•  Mukenye Edwɛkɛ 2

•  Nyamenle Edwɛkɛ Ne Azo Nvasoɛ 3-5

  •  Ɛdendɛlɛ 3

  •  Kpondɛ Baebolo Nu Ndelebɛbo 4

  •  Baebolo Ɛgengalɛ 5

•  Yɛ Daselɛlilɛ Gyima Ne Kpalɛ 6-14

  •  Bɔ Adawubɔlɛ Bo 7

  •  Sia Kɔkpɔla 8

  •  Maa Bɛyɛ Ɛdoavolɛma 9

  •  Kilehile Wɔ Diedi Nu 10

  •  Ɛdendɛlɛ 11

  •  Nuninyɛne 12

  •  Ndenle Ngakyile Mɔɔ Ɛbalua Zo Wɔayɛ La 13

  •  Vidio Nee Mbuluku Mɔɔ Ɛbava Wɔali Gyima 14

•  Yɛ Kilisiene Ɛbɛlabɔlɛ 15-16

  •  Asafo Baebolo Ɛzukoalɛ 16

•  Adwulaleɛ Edwɛkɛ 17

•  Nganvolɛ Nee Folɛdulɛ 18

•  Mekɛ 19

•  Maangyebakyi Zo Neavolɛ Ne Ɛkpɔlalɛ 20

•  Maangyebakyi Anzɛɛ Maanzinli Nyianu Dapɛne 21

•  Ngakyelɛlilɛ Dapɛne 22

•  Yɛ Ɛbɛlabɔlɛ Nee Yɛ Ɛzonlenlɛ Nyianu Zo Neavolɛ 23

•  Yɛ Ɛbɛlabɔlɛ Nee Yɛ Ɛzonlenlɛ Nyianu Ebianutɛnlavolɛ 24

•  Folɛtuvolɛ Boavolɛ 25

•  Ekpunli Mɔɔ Tɔ Zo Nwiɔ Anzɛɛ Mɔɔ Bo Zɔ 26

•  Vidio 27

1. Adehilelɛ ngakyile mɔɔ wɔ dɔkomɛnte ɛhye anu la baboa awie biala mɔɔ lɛ gyimalilɛ wɔ Yɛ Kilisiene Ɛbɛlabɔlɛ Nee Yɛ Ɛzonlenlɛ Nyianu ne anu la. Ɔwɔ kɛ menli ɛhye mɔ kenga adehilelɛ mɔɔ wɔ bɛ foa ne mɔ anwo la wɔ Yɛ Ɛbɛlabɔlɛ Nee Yɛ Ɛzonlenlɛ Nyianu Buluku ne anu kolaa na bɛazukoa bɛ foa ne mɔ. Ɔwɔ kɛ bɛmaa nolobɔlɛma kɔsɔɔti anwosesebɛ kɛ bɛziezie bɛ nwo kɛ bɛbayɛ sukoavo gyimalilɛ ne mɔ bie. Bɛdabɛ mɔɔ bɛba debiezukoalɛ dahuu na bɛfa bɛ nwo bɛwula nu la noko bɛahola ayɛ sukoavo gyimalilɛ ne bie saa bɛdie Baebolo ne ngilehilelɛ bɛto nu na bɛfa Kilisiene ngyinlazo bɛbɔ bɛ ɛbɛla a. Ɔwɔ kɛ Yɛ Ɛbɛlabɔlɛ Nee Yɛ Ɛzonlenlɛ Nyianu Zo Neavolɛ ne nee awie biala mɔɔ ɔnle nolobɔlɛnli mɔɔ ɔkulo kɛ ɔyɛ bie la suzu ninyɛne mɔɔ ɔwɔ kɛ awie dwu nwo la anwo na ɔmaa ahenle nwu ye saa ɔfɛta a. Ɔwɔ kɛ bɛmaa nolobɔlɛnli ne mɔɔ ɔ nee ahenle sukoa debie la tɛnla nuhua bie (anzɛɛ ye awovolɛ mɔɔ bɛle diedima tɛnla nu bie). Ninyɛne mɔɔ ɔwɔ kɛ awie dwu nwo na yeafɛta kɛ nolobɔlɛnli mɔɔ bɛtɛsɔnenle ye la ko ne ala a ɔwɔ kɛ ɔdaye noko ɔdwu nwo a.—od tile 8 ɛden. 8.

2. Mitini ko. Dapɛne biala, saa bɛto edwɛne na bɛyɛ asɔne bɛwie a, Yɛ Ɛbɛlabɔlɛ Nee Yɛ Ɛzonlenlɛ Nyianu ebianutɛnlavolɛ ne bamaa tievolɛma ne anwu mɔɔ bɛbazukoa wɔ debiezukoalɛ ne anu la. Ɔwɔ kɛ ɔfa ye adwenle ɔsie edwɛkɛ titili mɔɔ baboa asafo ne kpalɛ la azo.

