Nkabalilo ka kilisimasi abandu bingi bikuyoba isya “abanyambala bamahala batatu” pamo ukuti “abanyafyale batatu” aba babukile pakunketa Yesu bo apapiwe. Loli Ibaibolo litikuyobapo ukuti abanyambala aba bali bamahala pamo bali banyafyale. (Matai 2:1) Matai uyu alembile amasyu amanunu, umwene abombile imbombo ilisyu ilya mu Chigiriki ilyakuti ma’goi pakulingania isya banyambala aba babukile pakunketa Yesu. Ilisyu ilyakuti ma’goi likuyoba isya bandu aba bikuketesya ifya ndondwa na aba bikubomba ifya manjele. a Mu ma Baibolo ghamo, bikulemba ukuti aba bikuketesya isya ndondwa” pamo “magi.” b

•  Ngimba “abanyambala bamahala” balipo balinga?

•  Ngimba “abanyambala bamahala” bali banyafyale?

•  Ngimba ingamu sya “abanyambala bamahala” bali bo banani?

•  Ngimba “abanyambala bamahala” babukile ndili pakunketa Yesu?

•  Ngimba yo Kyala uyu abatumile “abanyambala bamahala” ukuti bayikongesye “indondwa” ya ku Betelehemu?

 Ngimba “abanyambala bamahala” balipo balinga?

 Ibaibolo litikuyobapo isya bwingi bwabo, kangi abandu bikuyoba isyakukindana kindana pa nkhani iyi. Ibuku lya Encyclopedia Britannica, likuti: “Abandu ba ku Asia bikuti Abamagi balipo 12, loli abandu ba ku Europe na ku America bikuti balipo batatu. Lumo bikuyoba bo ulu panongwa yakuti abanyambala aba balimpele Yesu ifyabupe fitatu, golide, lubani na mira.”—Matai 2:11.

 Ngimba “abanyambala bamahala” bali banyafyale?

 Nkabalilo ka kilisimasi abandu bingi bikuyoba isya banyambala aba ukuti bali banyafyale, loli Ibaibolo litikuyobapo isi. Ibuku lya Encyclopedia Britannica, likuti abandu balyongelile itolo inkhani iyi, kangi “bingi balyandile ukusubila ukuti abanyambala aba bali banyafyale.”

 Ngimba ingamu sya “abanyambala bamahala” bali bo banani?

 Ibaibolo litikuyoba ingamu syabo. Ibuku lya The International Standard Bible Encyclopedia, likuti “tulipo utupango ni nkhani isingi isi sikuti ingamu syabo ali yo Gaspar, Melchior na Balthasar.”

 Ngimba “abanyambala bamahala” babukile ndili pakunketa Yesu?

 Sikuboneka ukuti abamanyandondwa aba babukile pakunketa Yesu bo pakindilepo imyesi ukufuma pisiku ili Yesu apapiliwe. Ifundo iyi yikupilikiwa panongwa yakuti Umwalyafyale Herodi, uyu alondagha ukungogha Yesu, atile abanike bosa aba fyinja fibili ukwika pasi baghoghiwe. Herodi asalile abana aba fyinja ifi ukweghela akabalilo aka abamanyandondwa balimbulile isya kupapiwa kwa Yesu.—Matai 2:16.

 Abamanyandondwa bakabukile pakunketa Yesu pakilo iki apapiliwe. Ibaibolo likuti: “Balinkwingila nnyumba, balinkumbona umwana pamopene na Maria unna.” (Matai 2:11) Ifundo iyi yikunangisya ukuti pakabalilo aka imbumba iyi yikalagha nnyumba, komma mfyakulyelamo ifinyamana. Pakabalilo aka Yesu akali mfyele kangi.—Luka 2:16.

 Ngimba yo Kyala uyu abatumile “abanyambala bamahala” ukuti bayikongesye “indondwa” ya ku Betelehemu?

 Abandu bamo bikusubila ukuti Kyala yo atumile “indondwa” ya ku Betelehemu ukuti yikabanangisye abamanyandondwa kuno aliko Yesu. Loli bulipo buketi ubu bukunangisya ukuti ifundo iyi yabutungulu.

•   “Indondwa” yila yatalile ukubanangisya tasi ku Yerusalemu. Ibaibolo likuti: “Balinkuboneka mu Yerusalemu abamanyandondwa aba bafumile kubusokelo ilisuba balikuti: Alikughu umwalafyale wa Bayuda umpapiwa lilino? Namanga tulubwene ulutondwa lwake kubusokelo bwa ilisuba, twisile kukubunguluka kumyake.’”—Matai 2:1, 2.

•   Mwalyafyale Herodi, yo uyu abanangisye abamanyandondwa ku Betelehemu, yikali “ndondwa.” Herodi bo apilike isya kupapiwa kwa “mwalafyale wa Bayuda” alyandile ukufufuza kuno Kristu abaghile ukupapiliwa. (Matai 2:3-6) Bo Herodi asyaghenie ukuti ko ku Betelehemu, ababulile abamanyandondwa ukuti babuke, linga bamwaghile basambule.

   Apa po abamanyandondwa babukile ku Betelehemu. Ibaibolo likuti: “Abene bo bapilikile amasyu gha mwalafyale, balinkubuka. Kangi keta! balinkwagha ulutondwa ulu balubwene kubusokelo ilisuba, lubalongolile nkyeni nukwakwima pamwanya pabuyo papo alipo umwana.”—Matai 2:9.

•   Abandu bo baketile “ulutondwa” ifindu fyachenjile kangi ifi fyabikile ubumi bwa Yesu pangozi kangi panyuma pake abana bingi abasita nongwa baghoghiwe. Abamanyandondwa bo bikughomokako ku Betelehemu Kyala ababulile ukuti bangaghomokelangako kwa Herodi.—Matai 2:12.

 Ngimba Herodi abombile isyafiki? Ibaibolo likuti: “Umwene Herodi bo aghile asyobiwe na bamanyandondwa, alinkukalala fiyo, alinkutuma kukubaghogha abana abalumyana bosa aba nkaya ka Betelehemu na mumbafu syake syosa, ukufuma pa fyinja fibili ukufika pabafyele, ukufwana nakabalilo aka apilike kubamanyandondwa.” (Matai 2:16) Kyala akabaghila ukubomba ububibi bo ubu.—Jobu 34:10.