“Nguswigha itolo nandile ukwinong’ona ifya kughonana, kangi pikwegha akabalilo ukuti ndeke ukufinong’onela. Sikufwana bo njenjile ubongo bwangu nu yungu.”—Vera.

 “Nguketa ukuti fikabaghila ukubombiwa ukuti umundu aleke ukwinong’onela ifya kughonana. Kupepe ukumanyila ukunyela bo injuni ukukinda ukuleka ukwinong’onela ifya kughonana.”—John.

 Ngimba nanumwe mukwinong’ona bo Vera pamo John? Linga mo muno mukwinong’onela, inkhani iyi yikuya pakubatula.

•  Nongwa yafiki kubibi ukwinong’onela itolo ifya kughonana?

•  Nongwa yafiki kwakutamya ukuleka ukwinong’onela ifya kughonana?

•  Isi mubaghile ukubomba

•  Isi abininu bikuyoba

 “Undumyana yumo uyu ingamu yake yo Alex atile: Mwipwa wangu alimbulile ukuti angali Kyala akalimbele ikinyonywa kya kughonana linga akalondagha ukuti ikinyonywa iki kikutisiweghe.

 Mwipwa wa Alex ikighaba kimo ikuyoba ubwanaloli, panongwa yakuti yo Kyala naloli uyu atupele ikinyonywa kya kughonana. Loli atupele ni fifukwa ifinunu. Kangi pa kisu kyapasi tulipo twe bandu panongwa yakuti abandu bikughonana nu kupapa abana. Loli nongwa yafiki kubibi ukwinong’onela itolo ifya kughonana? Keta ififukwa fibili ifi:

•   Ibaibolo likuti unnyambala nu nkikulu aba beghene bo aba bikulondiwa ukughonana.—Ubwandilo 1:28; 2:24.

   Linga mukegha, kangi mukwendela ifundo yakuti bene aba beghene bo aba bikulondiwa ukughonana, mubaghile ukuwa amaka linga mukukindilila itolo ukwinong’onela ifya kughonana. Linga mukwinong’onela itolo ifya kughonana, fibaghile ukubapangisya ukuti mughonane nu mundu linga ulusako lwaghiwe. Abandu bingi aba babombilepo isi bikwiyipa inongwa.

•   Linga mutikwinong’onela itolo ifya kughonana, ko kuti mukumanyila akayilo akakulondiwa fiyo aka kwikola.—1 Bakorinti 9:25.

 Ukwikola kubaghile ukubatula ukuti ifindu fibendeleghe kanunu lino na nkyeni. Abakufufuza bamo bafufuzile ukut; abakilumyana aba bikwikola, linga bakulile batikuya ni ndamyo nyingi isyakufwana nu bumi, batikwiyaya fiyo pa nkhani ya ndalama kangi bikupilikila indaghilo sya boma. a

 Inongwa yake yo yakuti linga tukukula umbili witu ghukusosya amahomoni agha ghikongelela ikinyonywa ikya kughonana. Ikingi kyokuti, tukwikala nkisu iki ifyakusangalusya fyake fikukasya ifya kughonana.

 “Amapulogilamu mingi agha pa TV ghikunangisya ukuti indamyo yikayapo ukughonana nu mundu bo mukali ukwingila mbweghi. Ifi fibaghile ukumpangisya umundu ukuti ande ukwinong’onela fiyo ifya kughonana nu kuketa ukuti pakaya indamyo yiliyosa.”—Ruth.

 “Ku mbombo, abandu bikuyobesania itolo ifya kughonana, kangi ngupilikisya linga bikuyoba. Ifi fikupangisya ukuti abandu baketeghe ukuti ubulowe bununu itolo, yonongwa yake fikuya fyakutamya ukuleka ukwinong’onela ifya kughonana.”—Nicole

 “Linga uli pa intaneti, kupepe ukuti wighule ifithuzi ifi fikaya kanunu. Linga uketile itolo ikithuzi kimokyene ikya mwiko, fikutamya fiyo ukuti wibweko.”—Maria.