 3. Ɛdendɛlɛ: Mitini bulu. Bɛhɛlɛ edwɛkɛtile ne nee ɛdendɛlɛ ne anwo edwɛkɛ titili nwiɔ anzɛɛ nsa wɔ Yɛ Ɛbɛlabɔlɛ Nee Yɛ Ɛzonlenlɛ Nyianu Buluku ne anu. Ɔwɔ kɛ bɛfa ɛdendɛlɛ ɛhye bɛmaa asafo nu kpanyinli anzɛɛ sonvolɛ mɔɔ fɛta la. Saa bɛlɛbɔ Baebolo buluku fofolɛ bie abo wɔ dapɛne ne anu a, bɛbaye vidio bɛava bɛabuke ɔ nye. Tendɛvolɛ ne bahola aha kɛzi vidio ne anu edwɛkɛ bie fale edwɛkɛtile ne anwo la. Noko akee, ɔwɔ kɛ ɔdi edwɛkɛ titili mɔɔ bɛhɛlɛ ye wɔ nyianu buluku ne anu la anwo gyima. Bieko, ɔwɔ kɛ ɔfa nvoninli mɔɔ bɛziezie bɛboka gyimalilɛ ne anwo la ɔdi gyima kɛ mɔɔ mekɛ bamaa adenle la. Ɔbahola yeava edwɛkɛ gyɛne mɔɔ baboa yeamaa yeahilehile edwɛkɛ titili mɔɔ wɔ ɛdendɛlɛ ne anu la yeaboka nwo.

 4. Kpondɛ Baebolo Nu Ndelebɛbo: Mitini bulu. Ɛhye le kpuya nee mualɛ foa mɔɔ mukenye nee adwulaleɛ edwɛkɛ ɛmboka nwo. Ɔwɔ kɛ asafo nu kpanyinli anzɛɛ sonvolɛ mɔɔ fɛta la a yɛ a. Ɔwɔ kɛ tendɛvolɛ ne biza kpuya nwiɔ ne. Bieko, ɔbanlea saa ɔwɔ kɛ bɛkenga ngyehyɛnu ne mɔ anzɛɛ bɛnrɛgenga a. Ɔwɔ kɛ menli mɔɔ ɔbavɛlɛ bɛ la mualɛ ne yɛ kɛkɛ 30 anzɛɛ mɔɔ ɔndwu.

 5. Baebolo Ɛgengalɛ: Mitini nna. Ɔwɔ kɛ sukoavo ne mɔɔ bayɛ gyimalilɛ ɛhye la yɛ nrenyia. Ɔwɔ kɛ sukoavo ne kenga ye gyimalilɛ ne mɔɔ mukenye anzɛɛ adwulaleɛ edwɛkɛ ɛmboka nwo a. Ɔwɔ kɛ gyimalilɛ ebianutɛnlavolɛ ne anye die nwo kpalɛ kɛ, ɔbaboa sukoavoma ne yeamaa bɛagenga ye kpalɛ, ndelebɛbo ara nu, yeadoa nu, bɛazi edwɛkɛ titili ne mɔ azo, bɛahakyihakyi bɛ ne, bɛagyinla wɔ ɛleka mɔɔ fɛta la na bɛava bɛ ne mumua ne bɛagenga. Kɛmɔ Baebolo ɛgengalɛ gyimalilɛ bie mɔ anwa na bie mɔ wale la ati, ɔwɔ kɛ Yɛ Ɛbɛlabɔlɛ Nee Yɛ Ɛzonlenlɛ Nyianu zo neavolɛ ne suzu sukoavo ko biala mɔdenlebɔlɛ nwo wɔ mekɛ mɔɔ ɔlɛkyɛ gyimalilɛ ɛhye mɔ la.

6. Mitini bulu ne nnu. Bɛyɛ debiezukoalɛ foa ɛhye kɛ ɔmaa awie biala anyia nwolɛ adenle ayɛ daselɛlilɛ gyima ne bie na bɛanyia anyuhɔlɛ wɔ bɛ adawubɔlɛ, edwɛkɛhanlɛ nee bɛ ngilehilelɛ nu. Bɛbahola bɛamaa asafo nu mgbanyima ne mɔ sukoavo gyimalilɛ ne mɔ bie, kɛmɔ nwolɛ bahyia la. Ɔwɔ kɛ sukoavo ko biala di ɛzukoalɛdeɛ mɔɔ wɔ Ngilehilelɛ anzɛɛ Kulo Menli brohyua ne anu mɔɔ bɛkɛlɛ ye wɔ gyimalilɛ ne anwo wɔ Yɛ Ɛbɛlabɔlɛ Nee Yɛ Ɛzonlenlɛ Nyianu Buluku ne anu la anwo gyima. Ɔdwu mekɛ ne bie a, bɛbahyehyɛ foa bie mɔɔ le adawubɔlɛ la. Ɔwɔ kɛ asafo nu kpanyinli anzɛɛ sonvolɛ mɔɔ fɛta la a yɛ foa ɛhye a.—Nea  ɛdendɛkpunli 15 wɔ kɛzi ɛbali foa ne mɔɔ le adawubɔlɛ anwo gyima la.

 7. Bɔ Adawubɔlɛ Bo: Bɛbahola bɛava sukoavo gyimalilɛ ɛhye bɛamaa nrenyia anzɛɛ raalɛ. Ɔwɔ kɛ boavolɛ ne nee sukoavo ne awodeɛ yɛ ko anzɛɛ ɔyɛ ye busuanli. Sukoavo ne nee ye boavolɛ ne bɛahola adɛnla aze anzɛɛ agyinla.—Saa ɛkpondɛ edwɛkɛ dɔɔnwo mɔɔ fale ɛhye anwo nee kɛzi ɛbayɛ gyimalilɛ ɛhye a, nea  ɛdendɛkpunli 12 nee  13.

