1, 2. Ngyegyelɛ boni a Gyɛfeta nee ɔ ra raalɛ ne yiale a?

BƐLƐRA bie nriandile hɔyiale ye papa. Ɔ nye liele kpole kɛ yeanwu wɔ konle ne anu na ɔlɛba sua nu anzodwolɛ nu la. Konim mɔɔ nrenyia ne lile la maanle ɔ ra ne vale anyelielɛ dole edwɛne na ɔzile agole. Noko bie a mɔɔ ye papa yɛle nee edwɛkɛ mɔɔ ɔhanle la zinle ɔ nwo. Ɔsuosuanle ye tɛladeɛ ne anu na ɔhanle kɛ: “Me ra raalɛ! Duzu ati a wɔde me ɛbolɛ kpole zɛhae ɛ?” Akee ɔzele ɔ ra ne kɛ yebɔ Gyihova ɛwɔkɛ bie mɔɔ ɔbahakyi ye ɛbɛlabɔlɛ bɔkɔɔ a. Ɛwɔkɛ ne kile kɛ bɛlɛra ne ɛnrɛhɔ agyalɛ anzɛɛ ɔnrɛwo. Noko ɛkɛ ne ala bɛlɛra ne hanle kɛ ye papa ɛli ɛwɔkɛ mɔɔ yebɔ Gyihova la azo. Ɔhilele kɛ ɛnee ɔdie Gyihova ɔdi bɔkɔɔ kɛ debie biala mɔɔ ɔkpondɛ kɛ ɔyɛ la le kpalɛ. (Maanlebuvolɛma 11:34-37) Mɔɔ ye papa nwunle ye diedi ne la, ɔ nye liele ɔ nwo kpole ɔluakɛ ɔnwunle kɛ mɔɔ ɔbayɛ la bamaa Gyihova anye alie.

 ² Gyɛfeta nee ɔ ra ne liele Gyihova nee kɛzi ɔyɛ ye ninyɛne la lile bɔkɔɔ. Bɛlile nɔhalɛ wɔ mekɛ bɔbɔ mɔɔ ɛnee ɔnla aze ɔmmaa bɛ la anu. Ɛnee bɛkpondɛ kɛ Gyihova die bɛ to nu na yemɔ tɛla afɔle biala mɔɔ bɛbabɔ la.

3. Kɛzi Gyɛfeta nee ɔ ra ne neazo ne bahola aboa yɛ ɛnɛ ɛ?

³ Tɛ mekɛ ne amuala a ɔla aze kɛ yɛbali nɔhalɛ yɛamaa Gyihova a. Ɔwɔ kɛ ‘yɛko yɛmaa diedi ne.’ (Dwuudu 3) Amaa yɛahola yɛayɛ ɛhye la, bɛmaa yɛnlea kɛzi Gyɛfeta nee ɔ ra ne gyinlanle ngyegyelɛ nloa la. Kɛzi bɛlile nɔhalɛ bɛmaanle Gyihova ɛ?

4, 5. (a) Mɔɔ Yizilayɛma dwule Ɛwɔkɛ Azɛlɛ ne azo la, mɛla boni a Gyihova vale maanle bɛ a? (b) Kɛ mɔɔ Edwɛndolɛ 106 kile la, duzu a Yizilayɛma atuadelɛ ne maanle ɔrale bɛ nwo zo a?

⁴ Bie a dahuu Gyɛfeta nee ɔ ra ne kakye mɔɔ vile anzosesebɛ mɔɔ Yizilayɛma yɛle tiale Gyihova anu rale la. Asɛɛ ɛvolɛ 300 kolaa na bɛawo Gyɛfeta la, Gyihova zele Yizilayɛma kɛ bɛhu adalɛ ɛzonlenlɛma mɔɔ bɛwɔ Ɛwɔkɛ Azɛlɛ ne azo la amuala, noko bɛanyɛ. (Mɛla ne 7:1-4) Yizilayɛma dɔɔnwo bɔle ɔ bo kɛ bɛsukoa Keenama mɔɔ ɛnee bɛsonle awozonle na bɛmbɔ ɛbɛla kpalɛ la.​—Kenga Edwɛndolɛ 106:34-39.

