Ngimba Tubaghile Ukumanyilako Isyafiki ku Bakikulu aba Bikuyobiwa mu Baibolo?

IGHULA

Isi Ibaibolo likuyoba

Ibaibolo likubayoba abakikulu bingi fiyo aba tubaghile ukumanyilako ifindu fingi kumyabo. (Baroma 15:4; 2 Timoti 3:16, 17) Inkhani iyi yikulingania isya bakikulu banandi itolo aba bikuyobiwa mu Baibolo. Bingi mwa bakikulu aba bali banunu, kangi tukulondiwa ukubakonga. Loli bamo babombagha ifindu ifibibi, tukulondiwa ukuya maso ukuti tuleke ukubakonga.—1 Bakorinti 10:11; Bahiburi 6:12.

Abigelo

Ngimba ali yo nani? Ali nkasi wa mundu yumo unkabi loli ali nkali fiyo uyu ingamu yake ali Nabali. Abigelo ali wakwiyisya, wamahala kangi ali mmoghi mwakumbili na mwambepo.—1 Samueli 25:3.

Ngimba abombile isyafiki? Abigelo abombile ifindu mwa mahala kangi mwabumanyi ukuti ayipoke imbumba yake. Umwene nu ndume wake, bikalagha nkighaba iki Davidi, uyu alisile ukuya mwalafyale wa Israeli abwalele. Pakabalilo aka Davidi na banyambala bake bali ku buyo ubu, basifighililagha ing’osi sya Nabali ku bahiyi. Loli Davidi bo abatumile abanyambala bake ukuti bakasume ifyakulya kwa Nabali, umwene abimile mwa matingo. Davidi akalele fiyo, kangi umwene na banyambala bake balinkubuka ukuti bakangoghe Nabali na banyambala bosa aba bikalagha nnyumba yake.—1 Samueli 25:10-12, 22.

Abigelo abombilepo simo mwanakalinga bo apilike isi undume wake abombile. Atendekisye ifyakulya nu kubatuma ababombi bake ukuti bakampe Davidi na banyambala bake, kangi abakongile nukunsuma Davidi ukuti abapelele ikisa. (1 Samueli 25:14-19, 24-31) Bo Davidi ambilile ikyabupe iki, asyaghenie ukuti Abigelo ali wakwiyisya, kangi apilikile ubulongosi bwake. Davidi asimenye kangi ukuti Yehova yo antumile Abigelo nu kuntula ukuti aleke ukonanga ifindu. (1 Samueli 25:32, 33) Bo Nabali afwile, Davidi amweghile Abigelo ukuya nkasi wake.—1 Samueli 25:37-41.

Ngimba tukumanyilako isyafiki kwa Abigelo? Abigelo iketagha mbununu nalinga ukuti ali mmoghi kangi nkabi. Umwene alondagha ulutengano, yonongwa yake abukile ukwakupepesya kwa Davidi nalinga akali yo uyu alyonangile. Inkhani iyi yali yakutamya, loli Abigelo anangisye ubukifu nu kuyimasya mwa mahala.

▸ Ukuti mumanye nyingi isyakufwana na Abigelo, belenga inkhani iyakuti “Wakachita Vinthu Mwamahara.”

Debora

Ngimba ali yo nani? Ali nsololi unkikulu, uyu Yehova Kyala wa Israeli, alintumile ukuti ababule abakikolo kya Banyaisraeli. Ali kangi ndongi wa Banyaisraeli.—Abalongi 4:4, 5.

Ngimba abombile isyafiki? Debora abombile ifindu mwabukifu fiyo ukuti abatule ababombi ba Kyala. Yehova alintulile Debora ukuti ansale Baraki ukuti abalongosye abasilikali ba ku Israeli apa balwagha ubwite na Bakanani. (Abalongi 4:6, 7) Baraki alinsumile Debora ukuti babuke nawe pampene ku bwite, kangi umwene alitike kisita kutila.—Abalongi 4:8, 9.

Bo Kyala abatulile Abaisraeli ukubatola abalughu babo, Debora alembile ulwimbo ulu alimbile na Baraki. Mu lwimbo ulu anjobilemo Yaeli, unkikulu unkifu uyu yope atulile pakubatola Abakanani.—Abalongi, chaputala 5.

Ngimba tukumanyilako isyafiki kwa Debora? Debora ali wakwiyipa kangi ali nkifu. Abakasisye abinake ukuti babombeghe isi nnunu pamaso pa Kyala kangi abapalagha linga bapilikile.

▸ Ukuti mumanye nyingi isyakufwana na Debora, belenga inkhani iyakuti “Nkhawuka Nga ni Mama mu Israeli.”

Delila

Ngimba ali yo nani? Kyali kibwezi kya Samusoni, uyu ali ndongi wa Israeli.—Abalongi 16:4, 5.