 8. Sia Kɔkpɔla: Bɛbahola bɛava sukoavo gyimalilɛ ɛhye bɛamaa nrenyia anzɛɛ raalɛ. Ɔwɔ kɛ boavolɛ ne nee sukoavo ne awodeɛ yɛ ko. (km-E 5/97 m. 2) Sukoavo ne nee ye boavolɛ ne bɛahola adɛnla aze anzɛɛ agyinla. Ɔwɔ kɛ sukoavo ne yɛ edwɛkɛ mɔɔ ɔbaha wɔ mekɛ mɔɔ ɔsia yeahɔdoa adawu mɔɔ ɔ nee awie bɔle azo la anwo yɛkile.—Saa ɛkpondɛ edwɛkɛ dɔɔnwo mɔɔ fale ɛhye anwo nee kɛzi ɛbayɛ gyimalilɛ ɛhye a, nea  ɛdendɛkpunli 12 nee  13.

 9. Maa Bɛyɛ Ɛdoavolɛma: Bɛbahola bɛava sukoavo gyimalilɛ ɛhye bɛamaa nrenyia anzɛɛ raalɛ. Ɔwɔ kɛ boavolɛ ne nee sukoavo ne awodeɛ yɛ ko. (km-E 5/97 m. 2) Sukoavo ne nee ye boavolɛ ne bɛahola adɛnla aze anzɛɛ agyinla. Ɔwɔ kɛ bɛyɛ foa ɛhye kɛ Baebolo ɛzukoalɛ mɔɔ bɛgua zo bɛlɛyɛ. Ɔngyia mukenye anzɛɛ adwulaleɛ edwɛkɛ biala, kyesɛ kɛ sukoavo ne ɛlɛdi ɛzukoalɛdeɛ ɛhye mɔ ko anwo gyima. Nwolɛ ɛngyia kɛ bɛkenga buluku mɔɔ bɛlɛfa bɛali gyima la ɛdendɛkpunli ne mɔ amuala kpole, noko bɛbahola bɛayɛ zɔ saa bɛkulo a.

 10. Kilehile Wɔ Diedi Nu: Saa bɛkile wɔ zo kɛ ɔle ɛdendɛlɛ a, ɔwɔ kɛ sukoavo mɔɔ le nrenyia la a yɛ sukoavo gyimalilɛ ɛhye a. Yɛɛ saa bɛkile kɛ ɔle yɛkile a, sukoavo mɔɔ le nrenyia anzɛɛ raalɛ bahola ali ɛhye anwo gyima. Ɔwɔ kɛ boavolɛ ne nee sukoavo ne awodeɛ yɛ ko anzɛɛ ɔyɛ ye busuanli. Ɔwɔ kɛ sukoavo ne dua nrɛlɛbɛ adenle zo fa edwɛkɛ mɔɔ bɛhwe adwenle bɛhɔ zo la ye edwɛkɛtile kpuya ne anloa na ɔmaa nuhua da ɛkɛ. Sukoavo ne bahola azi kpɔkɛ kɛ ɔbaha anzɛɛ ɔnrɛha buluku mɔɔ ɔlɛfa yeayɛ ye gyimalilɛ ne la anwo edwɛkɛ.

 11. Ɛdendɛlɛ: Ɔwɔ kɛ bɛfa sukoavo gyimalilɛ ɛhye bɛmaa nrenyia na ɔmaa ye kɛ ɛdendɛlɛ ɔkile asafo ne. Saa ɛdendɛlɛ ne gyi Kulo Menli brohyua ne mokanwo A ne nɔma bie azo a, ɔwɔ kɛ sukoavo ne ka kɛzi bɛbahola bɛava ngyɛnu ne mɔ bɛali gyima wɔ daselɛlilɛ nu la anwo edwɛkɛ. Kɛ neazo la, ɔbahola yeahilehile ngyɛnu bie anu, mekɛ mɔɔ bɛbahola bɛava ngyɛnu bie bɛali gyima nee kɛzi bɛbahola bɛ nee awie azuzu nwo la anu. Saa ɛdendɛlɛ ne gyi ɛzukoalɛdeɛ ne mɔ ko mɔɔ wɔ Kulo Menli brohyua ne nɔma bie azo a, ɔwɔ sukoavo ne fa ye adwenle sie kɛzi bɛbahola bɛava foa ɛhye bɛali gyima wɔ edwɛkɛhanlɛ gyima ne anu la azo. Ɔbahola yeaha neazo ne mɔɔ wɔ ɛzukoalɛdeɛ ne nɔma 1 anu la anwo edwɛkɛ anzɛɛ ngyɛnu biala mɔɔ wɔ ɛzukoalɛdeɛ ne anu la, saa ɔbaboa a.

   12. Nuninyɛne: Edwɛkɛ mɔɔ wɔ ɛdendɛkpunli ɛhye yɛɛ mɔɔ doa zo anu la fale “Bɔ Adawubɔlɛ Bo” yɛɛ “Sia Kɔkpɔla” gyimalilɛ ne mɔ anwo. Sukoavo ne bodane a le kɛ ɔbaha Baebolo ne anu nɔhalɛ edwɛkɛ mɔɔ ɔ bo ɛdelɛ ɛnyɛ se mɔɔ baboa ahenle mɔɔ ɔ nee ye ɛlɛtendɛ la na ɔfa edwɛkɛ bie ɔsie ɛkɛ mɔɔ bɛbabɔ nwolɛ adawu mekɛ fofolɛ, kyesɛ kɛ bɛhile ye ngakyile. Ɔwɔ kɛ sukoavo ne kpa edwɛkɛ mɔɔ fɛta na ɔyɛ gyima wɔ bɛ ɛkɛ ne la. Ɔbahola yeakpa kɛ ɔbaha buluku anzɛɛ vidio bie mɔɔ boka Ninyɛne Titili Mɔɔ Yɛfa Yɛkilehile la anwo edwɛkɛ anzɛɛ ɔnrɛyɛ zɔ. Kɛ anrɛɛ bɛbayɛ yɛkile mɔɔ bɛhwi bɛgua bɛ ti anu la, ɔwɔ kɛ sukoavoma ne sukoa kɛzi bɛdi adwelie la, le kɛ bɛbahile kɛ bɛdwenle ahenle anwo na bɛtendɛ kɛmɔ bɛtendɛ la ala.

