu butikunhobosya linga ngufwanikisya na isi abinangu bikubika pa intaneti?’ ‘Ngimba mukuwa amaka linga ikindu iki mubikile pa intaneti abandu batikuyobapo kalikosa?’

 Isi mukulondiwa ukubomba. Amughele ukuleka ukwingila pa intaneti kwa masiku manandi itolo, kwa sabata pamo kwa mwesi ghumowene. Mmalo mwake mwangaleghe fiyo nabininu maso na maso pamo mubimbileghe ifoni. Keta linga pakabalilo aka mukuwa amaka fiyo nukuleka ukuya wakuhoboka pakabalilo aka mutikwingila pa intaneti.

 “Pakabalilo aka nayagha pa intaneti naketagha fiyo isi abandu babombagha. Loli bo ndekile ukwingilapo, syafwene itolo ndulile katundu unsito fiyo kangi nalyandile ukuya nakabalilo akanywamu akakubombela ifindu ifyakulondiwa.”—Briana.

 Ifundo ya mu Baibolo: “Umundu wesa abuketeghe bununu ubumi bwake, po isakuyagha nisya kwitukifyamo yuyo mwene, momma njungi.”—Bagalatia 6:4.