Ngimba abombile isyafiki? Alinkukopeka ni ndalama kangi alinsyobile Samusoni, umundu uyu Kyala alinsalile ukuti abapoke Abaisraeli ku Bafilisiti. Abafilisiti batoliwe ukuntola Samusoni panongwa yakuti ali namaka aghakuswighisya. (Abalongi 13:5) Polelo Abafilisiti baketile ukuti Delila yo uyu abaghile ukubatula.

Abafilisiti balinkunhonga Delila ukuti antengulile Samusoni ukuti ambule ikisisi kya maka ghake. Delila alyambilile indalama, kangi alinkutengulila Samusoni kingi itolo, pabumalilo alinkumbula ikisisi kyake. (Abalongi 16:15-17) Ukufuma apo, Delila alinkubabula Abafilisiti, balinkukola nu kumbika mu jele.—Abalongi 16:18-21.

Ngimba tukumanyilako isyafiki kwa Delila? Isi abombile Delila sikutusoka uswe. Delila ali mpafu, abombile ifindu mbuyanja, akali nsubiliwa, iyinong’onelagha mwene kangi alinsyobile umbombi wa Kyala.

Estere

Ngimba ali yo nani? Ali Muyuda uyu alyeghiwe kwa Mwalafyale Ahasuera, Mwalafyale wa ku Peresia nu kuya mwehe.

Ngimba abombile isyafiki? Estere alinkubombela imbombo amaka ghake ukuti abapoke abandu abakikolo kyake. Estere asimenye ukuti mwalafyale itikisye ululaghilo ulwakuti liyepo isiku ilyakubaghoghela Abayuda bosa aba bikalagha mubunyafyale bwa Peresia. Hamani uyu ali wabubili kwa mwalafyale yo uyu atendekisye isya bughoghi ubu. (Estere 3:13-15; 4:1, 5) Estere alinkusuma amahala ku ntani wake Mordikayi, kangi abikile ubumi bwake pangozi nu kufumbula isyabughoghi ubu ku ndume wake, Mwalafyale Ahasuera. (Estere 4:10-16; 7:1-10) Ukufuma apo, Ahasuera alinkumwitikisya Estere na Mordikayi ukuti balembe kangi ululaghilo ulungi ulu lwabitikisyagha Abayuda ukuti baleke ukughoghiwa. Abayuda babatolile abalughu babo bosa.—Estere 8:5-11; 9:16, 17.

Ngimba tukumanyilako isyafiki kwa Estere? Estere kifwanikisyo kinunu fiyo pa nkhani yakuya wakwiyisya nu kuya nkifu. (Salimo 31:24; Bafilipi 2:3) Nalinga ali m’moghi kangi Mwehe, loli asumile amahala kwa Mordikayi. Ayobile ku ndume wake mwaluso, mwalughindiko loli mwabukifu. Pakabalilo aka, ikikolo kya Bayuda kyali pangozi imbalapala fiyo, Estere alinkwifumbula ukuti yope Muyuda.

▸ Ukuti mumanye nyingi isyakufwana na Estere, belenga inkhani iyakuti “Wakavikilira Ŵanthu wa Chiuta” ni yakuti “Wakachita Mwavinjeru na Chikanga, Kweniso Wakajipata.”

Eva

Ngimba ali yo nani? Eva ali nkikulu wakwanda ukupeliwa kangi yo wabwandilo ukuyobiwa mu Baibolo.

Ngimba abombile isyafiki? Eva akapilikile ululaghilo ulwakupilikiwa kanunu ulu Kyala abikile. Eva apeliwe ngolofu bo muno undume wake Adamu ayilile, kangi bali nubwabuke bwakusala ifyakubomba nu kuya nutuyilo utununu bo ulughano na mahala (Ubwandilo 1:27) Eva asimenye ukuti Kyala alimbulile Adamu ukuti linga alile iseke isya mpiki isi bakanisiwe ukulya, bikuya pakufwa. Loli Setano alinkusyoba apa alimbulile ukuti akabaghila ukufwa kangi Eva asubile naloli isi. Kangi umwene asubile ukuti linga alile ikuya pakuya nu bumi ubununu fiyo. Polelo alinkulya iseke isi batile bangalyagha, pabumalilo alinkweghako simo iseke nukumpako undume wake kangi yope alile.—Ubwandilo 3:1-6; 1 Timoti 2:14.

Ngimba tukumanyilako isyafiki kwa Eva? Isi abombile Eva sikutosoka ububibi bwakuya naminong’ono amabibi. Panongwa yakuti akapilikile ululaghilo lwa Kyala, Eva alyandile ukunyonywa fiyo ifindu ifi fikaya fyake.—Ubwandilo 3:6; 1 Yohani 2:16.

Hana

Ngimba ali yo nani? Ali nkasi wa Elikana kangi ali yo mama wa Samueli, uyu panyuma pake ali nsololi wakumanyiwa nkikolo kya Baisraeli.—1 Samueli 1:1, 2, 4-7.