   13. Ndenle Ngakyile Mɔɔ Ɛbalua Zo Wɔayɛ La: Ɔwɔ kɛ sukoavo ne fa ndenle mɔɔ yɛdua zo yɛdi daselɛ la ɔdi gyima ɔmaa ɔ nee ye ɛkɛ ne tɛnlabelɛ ne mɔ yia. Kɛ neazo la:

1.  (1) Azua Nu Daselɛlilɛ: Edwɛkɛ mɔɔ yɛka ye wɔ anlenkɛ ko biala anloa—kɛ yɛbahɔ menli ne ɛkɛ, fonu zo anzɛɛ kɛlata ɛhɛlɛlɛ zo—na yɛayɛ sia kɔkpɔla yɛadoa adawu mɔɔ yɛ nee awie lile wɔ azua nu daselɛlilɛ nu la azo la boka adenle ɛhye mɔɔ yɛdua zo yɛdi daselɛ la anwo.

2.  (2) Daselɛ Mɔɔ Yɛdi Wɔ Mekɛ Mɔɔ Yɛnle Daselɛlilɛ Nu: Ɛhye ka kɛzi yɛbava nwolɛ adenle mɔɔ yɛbanyia la yɛahakyi adawubɔlɛ bie na yɛali daselɛ la anwo edwɛkɛ. Ngɛlɛlera ne anu edwɛkɛ bie mɔɔ yɛbaha nwolɛ edwɛkɛ yɛahile bɛdabɛ mɔɔ yɛyia bɛ wɔ gyima nu, sukulu nu, yɛ kpalɛzo amra, bɛdabɛ mɔɔ yɛ nee bɛ de kale nu anzɛɛ bɛdabɛ mɔɔ yɛbayia bɛ wɔ alehyenlɛ ne anu ɛleka biala mɔɔ yɛbahɔ la.

3.  (3) Bagua Nu Daselɛlilɛ: Ɛhwili daselɛlilɛ, daselɛ mɔɔ bɛdi wɔ gyima gyima nu nee awɔdenle ne mɔ azo, anzɛɛ daselɛ mɔɔ bɛdi wɔ nwɔhoalilɛleka ne mɔ yɛɛ ɛleka mɔɔ bɛkpake ahale la anzɛɛ ɛleka biala mɔɔ bɛbanwu menli la boka ɛhye anwo.

 14. Vidio Nee Mbuluku Mɔɔ Ɛbava Wɔali Gyima: Ɔbagyinla kɛzi bɛ ɛkɛ ne tɛnlabelɛ de la azo, sukoavo bie bahola akpa kɛ ɔbaye vidio bie anzɛɛ ɔbava buluku bie yeamaa. Saa vidio boka sukoavo gyimalilɛ bie anwo anzɛɛ saa sukoavo bie kpa kɛ ɔbaye vidio bie a, ɔwɔ kɛ ɔka vidio ne anwo edwɛkɛ na bɛsuzu nwo noko ɔnle kɛ ɔye vidio ne.

15. Saa bɛto edwɛne bɛwie a, bɛbava mitini 15 mɔɔ doa zo la bɛayɛ gyimalilɛ ko anzɛɛ nwiɔ mɔɔ baboa tievolɛma yeamaa bɛava Nyamenle Edwɛkɛ ne bɛali gyima la wɔ foa ɛhye anu. Kyesɛ kɛ bɛhile ye ngakyile, bɛbahola bɛava foa ɛhye bɛamaa asafo nu mgbanyima anzɛɛ azonvolɛ mɔɔ bɛbɔ mɔdenle la, na ɔwɔ kɛ kpanyinli a yɛ asafo nu ngyianlɛ foa ne a. Saa bɛkile kɛ foa bie le adawubɔlɛ a, tendɛvolɛ ne bahola abiza kpuya bie mɔ wɔ foa ne anu yeaboka kpuya ne mɔ mɔɔ bɛhɛlɛ wɔ ɛkɛ la anwo. Ɔwɔ kɛ ɔmaa ye mukenye ne yɛ sikalɛ amaa yeanyia mekɛ yeaha edwɛkɛ titili ne mɔ anwo edwɛkɛ na tievolɛma ne ahola aha bie. Saa ɔwɔ kɛ bɛbizebiza awie edwɛkɛ a, ɔle kpalɛ kɛ bɛbamaa ahenle agyinla bama ne azo na yeadendɛ tɛla kɛ ɔbadɛnla tievolɛma ne anu na yeadendɛ, saa ɛkɛyɛ boɛ a.