⁵ Ɔlua Yizilayɛma anzosesebɛ ne ati, Gyihova ambɔ bɛ nwo bane anvi bɛ agbɔvolɛ asa anu. (Maanlebuvolɛma 2:1-3, 11-15; Edwɛndolɛ 106:40-43) Bie a ɛnee ɔyɛ se kpalɛ ɔmaa mbusua mɔɔ bɛkulo Gyihova la kɛ bɛbali nɔhalɛ wɔ zɔhane mekɛ ne anu. Noko Baebolo ne ka nɔhavoma mɔɔ le kɛ Gyɛfeta nee ɔ ra raalɛ ne, Ɛlekana, Hana nee Samoɛle anwo edwɛkɛ. Bɛbɔle kpɔkɛ kɛ bɛmaa Gyihova anye alie.​—1 Samoɛle 1:20-28; 2:26.

6. Ninyɛne boni mɔ a ɛlɛkɔ zo ɛnɛ wɔ ewiade ne anu a, na duzu a ɔwɔ kɛ yɛyɛ a?

⁶ Wɔ yɛ mekɛ ɛhye anu, menli dwenle na bɛyɛ bɛ ninyɛne kɛ Keenama ne la. Nla, basabasayɛlɛ nee ezukoa ala a bɛdwenle nwo a. Noko Gyihova ɛbɔ yɛ kɔkɔ. Ɔkulo kɛ ɔbɔ yɛ nwo bane kɛ mɔɔ ɛnee ɔkulo kɛ ɔbɔ Yizilayɛma anwo bane ɔfi ninyɛndane nwo la. Asoo yɛbazukoa debie yɛavi bɛ nvonleɛ ne mɔ anu? (1 Kɔlentema 10:6-11) Ɔwɔ kɛ yɛyɛ mɔɔ yɛbahola biala la yɛkpo ewiade adwenle ne. (Wulomuma 12:2) Asoo yɛbabɔ mɔdenle yɛayɛ ye zɔ ɔ?

7. (a) Duzu a Gyɛfeta ɔdaye ye menli ne vale yɛle ye a? (b) Duzu a Gyɛfeta yɛle wɔ nwolɛ a?

⁷ Wɔ Gyɛfeta mekɛ zo, kɛmɔ Yizilayɛma andie Gyihova la ati, Filisitiama nee Amɔnoma sisile bɛ. (Maanlebuvolɛma 10:7, 8) Saa ɛye maanle maanle mɔɔ ɛnee bɛlɛsisi bɛ la ɛsie ahane a, Yizilayɛ mgbanyima nee Gyɛfeta mumua ne amediema sisile ye. Kɛmɔ ɛnee bɛ nye bolo ye la ati, bɛdule ye bɛvile azɛlɛ mɔɔ le ɔdaye mumua ne ye ɛdeɛ la azo. (Maanlebuvolɛma 11:1-3) Gyɛfeta ammaa bɛ nyɛleɛ ɛtane ne anvo ɔ nwo zo. Kɛzi yɛkola yɛnwu ɛhye ɛ? Mekɛ mɔɔ maanle ne anu mgbanyima zɛlɛle ye kɛ ɔboa bɛ la,  ɔyɛle ye zɔ. (Maanlebuvolɛma 11:4-11) Duzu a boale Gyɛfeta maanle ɔyɛle zɔ a?

8, 9. (a) Mosisi Mɛla ne anu ngyinlazo boni a boale Gyɛfeta a? (b) Duzu a ɛnee hyia Gyɛfeta kpalɛ a?

⁸ Ɛnee Gyɛfeta ze konle nye zo yɛɛ ɔze Yizilayɛma tetedwɛkɛ nee Mosisi Mɛla ne kpalɛ. Kɛzi Gyihova nee Ye menli ne lile la maanle ɔnwunle Nyamenle adwenle wɔ kpalɛ nee ɛtane nwo. (Maanlebuvolɛma 11:12-27) Zɔhane nrɛlɛbɛ ne boale Gyɛfeta wɔ ye kpɔkɛzilɛ nu. Ɛnee ɔze kɛzi Gyihova te nganeɛ wɔ ɛyavalɛ nee nzenralɛlilɛ nwo la nee kɛzi Nyamenle kpondɛ kɛ Ye menli ne kulo bɛ nwo la. Eza Mɛla ne maanle ɔnwunle kɛzi ɔwɔ kɛ ɔ nee awie mɔ di la, mɔɔ menli mɔɔ bɛkpɔ ye bɔbɔ la boka nwo la.​—Kenga Adendulɛ 23:5; Sɛlɛvolɛma 19:17, 18.