Ngimba abombile isyafiki? Pabwandilo Hana akali nu mwana kangi alinsumile Yehova ukuti ansubisye. Undume wa Hana ali na bakikulu babili. Penina, unkasi unnine wa Hana, ali na bana loli Hana alikele kwa kabalilo akatali kisita mwana. Penina ansekagha akabalilo kosa, loli Hana iputagha kwa Yehova ukuti ansubisye. Afingile kwa Kyala ukuti linga abaghile ukumpa umwana undumyana, ikuya pakumbika kwa Yehova ukuti ambombeleghe pa hema, apa Abaisraeli bamwiputilangapo Kyala.—1 Samueli 1:11.

Kyala alinkwamula ulwiputo lwa Hana, kangi alinkumpapa Samueli. Hana afwanisye isi afingile kangi alinkumbika Samueli ku hema ukuti akambombeleghe Yehova pakabalilo aka ali mwana fiyo (1 Samueli 1:27, 28) Ikyinja kilikyosa, ansonelagha umwenda unnandi uwamaboko amapimba nu kumpa. Pabumalilo Kyala alinkunsaya Hana, kangi apapile abana abangi 5, abana abanyambala batatu na bana abakikulu babili.—1 Samueli 2:18-21.

Ngimba tukumanyilako isyafiki kwa Hana? Ulwiputo ulwakufumila pasi pandumbula lwalintulile Hana ukwifimbilisya ku ngelo. Ulwiputo lwa Hana ulu lulembiwe pa 1 Samueli 2:1-10 lukunangisya ulwitiko ulwa maka ulu ali nalo mwa Kyala.

▸ Ukuti mumanye nyingi isyakufwana na Hana, belenga inkhani iyakuti “Wakapungulira Mtima Wake kwa Chiuta.”
▸ Ukuti mumanye inongwa iyi Kyala abitikisyagha abandu aba iyolo ukuya ni mitala, belenga inkhani iyakuti “Kodi Mulungu Amavomereza Mitala?”

Yaeli

Ngimba ali yo nani? Ali nkikulu wa Heberi uyu akali Muisraeli. Yaeli abombile ifindu mbukifu fiyo kangi abatulile ababombi ba Kyala.

Ngimba abombile isyafiki? Yaeli abombile ifindu mbukifu fiyo apa Sisera, uyu ali nkulumba wa basilikali wa Bakanani abopile ku hema yake. Sisera atoliwe ubwite ubu alwagha na Baisraeli kangi alondagha amalo aghakuti ibilileko nu kutusya. Yaeli alinkolile ukuti ibilile nu kutusya mu hema yake. Pakabalilo aka aghonile utulo utusito, Yaeli alinkungogha.—Abalongi 4:17-21.

Isi abombile Yaeli syafwanisye ubusololi bwa Debora ubwakuti: “Utisakukabapo ulwimiko mbwite bububu papo Yehova Kyala ikwakungoghela Sisera m’maboko gha nkikulu.” (Abalongi 4:9) Isi Yaeli abombile, syapangisye ukuti abandu bampaleghe ukuti, “yo nkikulu nsayiwa.”—Abalongi 5:24.

Ngimba tukumanyilako isyafiki kwa Yaeli? Yaeli abombile ifindu mwabukifu fiyo. Inkhani yake yikutumanyisya muno Yehova ikubombela ifindu ukuti afwanisye ubwighane bwake.

Yezebeli

Ngimba ali yo nani? Ali nkasi wa Mwalafyale Ahabu. Akali Nnyaisraeli kangi akamwiputagha Yehova, umwene iputagha kwa Baala.

Ngimba abombile isyafiki? Yezebeli ali wakwighana, akali wakisa kangi ali wa nkhaza fiyo. Abakasyagha abandu ukuti biputeghe kwa Baala nu kubomba ubulowe. Pakabalilo kamokene itolo, alondagha ukubakanisya abandu ukuti baleke ukumwiputa Kyala wabwanaloli, Yehova.—1 Abanyafyale 18:4, 13; 19:1-3.

Linga Yezebeli ikulonda kimo ikindu, ababombagha kilikyosa iki abaghile ukufwanisya. Ayobagha ubutungulu pamo ukungogha umundu ukuti akabe isi ikulonda. (1 Abanyafyale 21:8-16) Ukufwana namuno Kyala ayobile, Yezebeli afwile inifwa yakubaba fiyo kangi bakalinsyilile.—1 Abanyafyale 21:23; 2 Abanyafyale 9:10, 32-37.

Ngimba tukumanyilako isyafiki kwa Yezebeli? Inkhani ya Yezebeli yikutusoka uswe. Panongwa yakuti ali na kayilo akabibi, abombagha kilikyosa ukuti afyaghe ifi ikulonda, akali nisoni pakubomba ifindu ifibibi kangi akabaghindikagha abalaghili.

Leya

Ngimba ali yo nani? Ali nkasi wakwanda wa Yakobu. Ali pa mitala nu nnung’una wake Rakeli.—Ubwandilo 29:20-29.