  16. Asafo Baebolo Ɛzukoalɛ: Mitini abulasa. Ɔwɔ kɛ bɛfa bɛmaa kpanyinli mɔɔ fɛta la. (Wɔ asafo mɔɔ mgbanyima ne anwo anzo la anu, saa nwolɛ hyia a, bɛbahola bɛava asafo nu azonvolɛ mɔɔ fɛta la bɛali gyima.) Ɔwɔ kɛ mgbanyima eku ne a kpa bɛdabɛ mɔɔ bɛfɛta kɛ bɛnea Asafo Baebolo Ɛzukoalɛ ne azo la a. Ɔwɔ kɛ bɛdabɛ mɔɔ bɛlie bɛ bɛado nu kɛ bɛyɛ foa ɛhye la kola nea debiezukoalɛ ne azo boɛ amaa bɛawie mekɛ nloa, bɛazi ngɛlɛlera titili ne mɔ azo na bɛaboa awie biala bɛamaa bɛanwu kɛzi bɛbava ɛzukoalɛdeɛ ne mɔ bɛayɛ gyima la. Saa bɛdabɛ mɔɔ bɛkpa bɛ la kɔneɛnlea adehilelɛ mɔɔ bɛhɛlɛ bɛdo ɛkɛ mɔɔ fale kɛzi bɛyɛ kpuya nee mualɛ foa ne la anu a, ɔbaboa bɛ. (w23.04 m. 24, ɛlɛka) Saa bɛsuzu dapɛne ne anu edwɛkɛ ne anwo kpalɛ bɛwie na mekɛ ɛtɛdwule a, ɔngyia kɛ bɛbɔ mɔdenle kɛ bɛdi mekɛ mɔɔ ɛha la. Saa ɔbayɛ boɛ a, dapɛne biala ɔwɔ kɛ awie fofolɛ nea zo na awie fofolɛ noko kenga. Saa Yɛ Ɛbɛlabɔlɛ Nee Yɛ Ɛzonlenlɛ Nyianu ebianutɛnlavolɛ ne ka kɛ bɛpɛ debiezukoalɛ ne sikalɛ a, ahenle mɔɔ ɔlɛnea zo la a bazi kɛzi ɔbapɛ debiezukoalɛ ne sikalɛ anwo kpɔkɛ a. Bie a, ɔnrɛmaa bɛnrɛgenga ɛdendɛkpunli bie mɔ.

17. Mitini nsa. Yɛ Ɛbɛlabɔlɛ Nee Yɛ Ɛzonlenlɛ Nyianu ebianutɛnlavolɛ ne badi debiezukoalɛ ne anu edwɛkɛ titili bie mɔ anu. Eza ɔwɔ kɛ ɔka edwɛkɛ mɔɔ bɛbazukoa ye dapɛne bieko la. Saa mekɛ wɔ ɛkɛ a, ɔbahola yeabobɔ sukoavoma mɔɔ bɛlɛ gyimalilɛ dapɛne bieko la aluma. Kyesɛ bɛhile ye ngakyile, ɔwɔ kɛ ebianutɛnlavolɛ ne bɔ nolo mɔɔ anwo hyia anzɛɛ kenga ngɛlata mɔɔ bɛhɛlɛ asafo ne la wɔ ye adwulaleɛ edwɛkɛ ne anu. Ɔnle kɛ bɛbɔ ninyɛne mɔɔ bɛta bɛyɛ mɔɔ bie a le daselɛlilɛ ɛhɔlɛ nwo ngyehyɛleɛ nee Belemgbunlililɛ Asalo ɛkɛ ne ɛziezielɛ la anwo nolo wɔ bama ne azo, ɔwɔ kɛ bɛfa bɛbɔ nolobɔlɛ ɛleka ne. Saa ɔwɔ kɛ bɛbɔ nolo anzɛɛ bɛkenga kɛlata bie na mekɛ ne le ekyi a, ɔwɔ kɛ ebianutɛnlavolɛ ne ka kile mediema mɔɔ lɛ gyimalilɛ wɔ Yɛ Kilisiene Ɛbɛlabɔlɛ foa ne la ɔmaa bɛpɛ bɛ foa ne sikalɛ, saa ɔhyia kɛ bɛyɛ zɔ a. (Nea  ɛdendɛkpunli 16 nee  19.) Bɛbado edwɛne na bɛayɛ asɔne bɛakpɔne.