⁹ Ɔbayɛ kɛ Dwosefi neazo ne boale Gyɛfeta. Bie a ɔzukoale kɛzi Dwosefi zele ɔ mediema ne mɔ anwunvɔne ɔnva nwo kɛ bɛkpɔle ye la. (Mɔlebɛbo 37:4; 45:4, 5) Bie a neazo ɛhye mɔɔ Gyɛfeta dwenlenle nwolɛ la a boale ye ɔmaanle ɔyɛle mɔɔ sɔ Gyihova anye la a. Mɔɔ Gyɛfeta amediema ne mɔ yɛle la gyegyele ye kpalɛ. Noko ɛnee Gyihova duma ne nee ye menli ne mɔɔ ɔko yeamaa bɛ la hyia ye tɛla ɔdaye mumua ne ye nganeɛdelɛ. (Maanlebuvolɛma 11:9) Ɔbɔle kpɔkɛ bɔkɔɔ kɛ ɔbali nɔhalɛ yeamaa Gyihova. Ɛhye mɔɔ ɔyɛle la maanle Gyihova yilale ye nee Yizilayɛma amuala.​—Hibuluma 11:32, 33.

10. Amaa yɛayɛ yɛ ninyɛne kɛ Kilisienema la, kɛ ɔkɛyɛ na Baebolo ngyinlazo aboa yɛ ɛ?

¹⁰ Asoo yɛbazukoa debie yɛavi Gyɛfeta neazo ne anu ɔ? Saa yɛ Kilisiene mediema ye yɛ rɛle to yɛ sa nu anzɛɛ yɛte nganeɛ kɛ bɛ nee yɛ ɛnli ye boɛ a, duzu a yɛbayɛ a? Ɔnle kɛ yɛmaa yɛ nyanelilɛ ne maa yɛgyakyi Gyihova ɛzonlenlɛ. Mmagyakyi debiezukoalɛ ɛhɔlɛ ɛlɛ. Bɛmaa yɛzukoa Gyɛfeta na yɛdie Gyihova. Ɛhye baboa yɛ yeamaa yɛali tɛnlabelɛ mɔɔ anu yɛ se la azo amaa yɛahola yɛayɛ neazo kpalɛ.​—Wulomuma 12:20, 21; Kɔlɔsaema 3:13.

11, 12. Ɛwɔkɛ boni a Gyɛfeta bɔle a, na duzu a ɛnee ɛhye kile a?

¹¹ Ɛnee Gyɛfeta ze kɛ kyesɛ Nyamenle boa ye na yeahola yealie Yizilayɛma yeavi Amɔnoma asa anu. Ɔbɔle Gyihova ɛwɔkɛ kɛ saa ɔmaa ɔdi konim na ɔlɛba sua nu a, ɔbava awie biala mɔɔ ɔbalimoa yeayia ye la yeabɔ ‘ɛyelalɛ afɔle’ yeamaa ye. (Maanlebuvolɛma 11:30, 31) Duzu a ɛhye kile a?

¹² Gyihova kyi sonla mɔɔ bɛku ye bɛbɔ afɔle la, yemɔti yɛze kɛ Gyɛfeta  ɛnrɛyela ɔ ra ne. (Mɛla ne 18:9, 10) Wɔ Mosisi Mɛla ne abo, ɛnee ɛyelalɛ afɔle le ahyɛlɛdeɛ titili mɔɔ awie fa maa Gyihova bɔkɔɔ a. Yemɔti mɔɔ ɛnee Gyɛfeta ɛlɛkile la a le kɛ ahenle mɔɔ ɔbava ye yeabɔ afɔle yeamaa Gyihova la bazonle wɔ ndanlɛsua ne anu wɔ ye ngoane mekɛ kɔsɔɔti anu. Gyihova diele Gyɛfeta na ɔmaanle ɔlile konim bɔkɔɔ. (Maanlebuvolɛma 11:32, 33) Noko nwane a Gyɛfeta bava ye amaa a?

13, 14. Duzu a Gyɛfeta edwɛkɛ mɔɔ wɔ Maanlebuvolɛma 11:35 la maa yɛnwu ye wɔ ye diedi ne anwo a?

¹³ Dwenle tɛnlabelɛ ne mɔɔ yɛlimoa yɛha nwolɛ edwɛkɛ wɔ edwɛkɛ ɛhye mɔlebɛbo la anwo nea. Mɔɔ Gyɛfeta vile konle nu rale la, ɔ ra raalɛ kokye ne mɔɔ ɔkulo ye kpalɛ la a rayiale ye a! Asoo Gyɛfeta bali ye ɛwɔkɛ ne azo? Asoo ɔbamaa ɔ kunlu ralɛ ɔhɔzonle Gyihova wɔ ndanlɛsua ne anu wɔ ye ngoane mekɛ kɔsɔɔti anu?