Ngimba abombile isyafiki? Leya ampapile Yakobu abana abanyambala 6. (Ruti 4:11) Yakobu alondagha ukumwegha Rakeli, komma Leya. Loli tata wabo Labani, yo uyu apangisye ukuti Yakobu amweghe Leya m’malo mwa Rakeli. Yakobu bo asyaghenie ukuti bansyobile bampele Leya alinkubuka kwa Labani ukwakundalusya. Labani alinkumwamula ukuti, sikabaghila ukubombiwa ukuti unnandi eghiweghe bo unkulumba akali tasi nukweghiwa. Bo pakindile sabata yumoywene alinkumwegha kangi Rakeli.—Ubwandilo 29:26-28.

Yakobu alinganile fiyo Rakeli ukukinda Leya. (Ubwandilo 29:30) Pabumalilo, Leya alyandile ukumpangila akabini unnung’una wake. Kyala bo aketile ukuti Leya akaghaniwa alinkusaya na bana 7; abalumyana 6 nu ndindwana yumoywene.—Ubwandilo 29:31.

Ngimba tukumanyilako isyafiki kwa Leya? Nalinga Leya alyaghene ni ndamyo nyingi loli akalekile ukumwiputa Yehova nu kunsubila akabalilo kosa. (Ubwandilo 29:32-35; 30:20) Inkhani ya Leya yikutumanyisya ukuti imitala yakutamya. Indaghilo sya Yehova pa nkhani yabweghi, sikuti umundu ayeghe nu ndume pamo unkasi wake yumoywene.—Matai 19:4-6.

▸ Ukuti mumanye nyingi isyakufwana na Leya, belenga inkhani iyakuti “Moyo Wawo Unali Wovuta, Koma ‘Anamanga Nyumba ya Israeli.’”
▸ Ukuti mumanye nyingi isyakufwana ni mitala, belenga inkhani iyakuti Kodi Mulungu Amavomereza Mitala?”

Marta

Ngimba ali yo nani? Ali ilumbu wa Lazaro kangi nkulu wa Maria, bosa batatu bikalagha kubupipi na Yerusalemu nkaya ka Betaniya.

Ngimba abombile isyafiki? Maria ali m’manyani wa Yesu, uyu “abaghanile ba Marta na Maria uwamyabo, na yu Lazaro.” (Yohani 11:5) Marta ambililagha abahesya. Bo Yesu abukile ku kaya kabo, Maria apilikisyagha kwa Yesu loli Marta alikolesenie ni mbombo sya pakaya. Marta alinkwilumbusya kwa Yesu ukuti Maria atikuntula ukubomba imbombo. Yesu alimpele ubulongosi Marta ubwa muno ikulondiwa ukufiketela ifindu.—Luka 10:38-42.

Bo Lazaro abinile, Marta nu nnung’una wake batumile indumi kwa Yesu panongwa yakuti basubilagha ukuti ikuya pakumubumbulusya ilumbu wabo. (Yohani 11:3, 21) Loli Lazaro afwile. Isi Marta na Yesu bayobesaniagha syanangisye ukuti Marta asubilagha ukuti abafwe bikwisa kusyuka kangi ukuti ilumbu wake Lazaro, yope ikwisa kusyuka naloli ku bafwe.—Yohani 11:20-27.

Ngimba tukumanyilako isyafiki kwa Marta? Marta ambililagha abahesya. Bo ambilile ubulongosi, abwambilile kisita kwilumbusya. Akayagha nisoni ukuyoba muno ikwipilikila kangi nukuyoba isya lusubilo lwake.

▸ Ukuti mumanye nyingi isyakufwana na Marta, belenga inkhani iyakuti “Nkhugomeza.”

Maria (mama wa Yesu)

Ngimba ali yo nani? Ali ndindwana wa Chiyuda. Pakabalilo aka apapile Yesu akaghonenepo nu nnyambala, panongwa yakuti mbepo mwikemo gho ughu wapangisye ukuti Maria aye nulwanda mwakuswighisya.

Ngimba abombile isyafiki? Mwakwiyisya, Maria abombile ubwighane bwa Kyala. Apa uwandumi ambulagha Maria ukuti ikuya pakuya nulwanda nu kupapa umwana unnyambala uyu yo Mesiya uyu ayobeliwe ngani, bo ali pakibwezi na Yosefu. (Luka 1:26-33) Alitike ubudindo ubu. Bo Yesu apapiwe, Maria na Yosefu bali kangi na bana abangi abanyambala 4 na balindwana babili. Ifundo iyi yikunangisya ukuti Maria akali ndindwana ubumi bwake bosa. (Matai 13:55, 56) Nalinga ali nulusako ulu loli akalondagha ukwambilila ulughindiko lwa padela. Pakabalilo aka Yesu abombagha ububombeli bwake, kangi na apa ali nkipanga kya Bakristu babwandilo pope umwene akalondagha ulughindiko ulu.

