Linga amasamu ghikubatamya, lumo mubaghile ukwanda ukwinong’ona ukuti mukulondiwa ukwiyula fiyo. Linga utubalilo tumo mukutoliwa ukupanga kanunu inyangalo simo, mubaghile ukwanda ukwinong’ona ukuti mukulondiwa ukughelaghela ukwiyula ukwitendekesya. Loli ukuti ifindu fibendele kanunu, mukulondiwa ukuti mulambalaleghe mwakufwana. Nongwa yafiki?

•  Nongwa yafiki mukulondiwa ukulambalala mwakufwana?

•  Ngimba findu fiki fikubatolesya ukulambalala mwakufwana?

•  Ngimba mubaghile ukubomba isyafiki ukuti mulambalaleghe mwakufwana?

•  Isi abininu bikuyoba

 Abakufufuza bamo bikuyoba ukuti abakilumyana bikulondiwa ukulambalala amaawala 8 mpaka 10. Nongwa yafiki kwakulondiwa ukulambalala mwakufwana?

•   Mukwinong’ona kanunu. Abandu bamo bikuti ukulambalala kuli bo “ifyakulya fya bongo.” Linga mukulambalala mwakufwana, ifindu fikuya pakubendela kanunu ku sukulu, inyangalo kangi mukuya pakwinong’onagha kanunu linga mwaghene ni ndamyo.

•   Mukuya balusekelo. Abandu aba batikulambalala mwakufwana, bikuchenjachenja aminong’ono ghabo, batikukaba ukuwa amaka, bikutamiwa aminong’ono kangi kingi bikutamiwa fiyo ukuti bakolelaneghe na binabo.

•   Mukwepuka ku ngozi. Ukufufuza uku kwabombiwe ku United States kunangisye ukuti abadilayivala ba pakati pa fyinja 16 na 24, “bikupanga ingozi fiyo panongwa yakuti bikusipuka linga bikwendesya igalimoto” pakufwanisya na badilayivala aba pakati pa fyinja 40 na 59.

•   Mutikubinabina. Ukulambalala mwakufwana kukutula ukuti mukuleghe kanunu, umbili winu ghupangeghe amaselo amapya kangi ukuti ingole sibombeghe kanunu imbombo. Kukutula kangi ukuti muleke ukutupa fiyo, muleke ukuya nu bubine bwa shuga pamo isitoloko.

 Nalinga bulipo ububunu bwingi linga umundu ikulambalala mwakufwana, loli abakilumyana bingi bikutoliwa ukulambalala mwakufwana. Mwakifwanikisyo, undindwana yumo uwa fyinja 16 uyu ingamu yake yo Elaine atile:

 “Ummanyisi bo andalusisye aliwesa mu kalasi ukuti ayobe akabalilo aka ikulambalala, bingi bayobagha ukuti bikulambalala 2 koloko nulubunju. Abangi bayobagha ukuti bikulambalala 5 koloko nulubunju. Loli yumoywene atile ikulambalalagha 9:30 pakilo.”

 Ngimba findu fiki ifi fibaghile ukubapangisya ukuti mulambalaleghe mwakuchedwa?

 Ukwangala. “Kupepe ukulambalala mwakuchedwa, fiyofiyo linga mubukile pakwangala nabinako pakilo.”—Pamela.

 Ukwikolesania. “Une nighanile fiyo ukulambalala, loli fikundamya ukulambalala mwanakalinga panongwa yakuti ngwikolesania fiyo.”—Ana.

 Itekinoloje. “Une ifoni yo iyi yikumbangisya ukuti ngoneghe mwakuchedwa. Ngutoliwa ukuti njileke linga akabalilo ka kulambalala kafwene.”—Anisa.

•   Muketeghe ukuti ukulambalala kwakulondiwa fiyo. Ibaibolo likuti: “Kununupo ukuya nafyo finandi palikimo nukutengana ukukinda ukwikolania fiyo nimbombo akabalilo kosa kisita kukabilamo nafimo.” (Undumbilili 4:6) Ukulambalala kwakulondiwa fiyo pa bumi bwa mundu. Linga umundu atikulambalala mwakufwana, ikutoliwa ukwangala nabinake kangi atikubomba kanunu imbombo.