18. Saa bɛyɛ sukoavo gyimalilɛ ko biala bɛwie a, Yɛ Ɛbɛlabɔlɛ Nee Yɛ Ɛzonlenlɛ Nyianu ebianutɛnlavolɛ ne bagyinla Ngilehilelɛ brohyua ne azo ava mitini ko ahanvo sukoavo ne na yeava folɛdulɛ mɔɔ fɛta mɔɔ gyi ɛzukoalɛdeɛ mɔɔ bɛse ɔli nwolɛ gyima azo la yeamaa. Saa ebianutɛnlavolɛ ne fɛlɛ sukoavo bie a, ɔnrɛha ɛzukoalɛdeɛ mɔɔ ɔbali nwolɛ gyima la. Noko, saa sukoavo ne yɛ ye gyimalilɛ ne wie na ebianutɛnlavolɛ ne fa nganvolɛ mɔɔ fɛta la maa ye wie a, ɔbahola yeaha ɛzukoalɛdeɛ ne mɔɔ ɛnee sukoavo ne ɛlɛdi nwolɛ gyima la na yeaha deɛmɔti sukoavo ne yɛle foa zɔhane kpalɛ anzɛɛ yeavi ɛbulɛ nu yeahile deɛmɔti nee kɛzi ɔwɔ kɛ sukoavo ne sia nea foa zɔhane bieko la. Eza ebianutɛnlavolɛ ne bahola aha yɛkile ne foa gyɛne anwo edwɛkɛ, saa ɔte nganeɛ kɛ ɛhye baboa sukoavo ne anzɛɛ tievolɛma ne a. Ɔbahola yeagyinla Kulo Menli brohyua ne, Ngilehilelɛ brohyua ne anzɛɛ Ɛzonlenlɛ Sukulu buluku ne azo yeava ɛzukoalɛdeɛ mɔɔ bɛvale bɛmaanle sukoavo ne anzɛɛ ɛzukoalɛdeɛ fofolɛ mɔɔ baboa ye la anwo folɛdulɛ yeamaa ɔ ngomekye wɔ mekɛ mɔɔ bɛkpɔne anzɛɛ mekɛ fofolɛ.—Saa ɛkpondɛ Yɛ Ɛbɛlabɔlɛ Nee Yɛ Ɛzonlenlɛ Nyianu ebianutɛnlavolɛ ne nee folɛtuvolɛ boavolɛ ne gyima ne anwo edwɛkɛ dɔɔnwo a, nea  ɛdendɛkpunli 19,  24 nee  25.

19. Ɔnle kɛ gyimalilɛ ne foa biala anzɛɛ Yɛ Ɛbɛlabɔlɛ Nee Yɛ Ɛzonlenlɛ Nyianu ebianutɛnlavolɛ ne edwɛkɛ mɔɔ ɔbaha la di mekɛ. Ɔwɔ nu kɛ Yɛ Ɛbɛlabɔlɛ Nee Yɛ Ɛzonlenlɛ Nyianu Buluku ne kile mekɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ foa biala di la ɛdeɛ, noko saa bɛdi foa ne anwo gyima kpalɛ bɛwie na mekɛ ne bie ka a, nwolɛ ɛngyia kɛ bɛkɔ zo bɛtendɛ dedee kɔkpula kɛ mekɛ ne amuala bawie la. Saa bɛdabɛ mɔɔ bɛlɛdi foa bie mɔ anwo gyima la di mekɛ a, ɔwɔ kɛ Yɛ Ɛbɛlabɔlɛ Nee Yɛ Ɛzonlenlɛ Nyianu zo neavolɛ ne anzɛɛ folɛtuvolɛ boavolɛ ne tu bɛ folɛ wɔ ahane. (Nea  ɛdendɛkpunli 24 nee  25) Ɔwɔ kɛ debiezukoalɛ ne amuala mɔɔ edwɛne nee asɔneyɛlɛ boka nwo la di dɔnehwele 1 mitini 45.

20. Saa maangyebakyi zo neavolɛ ne bakpɔla asafo ne a, ɔwɔ kɛ bɛyɛ debiezukoalɛ ne kɛ mɔɔ bɛhile ye wɔ Yɛ Ɛbɛlabɔlɛ Nee Yɛ Ɛzonlenlɛ Nyianu Buluku ne anu la, nzenzaleɛ ɛhye ala a bɛbayɛ a: Bɛnrɛyɛ Asafo Baebolo Ɛzukoalɛ ne mɔɔ wɔ Yɛ Kilisiene Ɛbɛlabɔlɛ foa ne la, emomu maangyebakyi zo neavolɛ ne bamaa mitini 30 ɛzonlenlɛ ɛdendɛlɛ. Kolaa na yeamaa ɛdendɛlɛ ne la, ɔwɔ kɛ Yɛ Ɛbɛlabɔlɛ Nee Yɛ Ɛzonlenlɛ Nyianu ebianutɛnlavolɛ ne yɛ ndinu ne, ɔka dapɛne bieko ɛdeɛ ne anwo edwɛkɛ, ɔka nolobɔlɛ mɔɔ wɔ ɛkɛ la, ɔkenga kɛlata biala mɔɔ hyia la na akee yeado ɛsalɛ yeavɛlɛ maangyebakyi zo neavolɛ ne. Saa maangyebakyi zo neavolɛ ne maa ɛdendɛlɛ ne wie a, ɔbamaa bɛado edwɛne mɔɔ ɔbakpa la. Ɔbahola yeavɛlɛ adiema nrenyia gyɛne yeamaa yeayɛ asɔne amaa bɛakpɔne. Saa maangyebakyi zo neavolɛ ne bakpɔla bɛ a, ɔnle kɛ bɛyɛ debiezukoalɛ ne bie wɔ asalo mɔɔ tɔ zo nwiɔ la anu wɔ aneɛ mɔɔ asafo ne fa di gyima la anu. Ekpunli mɔɔ vea asafo bie abo la bahola ayɛ bɛ debiezukoalɛ ne wɔ mekɛ bɔbɔ mɔɔ maangyebakyi zo neavolɛ ne ɛrakpɔla asafo mumua ne la. Noko akee, ɔwɔ kɛ ekpunli ne baboka asafo ne anwo wɔ mekɛ mɔɔ maangyebakyi zo neavolɛ ne ɛlɛmaa ye ɛdendɛlɛ ne la.

21. Bɛnrɛyɛ asafo debiezukoalɛ biala wɔ maangyebakyi anzɛɛ maanzinli nyianu dapɛne ne anu. Ɔwɔ kɛ bɛkakye asafo ne kɛ, baholɛ biala anzɛɛ abusua biala ɛsuzu mɔɔ anrɛɛ bɛbazukoa wɔ debiezukoalɛ bo wɔ zɔhane dapɛne ne la anwo.