Ngimba tukumanyilako isyafiki kwa Maria? Maria ali nkikulu wa lwitiko kangi alitike ukubomba imbombo iyi yali yakutamya fiyo. Aghamenye kanunu Amalemba. Akabalilo kamo ayobile amasyu agha ghali pa Luka 1:46-55 amabulendo pabupipi 20.

▸ Ukuti mumanye nyingi isyakufwana na Maria, belenga inkhani iyakuti “Kodi Nkhani ya Mariya Imatiphunzitsa Chiyani?”

Maria (uyu ali nnung’una wa Marta kangi ali ilumbu wa Lazaro)

Ngimba ali yo nani? Ukufwana namuno syayilile nu ilumbu wake Lazaro kangi nu nkulu wake Marta yope ahobokagha fiyo ukuya m’manyani wa Yesu.

Ngimba abombile isyafiki? Utubalilo twingi Maria anangisye ukuti angindikagha fiyo Yesu umwana wa Kyala. Anangisye ulwitiko apa atile, Yesu linga alipo angali Lazaro ilumbu wangu akafwa. Kangi alipo pakabalilo aka Yesu ansyusyagha Lazaro. Marta, akahobwike na isi unnung’una wake asalile ukupilikisya kwa Yesu m’malo mwakuntula imbombo. Loli Yesu ampalile Maria panongwa yakubika ifindu ifya mwambepo pamalo ghakwanda.—Luka 10:38-42.

Akabalilo kamo, Maria anangisye ulughano kwa Yesu apa ‘alyonelile amafuta’ pantu na m’malundi ghake. (Matai 26:6, 7) Bamo aba balipo bakahobwike na isi Maria abombile. Loli Yesu alinkumfighilila alinkuti: ‘Mosa muno amasyu amanunu ghisakulumbililiwagha, nkisu kyosa, isi abombile unkikulu yuyuyu, sisakuyobiwagha ukuya sya kunkumbukilamo.”—Matai 24:14; 26:8-13.

Ngimba tukumanyilako isyafiki kwa Maria? Maria ali nu lwitiko lwa naloli. Umwene aketagha ukuti ukumwiputa Yehova ko kwakulondiwa fiyo pa bumi bwake. Kangi itikisyagha ukonanga indalama nyingi ukuti angindike Yesu.

Maria Magadalena

Ngimba ali yo nani? Ali m’manyili unsubiliwa wa Yesu.

Ngimba abombile isyafiki? Maria Magadalena ali yumo wa bakikulu aba bendagha na Yesu pampene na bafundiwa bake. Abombelagha imbombo indalama syake ukuti abatule. (Luka 8:1-3) Ankongagha Yesu mpaka pabumalilo bwa bubombeli bwake, na pakabalilo aka Yesu aghoghiwagha. Ali nulusako lwakuya pagulu lya bandu aba bali bakwanda ukunketa Yesu bo asyukile itolo.—Yohani 20:11-18.

Ngimba tukumanyilako isyafiki kwa Maria Magadalena? Maria Magadalena ali m’manyili unsubiliwa wa Yesu kangi abombelagha imbombo ikyuma kyake pakuntula Yesu na bamanyili bake.

Miriamu

Ngimba ali yo nani? Ali ilumbu wa Mose na Aroni. Miriamu, nkikulu wakwanda uyu ayobiwe mu Baibolo ukuti ali nsololi.

Ngimba abombile isyafiki? Pakuya nsololi ali nu budindo ubwa kubabula abandu amasyu gha Kyala. Abughanile fiyo ububombeli ubu kangi alimbile ulwimbo ulwa kumpala Kyala pampene na banyambala Abaisraeli bo Yehova abatulile ukubatola Abaegiputi pa Sumbi Unkesefu.—Ukusoka 15:1, 20, 21.

Akabalilo kamo, Miriamu na Aroni balinkukanikana na Mose. Sikuboneka ukuti babombile isi panongwa yakwitufya na kabini. Kyala “apilikisyagha,” kangi bosa babili Miriamu na Aroni, Kyala alinkubapa ubulongosi bwa maka. (Ukubaliwa 12:1-9) Kyala alinkumfunda Miriamu ni mbungo ya bukoma panongwa yakuti yo uyu alyandisye ukunjobela ububibi Mose. Loli Mose alinkupyelesya kwa Kyala m’malo mwa Miriamu ukuti ambumbulusye, kangi Kyala alinkumbumbulusya. Bo pakindile amasiku 7 akufuma apa ali panja pa masasa, balinkumwitikisya kangi ukwingila.—Ukubaliwa 12:10-15.

Ibaibolo likunangisya ukuti Miriamu alwambilile ulufundo ulu. Ifyinja bo fikindilepo Kyala ayobile isya budindo bwake ubwapadela apa abakumbwisye Abanyaisraeli ukuti: “Youne nabatumile Mose, Aroni na Miriamu ukuya bakubalongosya umwe.”—Mika 6:4.

