1, 2. Kɛmɔti a Kilisienema mɔɔ bɛkpokpa bɛ la anye die Wulomuma tile 8 ne anwo kpalɛ ɛ?

GYISƐSE ewule ne mɔɔ yɛkakye ye ɛvolɛ biala la ati, asoo wɔgenga Wulomuma 8:15-17? Bie a wɔgenga. Zɔhane edwɛkɛ titili ne kilehile kɛzi Kilisienema nwu kɛ bɛkpokpa bɛ la anu​—sunsum nwuanzanwuanza ne nee bɛ sunsum ne di daselɛ. Ngyɛnu mɔɔ limoa tile zɔhane anu la noko ka “bɛdabɛ mɔɔ bɛ nee Kelaese Gyisɛse le ko la” anwo edwɛkɛ. Noko asoo bɛdabɛ mɔɔ bɛkpokpa bɛ la angome a Wulomuma tile 8 ne fale bɛ nwo a? Anzɛɛ ɔfale Kilisienema mɔɔ bɛlɛ azɛlɛ ye azo anyelazo la noko anwo ɔ?

² Tile zɔhane fale Kilisienema mɔɔ bɛkpokpa bɛ la anwo titili. Bɛnyia “sunsum ne” kɛ menli mɔɔ ɛlɛkendɛ kɛ ‘bɛkɛyɛ bɛ mralɛ, bɛkɛlie bɛ bɛkɛvi bɛ sonlabaka ne anu la.’ (Wlo. 8:23) Ɛhɛe, bɛ anyelazo a le kɛ bɛbayɛ Nyamenle amra wɔ anwuma. Ɛhye bara nu ɔluakɛ ɛnee bɛle Kilisienema mɔɔ bɛzɔne bɛ na Nyamenle maanle bɛnyianle ɛkpɔnedeɛ ne azo nvasoɛ ɔvale bɛ ɛtane ɔhyɛle bɛ, na ɔbule bɛ tenlenema, kɛ sunsum nu mralɛ.​—Wlo. 3:23-26; 4:25; 8:30.

3. Duzu ati a ɔwɔ kɛ bɛdabɛ mɔɔ bɛlɛ azɛlɛ ye azo anyelazo la anye die Wulomuma tile 8 ne anwo a?

 ³ Bɛdabɛ mɔɔ bɛlɛ azɛlɛ ye azo anyelazo la noko anye die Wulomuma tile 8 ne anwo ɔluakɛ Nyamenle bu bɛ tenlenema. Yɛnwu ɛhye wɔ mɔɔ Pɔɔlo limoale hɛlɛle ye wɔ ye kɛlata ne anu la anu. Ɔhanle Ebileham anwo edwɛkɛ wɔ tile 4 ne. Diedinli zɔhane dɛnlanle aze kolaa na Gyihova ava ye Mɛla ne amaa Yizilayɛma yɛɛ ɔdɛnlanle aze kolaa na Gyisɛse awu akpɔda yɛ ɛtane. Noko, Gyihova nwunle Ebileham diedi ne na ɔbule ye tenlenenli. (Kenga Wulomuma 4:20-22.) Ɛnɛ noko, Gyihova bahola abu nɔhalɛ Kilisienema mɔɔ bɛlɛ anyelazo kɛ bɛbadɛnla azɛlɛ ye azo dahuu la tenlenema. Ɛhye ati, folɛdulɛ mɔɔ wɔ Wulomuma tile 8 ne la bahola aboa bɛ.

4. Kpuya boni a ɔwɔ kɛ Wulomuma 8:21 ne maa yɛsuzu nwo a?

⁴ Yɛnwu debie mɔɔ kile kɛ adenle biala azo ewiade fofolɛ ne bara la wɔ Wulomuma 8:21. Ngyɛnu ɛhye bɔ ɛwɔkɛ kɛ “bɛbaye abɔdeɛ [mumua ne] bɛavi ɛkpɔlɔlɛ akɛlɛzonlenlɛ nu na yeanyia anyunlunyia fanwodi ne mɔɔ Nyamenle amra lɛ ye la.” Kpuya ne a le kɛ yɛbahɔ ɛkɛ ne bie, anzɛɛ yɛbanyia ahatualɛ zɔhane ɔ? Asoo ɛlɛ anwodozo kɛ ɛbahola ɔ? Folɛdulɛ mɔɔ baboa wɔ la wɔ Wulomuma tile 8.