22. Saa Ngakyelɛlilɛ ne si wɔ dapɛne avinli a, bɛnrɛyɛ Yɛ Ɛbɛlabɔlɛ Nee Yɛ Ɛzonlenlɛ Nyianu ne.

23. Kpanyinli mɔɔ mgbanyima eku ne bakpa ye la a bayɛ Yɛ Ɛbɛlabɔlɛ Nee Yɛ Ɛzonlenlɛ Nyianu zo neavolɛ a. Ɔle ye ɛzonlelilɛ kɛ ɔbanlea yeamaa debiezukoalɛ ne ahɔ zo pɛpɛɛpɛ na bɛayɛ ye kɛ mɔɔ adehilelɛ ɛhye mɔ kile la. Ɔwɔ kɛ ɔ nee folɛtuvolɛ boavolɛ ne di ngitanwo kpalɛ. Saa Yɛ Ɛbɛlabɔlɛ Nee Yɛ Ɛzonlenlɛ Nyianu Buluku ne ba ala a, Yɛ Ɛbɛlabɔlɛ Nee Yɛ Ɛzonlenlɛ Nyianu zo neavolɛ ne bahyehyɛ siane nwiɔ dapɛne avinli debiezukoalɛ gyimalilɛ ne. Sukoavo gyimalilɛ ne mɔ, gyimalilɛ mɔɔ ɔnle sukoavo gyimalilɛ yɛɛ ebianutɛnlavolɛma mɔɔ mgbanyima eku ne ɛlie bɛ ɛdo nu la noko boka nwo. (Nea  ɛdendɛkpunli 3-16 nee  24.) Saa ɔlɛhyehyɛ sukoavoma gyimalilɛ ne a, ɔwɔ kɛ ɔsuzu sukoavo ne ɛvolɛ nee ye anwubielɛ nwo na ɔnea saa sukoavo ne bahola ayɛ gyimalilɛ ne a. Zɔhane ala a saa ɔlɛhyehyɛ gyimalilɛ ngakyile ne mɔ a, ɔwɔ kɛ ɔyɛ a. Ɔwɔ kɛ bɛkyɛ gyimalilɛ ne mɔ yeanyɛ boɛ fee la saa ɔka dapɛne ne nsa na mekɛ ne adwu a. Ɔwɔ kɛ ɔfa Yɛ Kilisiene Ɛbɛlabɔlɛ Nee Yɛ Ɛzonlenlɛ Nyianu Gyimalilɛ (S-89) fɔɔm ne ɔhyehyɛ sukoavo gyimalilɛ ne mɔ. Ɔwɔ kɛ Yɛ Ɛbɛlabɔlɛ Nee Yɛ Ɛzonlenlɛ Nyianu zo neavolɛ ne nea kɛ ɔbava siane nwiɔ gyimalilɛ mɔɔ yehyehyɛ la kope yeabɔ nolobɔlɛ ɛleka ne. Mgbanyima eku ne bahola akpa asafo nu kpanyinli anzɛɛ sonvolɛ bamaa yeaboa ye. Noko akee, ɔwɔ kɛ bɛmaa mgbanyima ala a hyehyɛ gyimalilɛ mɔɔ ɔnle sukoavo gyimalilɛ ne mɔ a.

24. Dapɛne biala, kpanyinli ko bayɛ ebianutɛnlavolɛ wɔ mekɛ mɔɔ bɛlɛyɛ Yɛ Ɛbɛlabɔlɛ Nee Yɛ Ɛzonlenlɛ Nyianu ne la. (Wɔ ɛleka mɔɔ mgbanyima nwo anzo la, bɛbahola bɛava asafo nu azonvolɛ mɔɔ fɛta la bɛali gyima, saa nwolɛ bahyia a.) Ɔdaye a ɔbaha mukenye nee adwulaleɛ edwɛkɛ ne a. Ɔdaye noko a ɔbavɛlɛ foa biala a, na saa mgbanyima ne mɔ anwo anzo a, ɔbayɛ gyimalilɛ ne foa bie mɔ noko, titili gyimalilɛ mɔɔ le vidio ala mɔɔ adawubɔlɛ ɛmboka nwo la. Saa bɛlɛfi gyimalilɛ ko azo bɛahɔ fofolɛ zo a, ɔwɔ kɛ ye edwɛkɛ yɛ sikalɛ kpalɛ. Mgbanyima eku ne a bazi mgbanyima mɔɔ fɛta kɛ bɛyɛ ebianutɛnlavolɛma la anwo kpɔkɛ a. Ɔvi mekɛ mɔɔ kɔ mekɛ la bɛbamaa mgbanyima mɔɔ fɛta la ayɛ ebianutɛnlavolɛma. Ɔbagyinla kɛzi bɛ ɛkɛ ne tɛnlabelɛ ne de la azo, bie a, bɛbamaa Yɛ Ɛbɛlabɔlɛ Nee Yɛ Ɛzonlenlɛ Nyianu zo neavolɛ ne ayɛ ebianutɛnlavolɛ fane dɔɔnwo adɛla mgbanyima mɔɔ fɛta mɔɔ ɛha la. Saa asafo nu kpanyinli bie fɛta kɛ ɔnea Asafo Baebolo Ɛzukoalɛ ne azo a, ɛnee ɔbahola yeafɛta kɛ ebianutɛnlavolɛ. Noko yɛsɛlɛ bɛ bɛhakye kɛ, ɔhyia kɛ adiema ne mɔɔ bayɛ ebianutɛnlavolɛ la fi ɛlɔlɛ nu kanvo na ɔka edwɛkɛ mɔɔ baboa la na saa nwolɛ bahyia a, ɔfa folɛdulɛ ɔmaa bɛdabɛ mɔɔ bɛlɛ sukoavo gyimalilɛ ne mɔ la. Eza ɔle ye ɛzonlelilɛ kɛ ɔbanlea yeamaa bɛakpɔne wɔ mekɛ nloa. (Nea  ɛdendɛkpunli 17 nee  19.) Saa ebianutɛnlavolɛ ne kulo na adenle wɔ bama ne azo a, bɛbahola bɛava maekulofonu mɔɔ bɛgyinla ye la ko bɛazie bama ne azo bɛamaa ye, amaa saa ɔlɛfɛlɛ gyimalilɛ bie a, adiema ne mɔɔ bayɛ la noko ahɔgyinla tendɛvolɛ ɛkponle ne anwo. Zɔhane ala a, saa ebianutɛnlavolɛ ne kulo a, ɔbahola yeadɛnla bama ne azo wɔ mekɛ mɔɔ bɛlɛyɛ sukoavo Baebolo ɛgengalɛ nee Yɛ Daselɛlilɛ Gyima Ne Kpalɛ foa ne mɔ la. Ɛhye ɛnrɛmaa bɛnrɛzɛkye mekɛ.