Ngimba tukumanyilako isyafiki kwa Miriamu? Inkhani ya Miriamu yikunangisya ukuti Yehova ikupilikisya isi ababombi bake bikubomba na isi bikuyobesania. Tukumanyila kangi ukuti linga tukulonda ukunhobosya Kyala tukulondiwa ukuleka ukuya bakwitufya na ba kabini. Isi sibaghile ukututula ukuti tuleke ukubayobela abinitu ifindu ifibibi nukuleka ukonanga akayilo kabo.

Rakeli

Ngimba ali yo nani? Ali mwana wa Labani kangi unkikulu uyu aghaniwe fiyo na Yakobu.

Ngimba abombile isyafiki? Rakeli alinkweghiwa na Yakobu kangi alimpapile Yakobu abana abalumyana babili. Abana aba pampene na bangi bo aba bapangile ifikolo 12 fya Israeli. Rakeli alyaghene na Yakobu apa atimagha ing’osi sya tata wake. (Ubwandilo 29:9, 10) Ali “m’moghi fiyo” ukukinda unkulu wake, Leya.—Ubwandilo 29:17.

Yakobu alinganile fiyo Rakeli, kangi abombile imbombo kwa fyinja 7 ukuti amweghe ukuya nkasi wake. (Ubwandilo 29:18) Loli Labani alinkusyoba Yakobu, alinkumpangisya ukuti amweghe Leya. Loli pamyuma pake alinkumwitikisya ukuti amweghe Rakeli.—Ubwandilo 29:25-27.

Yakobu alinganile fiyo Rakeli na banake abalumyana babili ukukinda muno anganile Leya na banake. (Ubwandilo 37:3; 44:20, 27-29) Isi syapangisye ukuti abakikulu babili aba baleke ukuya bakukolelana.—Ubwandilo 29:30; 30:1, 15.

Ngimba tukumanyilako isyafiki kwa Rakeli? Rakeli alifimbilisye ku ndamyo is aghanagha nasyo kangi asubilagha ukuti Yehova ikuya pakwamula inyiputo syake (Ubwandilo 30:22-24) Inkhani yake yikufumbula indamyo isi sikuyapo linga umundu ali pa mitala. Isi Rakeli alyaghene nasyo sikunangisya ukuti Yehova wamahala apa abikile ululaghilo ulwakuti unnyambala ayeghe nu nkasi yumoywene.—Matai 19:4-6.

▸ Ukuti mumanye nyingi isyakufwana na Rakeli, belenga inkhani iyakuti, “Moyo Wawo Unali Wovuta, Koma ‘Anamanga Nyumba ya Israeli.”’
▸ Ukuti mumanye inongwa iyi Kyala alitikisye ukuti abandu ba iyolo bayeghe ni mitala, belenga inkhani iyakuti “Kodi Mulungu Amavomereza Mitala?”

Rahabu

Ngimba ali yo nani? Ali ndowe, kangi ikalagha ku Kanani nkaya ka Yeriko kangi panyuma pake alyandile ukumwiputa Yehova.

Ngimba abombile isyafiki? Rahabu abafisile abanyambala babili aba bali batendesi. Abombile isi panongwa yakuti apilike muno Yehova Kyala wa Baisraeli alinkubapokela ababombi bake ku Egiputi na ku Baamori.

Rahabu abatulile abanyambala aba kangi alinkubapyelesya ukuti pakabalilo aka bikuya pakonanga Yeriko, umwene na ba mumbumba yake basapokiwe. Balinkwitika, loli batile pene apa linga ikuya pakusunga ikisisi, umwene na ba mumbumba yake basikale nnyumba yake apa bisakonangagha akaya aka. Kangi batile asapinye ubusi ubukesefu pibwindo lya nyumba yake. Rahabu alinkupilikila syosa isi balimbulile, umwene na bannyumba yake baponile apa Abaisraeli balyonenge akaya ka Yeriko.

Rahabu alinkweghiwa nu Nnyaisraeli kangi alinkuya mbuya wa Mwalafyale Davidi na Yesu Kristu.—Yoswa 2:1-24; 6:25; Matai 1:5, 6, 16.

Ngimba tukumanyilako isyafiki kwa Rahabu? Ibaibolo likuti Rahabu kifwanikisyo kinunu pa nkhani yakuya nu lwitiko. (Bahiburi 11:30, 31; Yakobu 2:25) Inkhani yake yikutumanyisya ukuti Yehova ikuhobokela kangi ikubasaya bosa aba binkusubila nalinga babaghile ukuti babombagha ifindu ifibibi.

▸ Ukuti mumanye nyingi isyakufwana na Rahabu, belenga inkhani iyakuti: “Wakapimika Murunji na Milimo.”

Rebeka

Ngimba ali yo nani? Ali nkasi wa Isaka kangi ali yo mama wa ba mbasa, Yakobu na Esau.