¹⁴ Eza ɔbayɛ kɛ ngyinlazo mɔɔ wɔ Nyamenle Mɛla ne anu la boale Gyɛfeta ɔmaanle ɔzile kpɔkɛ kpalɛ. Bie a ɔhakyele edwɛkɛ mɔɔ wɔ Adendulɛ 23:19 mɔɔ se ɔwɔ kɛ Nyamenle menli fi bɛ ɛhulolɛ nu fa debie mɔɔ le kpalɛ maa Gyihova la. Eza Mɛla ne hanle kɛ saa awie bɔ Gyihova ɛwɔkɛ a, “ɔnle kɛ ɔtu ɔdaye ɔ nloa edwɛkɛ mɔɔ yeha la ɔto, ɔwɔ kɛ ɔdi edwɛkɛ biala mɔɔ vi ɔ nloa anu kɛvinde la azo.” (Ɛdianlɛ 30:2) Gyɛfeta lile ye ɛwɔkɛ zo kɛ Hana mɔɔ ɔbayɛ kɛ ɔdɛnlanle aze wɔ ye mekɛ zo la ɔnva nwo kɛ ɛnee ɔze kɛzi ɛwɔkɛ ne baha ye nee ɔ ra ne la. Kɛmɔ ɔ ra ne bazonle wɔ ndanlɛsua ne anu la ati, ɔnrɛgya yɛɛ ɔnrɛwo. Ɔti awie biala ɛnrɛli Gyɛfeta agya. (Maanlebuvolɛma 11: 34) Noko Gyɛfeta vale diedi hanle kɛ: “Mebɔ [Gyihova] ɛwɔkɛ mɔɔ hyia a, yɛɛ metwe mesia a ɔnyɛ boɛ.” (Maanlebuvolɛma 11:35) Gyihova liele Gyɛfeta afɔlebɔlɛ ne dole nu na ɔyilale ye. Saa ɛdawɔ a, asoo anrɛɛ ɛbali nɔhalɛ kɛ Gyɛfeta la ɔ?

15. Ɛwɔkɛ boni a yɛ nuhua dɔɔnwo ɛbɔ a, na kɛ ɔkɛyɛ na yɛali nɔhalɛ ɛ?

¹⁵ Mekɛ mɔɔ yɛyilale yɛ nwo zo la, yɛbɔle Gyihova ɛwɔkɛ kɛ ɔnva nwo tɛnlabelɛ biala mɔɔ yɛbayia la, yɛbayɛ ye ɛhulolɛdeɛ. Yɛze kɛ ɔyɛ a ɔbayɛ se kɛ yɛbali zɔhane ɛwɔkɛ ne azo. Noko saa bɛka kɛ yɛyɛ debie mɔɔ yɛngulo la a, kɛzi yɛyɛ yɛ nyɛleɛ ɛ? Saa yɛdi yɛ nganeɛdelɛ zo na yɛfi ahonle nu yɛtie Nyamenle a, ɔkile kɛ yɛlɛdi yɛ ɛwɔkɛ ne azo. Bie a afɔle mɔɔ yɛbɔ la bamaa yɛali nyane, noko Gyihova nyilalɛ ne zonle kpalɛ. (Malakae 3:10) Na Gyɛfeta ara raalɛ ne noko ɛ? Kɛzi ɔyɛle ye ninyɛne wɔ ye papa ɛwɔkɛ ne anwo ɛ?

16. Duzu a Gyɛfeta ara ne yɛle wɔ ye papa ɛwɔkɛ ne anwo a? (Nea mɔlebɛbo nvoninli ne.)

¹⁶ Ɛnee Gyɛfeta ɛwɔkɛ ne le ngakyile fi Hana ɛdeɛ ne anwo. Ɔbɔle ɛwɔkɛ kɛ ɔbamaa ɔ ra Samoɛle azonle wɔ ndanlɛsua ne anu kɛ Nazalaenli. (1 Samoɛle 1:11) Ɛnee Nazalaenli lɛ adenle gya na ɔwo mralɛ. Noko bɛvale Gyɛfeta ara raalɛ ne bɛmaanle kɛ ‘ɛyelalɛ afɔle’ bɔkɔɔ, yemɔti ɛnee ɔnrɛgya yɛɛ ɔnrɛwo. (Maanlebuvolɛma 11:37-40) Dwenle nwolɛ nea! Anrɛɛ nrenyia mɔɔ di munli kpalɛ wɔ maanle ne anu la bahola agya ye ɔluakɛ ɛnee ye papa a li Yizilayɛma ati a. Noko kɛkala, ɔbayɛ sonvolɛ bɛlɛvo wɔ ndanlɛsua ne anu. Duzu a bɛlɛra ɛhye yɛle a? Kɛzi ɔbuale ye papa la hilele kɛ Gyihova ɛzonlenlɛ a limoa wɔ ye ɛbɛlabɔlɛ nu a, ɔse: “Fa me yɛ deɛ mɔɔ vi ɛ nloa anu vindele la.” (Maanlebuvolɛma 11:36) Ɔvale ɛhulolɛ mɔɔ ɔlɛ kɛ ɔbagya na yeawo la ɔbɔle afɔle amaa yeazonle Gyihova. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛazukoa ye tunwomaa subane ne ɛ?