•   Amumanye inongwa iyi yikubapangisya ukuti mutoliweghe ukulambalala mwakufwana. Mwakifwanikisyo, ngimba mukwangala nabininu pakilo? Ngimba mukuchedwa panongwa ya homuweki pamo imbombo simo isya pakaya? Ngimba ifoni yinu yikubapangisya ukuti mughoneghe mwakuchedwa, pamo ukulembuka pakilo?

 Ifundo yakuti mwinong’onelepo: Mukulondiwa ukwiyula ukuti mumalane ni ndamyo iyi yikubapangisya ukuti muleke ukulambalala mwakufwana, linga mwiyulile pabumalilo fikuya kanunu fiyo. Ilemba lya Isya Mbupingamu 21:5 likuti, “Uyu ikuketa nkyeni nukwiyula yo atikutoliwa ukufyagha.”

 Ubwanaloli bo bwakuti isi sibaghile ukuntula yumo ukuti alambalaleghe mwakufwana, sikabaghila ukuntula uyungi. Mwakifwanikisyo, bamo bikuti linga pamusi ulambalelepo, fikutula ukuti ulambalaleghe kanunu pakilo. Loli bamo bikuti linga ulambalele pamusi, ukutamiwa ukulambalala pakilo. Umwe mukuketa ukuti findu fiki fibaghile ukubatula? Keta linga amasakisyo agha ghabaghile ukubatula:

•   Muyeghe na kabalilo kakutusya. Linga mukutusya bo mukali ukulambalala, mukuya pakulambalala mwanakalinga, linga mubukile pakulambalala.

   “Kununu ukuti mumalisyeghe imbombo sya pakaya pakabalilo akanunu bo mukali ukalambalala ukuti muleke ukusinong’onela.”—Maria.

•   Muyabeghe kanunu akabalilo. Komma ukwitikisya ukuti ifyakubombiwa pa bumi bwinu fibasofanieghe, akabalilo kosa muyeghe ni mbatiko yakubombela ifindu ukuti muye na kabalilo akakufwana akakulambalala.

   “Isiku lililyosa ngulondiwa ukulambalala amaawala 8 pamo ukukinda. Linga kilabo nguya pakulembuka mwanakalinga, ngughelaghela ukuti ngone mwanakalinga.”—Vincent.

•   Komma ukuchenjachenja. Umbili winu ghubaghile ukwisibila akabalilo kakulambalala nu kulembuka linga mubaghile ukughumanyisya. Abakalyoto bamo bikuti fikuya kanunu fiyo linga umundu ikulambalala nu kulembuka pakabalilo kakufwana itolo isiku lililyosa. Ghela ukubomba ifi kwa mwesi ghumowene nu kuketa linga fyakutula.

   “Linga isiku lililyosa mukuleka ukuchenja akabalilo akakulambalala, fibaghile ukubatula ukuti mwinong’oneghe kanunu nu kubomba kanunu ifindu.”—Jared.

•   Muyeghe nu mpaka. Ibaibolo likuti mukulondiwa ukuti “mwighelanieghe muli syosa,” isi sikongelelapo nalinga po pakabalilo aka mukubomba ifindu ifyakungalusya pa bumi bwinu.—1 Timoti 3:2, 11.

   “Ngwibikila umpaka pa findu ifyakusangalusya ifi ngubomba pakilo. Linga ngabika umpaka, utubalilo twingi ngulambalala mwakuchedwa.”—Rebecca.

•   Ifoni yope “yitusyengepo.” Mughele ukuleka ukwingila pa intaneti pamo ukwangala na bininu linga kusyele awala limolyene ukuti mulambalale. Abakalyoto bamo bikuyoba ukuti ubwelu bwa fono, TV pamo itabuleti bukupangisya ukuti umundu aleke ukuya nu tulo.

   “Abandu bikulonda ukuti mwangaleghe nabo akabalilo kosa. Loli ukuti mulambalaleghe mwakufwana, mukulondiwa ukusimya ifoni yinu.”—Julissa.