 Isi sibaghile ukubapangisya ukuti mwipilikeghe bo muno untumiwa Pauli alipilikile. Umwene atile: “Apa linga nikulonda ukubomba inunu, nikwagha ukuti ububibi bukuboneka mmyangu.”—Baroma 7:21.

 Mwinong’oneleghe ifindu ifingi. Linga mwandile itolo ukwinong’onela ifya kughonana, ghela ukwinong’onela isya findu ifingi ifi mufighanile, inyangalo isyakukasya umbili pamo ifindu ifingi ifi fibaghile ukubatula ukuti musosyemo aminong’ono amabibi agha. Undindwana yumo uyu ingamu yake yo Valerie atile: “Kwakulondiwa fiyo ukubelenga Ibaibolo, panongwa yakuti silimo ifundo sya pamwamya fiyo kangi linga kwinong’onela ifundo isi, utikuya nakabalilo akakuti winong’oneleghe ifya kughonana.”

 Bwanaloli ukuti, utubalilo tumo mubaghile ukuya naminong’ona ghakulonda ukughonana, loli inkhani inywamu yili namuno mukuya pakubombela. Linga mwighanile, mubaghile ukughasosya aminong’ono amabibi agha.

 “Linga nandile ukwinong’ona ifya kughonana, ngusosyamo aminong’ono amabibi agha nukwanda ukwinong’onela ifindu ifingi. Kangi nguketa isi simbangisye ukuti nande ukwinong’onela ifya kughonana. Linga syo nyimbo pamo ikithuzi, ngudilita akabalilo kakako.”—Helena.

 Ifundo ya mu Baibolo: “Amwinong’oneleghe syosa ingolofu, syosa inyelu.”—Bafilipi 4:8.

 Musaleghe kanunu abamanyani. Kwakutamya ukuti muleke ukwinong’onela ifya kughonana linga akabalilo kosa mukwangala na bandu aba bighanile ukuyoba itolo ifya kughonana.

 “Pabwandilo, fyandamyagha ukuti ndeke ukwinong’onela ifya kughonana, indamyo yali ya bandu aba nangalagha nabo. Linga ukwangala na bandu aba bighanile ukuyoba ifya kughonana, ukwanda ukuketa ukuti indamyo yikayapo ukuya naminong’ono agha.”—Sarah.

 Ifundo ya mu Baibolo: “Wendeghe na bandu aba mahala, ukuti uye wa mahala, uye mmanyani wa bakonyofu ukuti nanuwe wende nukusofiwa.”—Isya Mbupingamu 13:20.

 Mwepukeghe ku fyakusangalusya ifi fikaya kanunu. Nayumo uyu abaghile ukususya ukuti ifyakusangalusya fingi amasiku agha fikukasya ifya bulowe. Nicole ayobile ukuti: “Une inyimbo syo isi sili namaka fiyo. Sikumbangisya ukuti niye nikinyonywa fiyo ikya kughonana mpaka ukufika ukuketa ukuti ngabaghila ukwikola.”

 “Nalyandile ukuketelela amafilimu kangi amapulogilamu gha pa TV agha fya kughonana. Ngamanyagha ukuti fikunsofania, nalyaghile itolo ukuti nandile ukwinong’onela fiyo ifya kughonana. Nafimenye ifi fyapangisye ukuti niye naminong’ono amabibi agha. Bo ndekile itolo ukuketelela amafilimu na mapulogilamu agha fya kughonana pa TV, nalekile palapala ukwinong’onela ifya kughonana. Iki kyalindulile ukuti malane ni ndamyo iyi, ko kusala ifyakusangalusya ifinunu.”—Joanne.

 Ifundo ya mu Baibolo: “Ubulowe nu bunyali bosa pamo ubunyonywatosa, fingayobiwagha siku mmyinu.”—Baefesi 5:3.

 Ifundo inywamu: Abandu bamo bikuyoba ukuti fikabaghila ukubombiwa ukuti umundu aleke ukwinong’onela ifya kughonana. Loli Ibaibolo likuti fibaghile ukubombiwa ukuleka ukwinong’onela ifya kughonana.”

 Ifundo ya mu Baibolo: “Mwipeleghe bapya mumbepo sya mabyebye ghinu.”—Baefesi 4:23.