17. (a) Kɛ ɔkɛyɛ na yɛazukoa Gyɛfeta nee ɔ ra ne diedi ne ɛ? (b) Kɛzi edwɛkɛ mɔɔ wɔ Hibuluma 6:10-12 la maa wɔ anwosesebɛ kɛ ɛdu ɛ nwo ɛmaa ɛ?

 ¹⁷ Kilisiene mgbavolɛ nee mbɛlɛra dɔɔnwo lɛ ɛhulolɛ kɛ bɛbava agyalɛ anzɛɛ awolɛ bɛabɔ afɔle, yeanyɛ boɛ fee la, wɔ mekɛ ɛhye anu. Duzu ati ɔ? Ɔluakɛ bɛkpondɛ kɛ bɛfa bɛ adwenle bɛsie Gyihova ɛzonlenlɛ zo kpalɛ. Eza mgbanyima dɔɔnwo ɛva mekɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛ nee bɛ mra anzɛɛ bɛ nlɔnra fa bɔ nu yɛ ninyɛne la ɛbɔ afɔle. Emomu, bɛfa bɛ mekɛ nee bɛ anwosesebɛ ne bɛmaa Gyihova. Bie mɔ boka suazilɛma ne anwo anzɛɛ bɛkɔ Belemgbunlililɛ Edwɛkpakavolɛma Sukulu ne bie na bɛtu bɛkɔ asafo mɔɔ bɛhyia nolobɔlɛma dɔɔnwo la anu. Bie mɔ noko yɛ ngyehyɛleɛ yɛ dɔɔnwo wɔ daselɛlilɛ nu wɔ Ngakyelɛlilɛ mekɛ ne anu. Gyihova arɛle ɛnrɛvi afɔle mɔɔ nɔhavoma ɛhye mɔ amuala ɛbɔ la. (Kenga Hibuluma 6:10-12.) Na ɛdawɔ noko ɛ? Ɛbahola wɔava ninyɛne wɔabɔ afɔle amaa wɔazonle Gyihova kpalɛ ɔ?

18, 19. Duzu a yɛzukoa yɛvi Baebolo nu edwɛkɛ mɔɔ fale Gyɛfeta nee ɔ ra ne anwo la anu a, na kɛ ɔkɛyɛ na yɛazukoa bɛ ɛ?

¹⁸ Duzu a boale Gyɛfeta maanle ɔlile ye ngyegyelɛ ngakyile ne mɔ azo a? Ɔmaanle Gyihova hilele ye adenle wɔ ye kpɔkɛzilɛ nu. Yeammaa awie mɔ annyia ɔ nwo zo tumi ɛtane. Gyɛfeta lile nɔhalɛ bɔbɔ wɔ mekɛ mɔɔ awie mɔ yele ɔ rɛle dole ɔ sa nu la. Gyihova yilale ye nee ɔ ra ne wɔ bɛ ɛhulolɛ nu mɔɔ bɛvile bɛbɔle afɔle la anwo, na ɔvale bɛ ɔlile gyima wɔ nɔhalɛ ɛzonlenlɛ nu. Mɔɔ awie mɔ gyakyile kɛ bɛbayɛ mɔɔ le kpalɛ bɔbɔ la, Gyɛfeta nee ɔ ra ne hɔle zo lile nɔhalɛ maanle Gyihova.

¹⁹ Baebolo ne se: ‘Bɛzukoa menli mɔɔ bɛlua bɛ diedi nee abotane zo bɛnyia mɔɔ Nyamenle ɛva ɛbɔ ɛwɔkɛ la.’ (Hibuluma 6:12) Bɛmaa yɛzukoa Gyɛfeta nee ɔ ra ne, ɔluakɛ saa yɛkɔ zo yɛdi nɔhalɛ a, Gyihova bayila yɛ.