UBUTULI KU MBUMBA | ABAPAPI
Abana na Malo Ghakwangalilapo pa Intaneti—Ikighaba 1: Ngimba Umwanangu Ikulondiwa Ukuya na Malo Ghakwangalilapo pa Intaneti?
Abakufufuza bamo basyaghile ukuti abakilumyana 97 pelesenti bikubombela imbombo intaneti. Ngimba umwaninu yope ikulonda ukwanda ukubombela imbombo intaneti? Linga momuno siyilile, silipo ifundo simo isi mukulondiwa ukusinong’onela.
Isi sili mu nkhani iyi
Muno umwaninu ikuya pakubombela akabalilo
Ibuku limo lyayobile ukuti: “Amalo ghakwangalilapo pa intaneti ghapangiwe munjila yakuti mukopekeghe na isi sibikiwe pa malo agho, ukuti akabalilo kosa mwighaneghe ukuya pa intaneti kangi ukuti muketeghe akabalilo kosa ifindu ifipya.”—HelpGuide.
“Linga ningile pa intaneti, nguketa itolo ukuti mmalile amawala mingi ngwighula ifindu ifyakukindanakindana, nalinga ukuti nalondagha ukuketa ifindu kwa maminiti manandi itolo. Kukaya kupepe ukuti we mundu uyibike ifoni pasi nukwanda ukubomba ifindu ifingi ifyakulondiwa.”—Lynne, uwafyinja 20.
Amwilalusye ukuti: Ngimba umwanangu abaghile ukwikola nu kukonga indaghilo isi mbaghile ukumpa pa nkhani yakabalilo aka ikulondiwa ukumalila pa malo ghakwangalilapo pa intaneti? Ngimba umwanangu nkusi mminong’ono, abaghile ukwibikila mwene umpaka nu kukonga isi asalile?
Ifundo ya mu Baibolo: “Mwandeghe lelo muno mukwendela . . . muyeghe bo abandu aba mahala, akabalilo kinu kosa itolo kayeghe ka mbombo.”—Baefesi 5:15, 16.
Linga mumwitikisye umwaninu ukwanda ukubombela amalo ghakwangalilapo pa intaneti kisita ubulongosi, fibaghile ukufwana itolo nu kumwitikisya umwaninu ukukwela pa falasi kisita kummanyisya kanunu muno abaghile ukwendesyela
Muno umwaninu ikuyiketela inkhani yabamanyani
Amasyu aghakuti “amalo ghakwangalilapo” ghikunangisya ukuti abandu aba bikwaghiwapo bikuya na bamanyani pamo ukwangala na bandu aba bamanyene nabo. Loli utubalilo twingi ubumanyani ubu butikuya bwanaloli.
“Nguketa ukuti abakilumyana bingi bikuketa ukuti linga abandu bingi bafighanile ifi babikile pa intaneti pamo linga bali na bamanyani bingi, abene bikwinong’ono ukuti kokuti abandu bingi bikubinong’onela, nalinga fibaghile ukuti abandu abo batikubamanya kanunu.”—Patricia, uwafyinja 17.
Amwilalusye ukuti: Ngimba umwanangu akulile afikilepo pasayizi iyakuti abaghile ukuyimanya ifundo iyakuti ukuya wakumanyiwa pa intaneti kukaya nimbombo yiliyosa? Ngimba abaghile ukubomba isyafiki ukuti aye na bamanyani bingi?
Ifundo ya mu Baibolo: “Ummanyani wa naloli yo mundu uyu ikunangisya ulughano bwila, uwamyinu yo apapiliwe ukuti akutuleghe uwe mbutolwe.”—Isya Mbupingamu 17:17.
Muno umwaninu sibaghile ukumpalamasyila
Aba bikufufuza basyaghile ukuti abandu aba bikumalila akabalilo akatali pa intaneti bikwaghana nindamyo bo, ukuleka ukuya nabakwangala nabo, ukwiyaya nu kutamiwa naminong’ono.