Ngimba abombile isyafiki? Rebeka abombile ubwighane bwa Kyala nalinga kwali kwakutamya ukubomba isi. Pakabalilo aka aneghagha amisi pakisiba, palisile unnyambala yumo uyu alinsumile amisi. Akabalilo kalakala Rebeka alinkumpa amisi ukuti anwe, kangi alinkusinwesya na si ngamila syake. (Ubwandilo 24:15-20) Unnyambala uyu ali mbombi wa Abrahamu, kangi alyendile ubulendo ubutali fiyo ukuti akandondele unkikulu Isaka, umwana wa Abrahamu. (Ubwandilo 24:2-4) Unnyambala uyu aliputile kwa Yehova ukuti ansaye. Bo aketile ukuti Rebeka ikwiyula pakubomba imbombo kangi ali nindumbula yakwambilila abahesya, asyaghenie ukuti Yehova amwile ulwiputo lwake kangi aketile ukuti, uyu yo nkikulu uwakuti Yakobu amweghe.—Ubwandilo 24:10-14, 21, 27.

Bo Rebeka asyaghenie isi unnyambala uyu abingilile, alinkwitika ukubuka nawe ukuti akaye nkasi wa Isaka. (Ubwandilo 24:57-59) Akabalilo bo kakindilepo, Rebeka apapile abana ba mbasa. Yehova alinkumbula Rebeka ukuti Esau ikwisa kumbombelagha unnung’una wake Yakobu. (Ubwandilo 25:23) Bo Isaka itendekisye ukuti ansaye umwanake Esau pakuya wakwanda ukupapiwa, Rebeka abombile ifindu fimo ifi fyapangisye ukuti ulusayo lubuke kwa Yakobu. Isi syakolelene nubwighane bwa Kyala.—Ubwandilo 27:1-17.

Ngimba tukumanyilako isyafiki kwa Rebeka? Rebeka ali wakwiyisya, wakwiyula pambombo kangi abambililagha abahesya. Utuyilo utu twalintulile ukuti afwanisye ubudindo bwake ukuya nkasi, m’mpapi nu kuya mbombi wa Kyala wabwanaloli.

▸ Ukuti mumanye nyingi isyakufwana na Rebeka, belenga inkhani iyakuti “Ine Ndipita.”

Ruti

Ngimba ali yo nani? Ali mu Moabu, kangi akilekile ikisu kya ku myabo na bakyala ababutungulu nu kwanda ukumwiputa Kyala wabwanaloli, Yehova, nkisu kya Israeli.

Ngimba abombile isyafiki? Ruti anangisye ulughano lwapadela ku nkamwana wake, Naomi. Naomi pampene nu ndume wake kangi na banake abanyambala babili, babukile ku Moabu panongwa yakuti babopile injala iyi yawile ku Israeli. Abanake balyeghile abakikulu ba ku Moabu, Ruti na Oripa. Undume wa Naomi na banake abanyambala babili balinkufwa kangi balinkusyala bafwile bene batatu.

Naomi alinong’wine isyakughomokela ku Israeli, kangi pakabalilo aka injala yamalike. Ruti na Oripa balondagha ukubuka nawe pampene. Loli Naomi ababulile ukuti baghomokele ku bakamu babo. Oripa alinkughomokela. (Ruti 1:1-6, 15) Loli Ruti, alinkubuka pampene nu nkamwana wake. Alinganile fiyo Naomi kangi atile ikuya pakumwiputagha Kyala wa Naomi, Yehova.—Ruti 1:16, 17; 2:11.

Panongwa yakuti Ruti iyulagha pakubomba imbombo, akayilo kake akanunu kamanyiwe nkaya ka kwa Naomi, Betelehemu. Boazi uyu ali nkabi amughanile fiyo Ruti amupagha ifyakulya Naomi na Ruti. (Ruti 2:5-7, 20) Ruti alyeghiwe kwa Boazi kangi ali mbuya wa Mwalafyale Davidi na Yesu Kristu.—Matai 1:5, 6, 16.

Ngimba tukumanyilako isyafiki kwa Ruti? Panongwa ya lughano ulu ali nalo kwa Naomi na kwa Yehova, Ruti akilekile ikisu kya kumyabo na bakamu bake. Iyulagha fiyo pakubomba imbombo, ali wakwiyipa, ali nsubiliwa kangi abombagha ifindu mbwanaloli nalinga aghanagha ni ndamyo.

▸ Ukuti mumanye nyingi isyakufwana na Ruti, belenga inkhani iyakuti “Kose Uko Mukuya’ Ndiko Nane Nilutenge” ni yakuti “Mwanakazi wa Nkharo Yiwemi.”

Sara

Ngimba ali yo nani? Ali nkasi wa Abrahamu kangi mama wa Isaka.

Ngimba abombile isyafiki? Sara abulekile ubumi ubununu kangi ikisu ikikabi ikya Ur panongwa yakuti ali nu lwitiko pa isi Kyala afingile ku ndume wake, Abrahamu. Kyala alinkumbula Abrahamu ukuti abuke ku Kanani. Kangi atile ikuya pakunsaya nukumpela ukuya kikolo ikikulumba. (Ubwandilo 12:1-5) Pakabalilo aka Sara abaghile ukuya ni fyinja fya m’ma 60. Ukufuma itolo pakabalilo aka, Sara nu ndume wake bikalagha mu mahema kangi bikalagha amalo aghakukindanakindana.

