Abana bingi bali na mafoni agha ghali ni Intaneti, a kangi bingi mwa bana aba bikwingila pa Intaneti linga bali bene ku kipinda kyabo. Ngimba bulipo ububibi bulibosa linga mumwitikisye umwaninu ukuya ni foni ya intaneti? Ngimba ubununu bwake bo buliku? Ngimba mubaghile ukumwitikisya ukuti pisiku abombeleghe kwa butali buliku?

•  Isi mukulondiwa ukumanya

•  Isi mukulondiwa ukulalusya

•  Mwilalusye linga muli bakwitendekesya

 Ubununu bwake

•   Abana bikuya bakufighililiwa, kangi abapapi bikuya balutengano mundumbula. Bethany, uyu ali na bana abakilumyana babili ikuti, “Tukwikala nkisu ikibibi. Kwakulondiwa ukuti abapapi bayobesanieghe na banabo.”

   Mama yumo uyu ingamu yake yo Catherine yope akolelene ni fundo iyi. Atile: “Amapulogilamu ghamo agha mu foni ghikutula ukuti tumanyeghe kuno umwanitu aliko. Linga ikwendesya igalimoto, ubaghile ukuketa muno ikwendesyela.”

•   Yikutula pa fya sukulu. Mama yumo uyu ingamu yake yo Marie atile: “Abana bikwambilila homuweki ukwendela pa imelo pamo pa mameseji kangi bope babaghile ukuyobesania na bamanyisi babo pa foni.”

 Ububibi Bwake

•   Ukumalila akabalilo kingi pa foni. Pisiku, abakilumyana bikumalila amaawala mingi fiyo pa foni syabo. Kangi abapapi bope bikumalila fiyo akabalilo kabo pa foni m’malo mwa kwangala na banabo. Kalyoto yumo atile, imbumbu simo sichenjile itolo “malo ghakwaghanila abahesya aba bikwikala pampene loli amaso ghabo ghali pa foni.” b

•   Ifyamwiko. Ukufwana na bakufufuza bamo, banangisye ukuti hafu ya bakilumyana bosa bikufufuza ifindu ifyamwiko pa mafoni ghabo umwesi ghulighosa. Iki kikaya kyakuswighisya panongwa yakuti kupepe fiyo ukufyagha ifindu fyamwiko pa findu bo amafoni agha ghali na intaneti. William, uyu yo tata wa bakilumyana babili, ikuti: “Linga abapapi babitikisye abanabo ukuya na mafoni gha Intaneti, sikufwana itolo ukuti kisita kumanya ubighulile abanako ishopu ya findu ifyamwiko iyi bikwenda nayo kulikosa kuno bikubuka.”

•   Ukuyighana fiyo. Abandu bingi bikuyighana fiyo ifoni yabo. Linga batikuyiketa apa bayibikile, bikudandabula fiyo, bikutoliwa ikyakubomba lumo babaghile ukubina. Abapapi bamo baketile ukuti abanabo bikwanda amatingo linga bikubombela imbombo amafoni ghabo. Carmen ikuti: “Utubalilo tumo linga ngulonda ukuyoba nu mwanangu undumyana, ikughalabula itolo amaso pamo ikuyoba amasyu ghamo aghakupepula panongwa yakuti atikulonda ukuti unsofanie.”

•   Ububibi ubungi. Ifoni sya Intaneti sili nu bubibi ubungi. Mwakifwanikisyo abandu bikuyobesania amasyu amabibi pa Intaneti pamo ukutumilana amasyu aghakufwana ni fyakughonana. Fibaghile ukwandisya kangi indamyo mumbili linga umundu atikwikala kanunu pamo linga ikuleka ukughona mwakufwana. Abakilumyana bamo bikubombesyele imbombo “amapulogilamu ghamo gha mu foni” agha ghikuboneka bo ama apu amanunu itolo, ukuti bafise ifindu ifi batikulonda ukuti abapapi babo bafikete.

   Daniel, uyu ali na bana abalindwana. ikuyoba ukuti: “Ifoni ya Intaneti yikwighula ulusako lwakuti umwana akete kilikyosa iki kikwaghiwa pa Intaneti, ikinunu ni kibibi bubo.”

•   ‘Ngimba umwanangu ikulondiwa naloli ifoni ya Intaneti?’

   Ibaibolo likuti: “Umundu wa mahala yo ikwinong’ona tasi ninjila iyi abaghile ukwendamo.” (Isya Mbupingamu 14:15) Linga mukwinong’onela ifundo iyi, mwilalusye ukuti:

   ‘Ngimba ngulonda ukumpa umwanangu ifoni ya Intaneti panongwa yakulonda ukumfighilila pamo pafifukwa ifingi? Ngimba ninong’onilepo ubununu nu bubibi bwake? Ngimba mbaghile ukuntula munjila iyingi ukukinda ukumpa ifoni ya Intaneti?’

   Tata yumo uyu ingamu yake yo Todd ikuti, “Amafoni agha ghakaya ni Intaneti ghalipo, kangi umundu abaghile ukuyobesania nu mwanake ukwendela pa mameseji pamo ukwimbilana. Kangi utikonanga indalama nyingi.”

•   ‘Ngimba umwanangu akulile ukuti abaghile ukuya ni foni ya Intaneti?’

   Ibaibolo likuti: “Umundu wa mahala yo bwila ikulonda ukubomba si nunu.” (Undumbilili 10:2) Bo mukwinong’onelapo pa fundo iyi, mwilalusye ukuti:

   ‘Ngimba findu fiki fikumbangisya ukuti nunsubile umwanangu? Ngimba ikuyobesania nanine mbwabuke? Ngimba umwanangu sikuntamya ukuyoba ubwanaloli. Mwakifwanikisyo, ngimba ikufisa aba ikwangala nabo? Ngimba ikwikola linga ikubombela imbombo ifindu fimo, bo TV, itabuleti pamo ilaputopu?’ Mama yumo uyu ingamu yake yo Serena ikuti: “Ifoni ya Intaneti yikutula fiyo, loli utubalilo tumo yibaghile ukuya mbibi fiyo. Inong’onela itolo ubudindo ubu mukumpa umwaninu pasayizi iyi akamanya nyingi.”

•   ‘Ngimba une nitendekisye ukuntula?’

   Ibaibolo likuti: “M’manyisya umwana ukwenda munjila inunu.” (Isya Mbupingamu 22:6) Bo mukwinong’onela ifundo iyi, mwilalusye ukuti:

   ‘Ngimba ifoni iyi njimenye kanunu, kangi mbaghile ukuntula umwanangu ukuyimanya nu kwepuka ku findu ifibibi linga fyandile ukuboneka pa foni? Ngimba njimenye ukuyichuna ukuti paleke ukwisa ifindu ifi fikaya fyakulondiwa? Ngimba mbaghile ukuntula bulebule umwanangu ukubomba ifindu mwa mahala linga ikubombela imbombo ifoni iyi?’ Daniel, tata uyu tunjobile kubwandilo, ikuti: “Ngetilepo abapapi bingi aba bikumpa itolo umwanabo ifoni ya Intaneti, kangi batikuketa muno ikubombela ni foni iyo.”

 Ifundo iyakulondiwa: Abana bikulondiwa ukumanyisiwa ukuti babombeleghe imbombo mwa mahala ifoni ya Intaneti. Ibuku lya Indistractable likuti, “Abana bingi fikubatamya ukuti baleke ukumalila akabalilo kabo pa foni, fiyofiyo linga abapapi babo bakaya nafyo ni mbombo ifi bikubomba pa foni.”