“Kuwa amaka fiyo linga uketile ifithuzi fya bamanyani bako babikile pa intaneti ifi fikunangisya isi bikubomba pakabalilo aka uwe ukayako—Serena, uwafyinja 19.
Amwilalusye ukuti: Ngimba umwanangu nkusi mminong’ono, abaghile ukuleka ukwiyinong’onela itolo mwene, ukuleka ukuya nindumbula yakulimbana, pamo ukupalamasiwa ukukinda umpaka linga ikuketa isi abinake bikubomba pa intaneti?
Ifundo ya mu Baibolo: “Tungitufyagha itolo, tungasambulanagha nukubombelanila ubufi.”—Bagalatia 5:26.
Isi umwaninu ikuya pakubombagha pa intaneti
Amalo ghakwangalilapo pa intaneti ghikupangisya abandu ukuya pangozi yakuti babaghile ukubabombela ifyankhaza, ukutumilana ifindu ifyakufwana nukughonana kangi nukuketelela ifindu fyamwiko. Nalinga umwaninu atikulonda ukubombako ifindu ifi, pope abaghile ukupalamasiwa fiyo.
“Nguketa ukuti ifindu fya pa intaneti pabwandilo fibaghile ukuboneka ukuya finunu itolo, loli fitikukabila ukuchenja ukuya fibibi. Utubalilo twingi pikuya ifindu ifyakutuka ninyimbo imbibi.”—Linda, uwafyinja 23.
Amwilalusye ukuti: Ngimba umwanangu nkusi mminong’ono, abaghile ukubombela mwamahala intaneti? Ngimba umwanangu abaghile ukuya nkifu ukukana ukuketelela ifindu ifibibi ifi fibaghile ukwisa pa intaneti?
Ifundo ya mu Baibolo: “Ubulowe, nubunyali bosa pamo ubunyonywatosa, fingayobiwagha siku mmyinu, . . . singayangamo syope nimbelakinyanyasi, namasyu amakonyofu pamo isunga imbosyamino.”—Baefesi 5:3, 4.
Ngimba amalo ghakwangalilapo pa intaneti ghakulondiwa naloli?
Umundu atikulondiwa ukuya namalo ghakwangalilapo pa intaneti ukuti aye walusekelo. Abakilumyana bingi bikufwanisya kanunu itolo ukwikala kisita kubombela intaneti. Isi sikongelelapo abakilumyana bamo aba pabwandilo babombelagha intaneti loli lino batikubombela.
“Bo ngetile isi syalimbonekile unkulu wangu panongwa yakubombela imbombo amalo ghakwangalipo pa intaneti, nasalile itolo ukuleka ukubombela amalo ghakwangalilapo pa intaneti. Ukufuma itolo pakabalilo ako, ndiwalusekelo fiyo kangi ngubomba ifindu fingi ifyakulondiwa pabumi bwangu.”—Nathan, uwafyinja 17.
Ifundo iyakuti mwinong’onelepo: Bo mukali ukumwitikisya umwaninu ukuya namalo ghakwangalilapo pa intaneti, ikyakwanda muketesye ukuti nkusi mminong’ono kangi linga abaghile ukuya wakwikola ukuleka ukumalila fiyo akabalilo pa intaneti, aye nabamanyani abanunu, kangi linga abaghile ukwepuka ku findu ifibibi ifi fibaghile ukubikiwa pamalo ghakwangalilapo pa intaneti.
Ifundo ya mu Baibolo: “Umundu wa mahala yo ikwinong’ono tasi ninjila iyi abaghile ukwendamo.”—Isya Mbupingamu 14:15.
Lumo Mubaghile Ukulonda Ukumanya Isya Nkhani iyi
UBWEGHI NI MBUMBA
Ngimba Umwanangu Ikulondiwa Ukuya ni Foni ya Intaneti?
Mwilalusye amalalusyo agha linga umwe nu mwaninu mwitendekisye.