Nalinga ukwikala amalo aghakukindanakindana kwabikagha ubumi bwa Sara pangozi, loli umwene akindilile ukuntula Abrahamu kangi akindilile ukukonga ubulongosi bwa Kyala. (Ubwandilo 12:10, 15) Sara ali ngumba kwa fyinja fingi, kangi isi syalimpangisye ukuya nikitima fiyo. Loli Kyala afingile kwa Abrahamu ukuti ikuya pakusaya imbapo yake. (Ubwandilo 12:7; 13:15; 15:18; 16:1, 2, 15) Bo akabalilo kakindilepo, Kyala alimbulile Abrahamu ukuti Sara ikuya pakumpapila umwana. Nalinga ali nkangale loli apapile umwana mbukangale bwake. Pakabalilo aka Sara ali ni fyinja 90 kangi undume wake ali ni fyinja 100. (Ubwandilo 17:17; 21:2-5) Umwana uyu balimpele ingamu iyakuti Isaka.

Ngimba tukumanyilako isyafiki kwa Sara? Ikifwanikisyo kya Sara kikutumanyisya ukuti akabalilo kosa tusubileghe ukuti Kyala ikuya pakufwanisya naloli isi afingile nalinga tubaghile ukuketa ukuti sikabaghila ukubombiwa. (Bahiburi 11:11) Pakuya nkasi, Sara anangisye ikifwanikisyo ikinunu kya ukuya balughindiko mumbumba.—1 Peteri 3:5, 6.

▸ Ukuti mumanye nyingi isyakufwana na Sara, belenga inkhani iyakuti “Ndimwe Mwanakazi Wakutowa Chomene” ni yakuti “Chiuta Wakamuchema Kuti ‘Mwanakazi Wakuchindikika.’”

Undindwana Unshulamu

Ngimba ali yo nani? Ali ndindwana m’moghi fiyo nkisu kyosa kangi yo uyu ikuyobiwa fiyo mu buku lya Ulwimbo Ulukulumba. Ibaibolo likayobapo ingamu ya ndindwana uyu.

Ngimba abombile isyafiki? Unshulamu uyu alinganile untimi wa finyamana kangi ali nsubiliwa kumyake. (Ulwimbo Ulukulumba 2:16) Panongwa yakuti ali m’moghi fiyo, Mwalafyale Solomoni uyu ali nkabi fiyo alyandile ukunnyonywa. (Ulwimbo Ulukulumba 7:6) Bayeghe balindwana abangi angali balimwitike itolo Mwalafyale Solomoni, loli undindwana uyu akanile. Umwene asalile ukweghana nu mundu wa itolo, untimi wa finyamana.—Ulwimbo Ulukulumba 3:5; 7:10; 8:6.

Ngimba tukumanyilako isyafiki ku Ndindwana Unshulamu? Akindilile ukuya wakwiyisya nalinga ali m’moghi kangi abanyambala bingi bandondagha. Akalitikisye ukuti abanine bansyobe ukuti abaghane abanyambala abangi panongwa ya bukabi bwabo pamo ukumanyiwa. Umwene akindilile ukwikola kangi akabombilepo ubutulanongwa bulibosa

Nkasi wa Loti

Ngimba ali yo nani? Ibaibolo litikuyoba ingamu yake. Loli likuyoba itolo ukuti ali na bana babili abalindwana kangi umwene pampene ni mbumba yake bikalagha nkaya ka Sodomu.—Ubwandilo 19:1, 15.

Ngimba abombile isyafiki? Akapilikile ubulongosi bwa Kyala. Kyala atile ikuya pa kukapyuta akaya ka Sodomu nu twaya utungi utwa pabupipi panongwa yakuti babombagha ubulowe. Kyala aketile ukuti Loti ni mbumba yake bali bandu bagholofu pamaso pake, kangi abatumile abandumi ukuti bakabapoke bo akaya ka Sodomu kakali ukupyutiwa.—Ubwandilo 18:20; 19:1, 12, 13.

Abandumi balinkumbula Loti ni mbumba yake ukuti basokemo nkaya kala kangi bangaketagha kunyuma panongwa yakuti linga baketile, bikuya pakufwa. (Ubwandilo 19:17) Unkasi wa Loti ‘aketile kunyuma, kangi alinkwipela ibungila lya munyu.”—Ubwandilo 19:26.

Ngimba tukumanyilako isyafiki ku Nkasi Loti? Inkhani iyi yikutumayisya ububibi bwakufighana fiyo ifindu fya kumbili mpaka ukufika pakusambukila Kyala. Yesu ayobile isya nkasi wa Loti ukuya kifwanikisyo kwa uswe. Atile: “Amukumbukileghe panka Loti.”—Luka 17:32.