25. Saa ɔbayɛ boɛ a, ɔle kpalɛ kɛ bɛbamaa kpanyinli mɔɔ ze ɛdendɛlɛ maa kpalɛ na ɔlɛ anwubielɛ la ayɛ gyima ɛhye. Folɛtuvolɛ boavolɛ ne ɛzonlelilɛ a le kɛ, ɔbadu asafo nu mgbanyima nee azonvolɛ folɛ wɔ ahane saa nwolɛ bahyia a wɔ ɛdendɛlɛ mɔɔ bɛbamaa la anwo, le kɛ Yɛ Ɛbɛlabɔlɛ Nee Yɛ Ɛzonlenlɛ Nyianu ne anu gyimalilɛ mɔɔ bɛkɛyɛ, bagua nu ɛdendɛlɛ ne mɔ nee Ɛzinzalɛ Arane ne anzɛɛ Asafo Baebolo Ɛzukoalɛ mɔɔ bɛkɛnlea zo anzɛɛ bɛkɛgenga la anwo. (Nea  ɛdendɛkpunli 19.) Saa mgbanyima dɔɔnwo wɔ bɛ asafo ne anu mɔɔ bɛbɔ mɔdenle kɛ tendɛvolɛma nee kilehilevolɛma a, ɛnee kpanyinli gyɛne mɔɔ fɛta la bahola ayɛ folɛtuvolɛ boavolɛ ɛvolɛ biala. Nwolɛ ɛngyia kɛ folɛtuvolɛ boavolɛ ne fa folɛdulɛ maa wɔ gyimalilɛ ko biala mɔɔ bɛbayɛ la anwo.

26. Saa sukoavoma ne anwo zonle a, asafo ne bahola ayɛ ekpunli mɔɔ tɔ zo nwiɔ anzɛɛ mɔɔ bo zɔ la anwo ngyehyɛleɛ. Ɔwɔ kɛ ekpunli biala nyia folɛtuvolɛ mɔɔ fɛta la, saa ɔkɛyɛ boɛ a ɔwɔ kɛ ɔyɛ asafo nu kpanyinli. Saa nwolɛ bahyia a, bɛbahola bɛamaa asafo nu sonvolɛ mɔɔ bɔ mɔdenle kpalɛ la ayɛ. Ɔwɔ kɛ mgbanyima eku ne a si awie mɔɔ bayɛ ɛhye la anwo kpɔkɛ a yɛɛ saa ɔwɔ kɛ bɛkakyihakyi nu noko a. Ɔwɔ kɛ folɛtuvolɛ ne di kɛzi bɛhile ye wɔ  ɛdendɛkpunli 18 la azo. Saa bɛbayɛ ekpunli mɔɔ tɔ zo nwiɔ a, ɔwɔ kɛ bɛka bɛkile sukoavoma ne bɛmaa bɛkɔ sua mɔɔ tɔ zo nwiɔ la anu wɔ mekɛ mɔɔ bɛwie Kpondɛ Baebolo Nu Ndelebɛbo ne mɔɔ wɔ Nyamenle Edwɛkɛ Ne Azo Nvasoɛ foa ne wɔ debiezukoalɛ ne anu la. Ɔwɔ kɛ bɛsia bɛkɔboka asafo ne anu amra mɔɔ bɛha la anwo, saa bɛyɛ sukoavo gyimalilɛ mɔɔ li awieleɛ la bɛwie a.

27. Bɛbava vidio bie mɔ mɔɔ fale debiezukoalɛ ne anwo la bɛali gyima. Bɛbava vidio mɔɔ bɛbava bɛali gyima wɔ dapɛne avinli debiezukoalɛ ne anu la bɛagua JW Library^® app ne azo, na bɛbahola bɛava ɛlɛtɔlɔneke milahyinli biala mɔɔ kola kɔ ɛkɛ la bɛahwe bie.

© 2023 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania

S-38-NZ 11/23