5. Debie mɔɔ anwo hyia la boni a Pɔɔlo hanle nwolɛ edwɛkɛ wɔ Wulomuma 8:4-13 a?

⁵ Kenga Wulomuma 8:4-13. Wulomuma tile 8 ne ka bɛdabɛ mɔɔ bɛlua ‘nwonane nu’ nee bɛdabɛ mɔɔ bɛlua ‘sunsum nu’ la anwo edwɛkɛ. Bie mɔ dwenle kɛ ɛhye fale menli mɔɔ ɛnle nɔhalɛ ne anu nee menli mɔɔ wɔ nu la, yɛɛ bɛdabɛ mɔɔ bɛnle Kilisienema nee Kilisienema anwo. Noko, ɛnee Pɔɔlo ɛlɛkɛlɛ ahɔmaa ‘bɛdabɛ mɔɔ Nyamenle kulo bɛ na yevɛlɛ bɛ kɛ bɛrayɛ ye menli mɔɔ anwo te na bɛwɔ Wulomu la.’ (Wlo. 1:7) Ɔti, ɛnee Pɔɔlo ɛlɛka Kilisienema mɔɔ lua nwonane nu nee Kilisienema mɔɔ lua sunsum nu la anwo edwɛkɛ. Ngakyile boni a wɔ nu a?

6, 7. (a) Kɛzi bɛva edwɛkɛkpɔkɛ nwonane bɛli gyima wɔ Baebolo ne anu ɛ? (b) Pɔɔlo vale edwɛkɛkpɔkɛ “nwonane” gyinlanle ɛkɛ maanle duzu wɔ Wulomuma 8:4-13?

⁶ Maa yɛlimoa yɛzuzu edwɛkɛkpɔkɛ “nwonane” anwo. Duzu a ɛnee Pɔɔlo ɛlɛka nwolɛ edwɛkɛ a? Baebolo ne fa edwɛkɛkpɔkɛ “nwonane” di gyima wɔ ndenle  ngakyile zo. Ɔyɛ a ɔfale yɛ sonlabaka ne anwo. (Wlo. 2:28; 1 Kɔl. 15:39, 50) Ɔkola ɔkile abusua mɔɔ awie vi nu la noko. Ɛnee Gyisɛse le ‘Devidi anlɔnra wɔ nwonane nu,’ yɛɛ Pɔɔlo bule Dwuuma kɛ ye ‘mbusuafoɔ wɔ nwonane nu.’​—Wlo. 1:3; 9:3.

⁷ Noko mɔɔ Pɔɔlo hɛlɛle ye wɔ tile 7 ne la maa yɛnwu “nwonane” holɛ ko mɔɔ bɛha nwolɛ edwɛkɛ wɔ Wulomuma 8:4-13 la. Ɔvale ‘aze mɔɔ yɛtɛnla yɛmaa yɛ nwonane ne la’ ɔdole “atiakunluwɔzo ɛtane” mɔɔ ɛnee ɛlɛyɛ ‘gyima wɔ bɛ sonlabaka ne anu’ la anwo. (Wlo. 7:5) Ɛhye maa yɛte edwɛkɛ “bɛdabɛ mɔɔ bɛde nwonane nu,” mɔɔ Pɔɔlo hanle kɛ bɛ “adwenle wɔ nwonane nu ninyɛne” zo la abo kpalɛ. Ɛnee ɔlɛka menli mɔɔ bɛ atiakunluwɔzo sie bɛ anzɛɛ bɛ adwenle wɔ bɛ atiakunluwɔzo zo na bɛdi menli mɔɔ bɛnli munli la nzuzulɛ nzi la anwo edwɛkɛ. Menli ɛhye mɔ di bɛ atiakunluwɔzo nee bɛ nganeɛdelɛ nzi, ɔkola ɔyɛ nla anzɛɛ debie gyɛne.

8. Kɛmɔti a ɔfɛta kɛ bɛbɔ Kilisienema mɔɔ bɛkpokpa bɛ bɔbɔ la kɔkɔ wɔ “nwonane nu” nyɛleɛ nwo ɛ?

⁸ Noko bie a ɔbazi ɛ nwo kɛ Pɔɔlo zile esiane mɔɔ wɔ “nwonane nu” nyɛleɛ zo la azo hilele Kilisienema mɔɔ bɛkpokpa bɛ la. Asoo ɔbahola yeayɛ esiane yeamaa ɛnɛ Kilisienema mɔɔ Nyamenle ɛlie bɛ ɛdo nu kɛ ɔ gɔnwo mɔ na yebu bɛ tenlenema la noko ɔ? Ɔyɛ alɔbɔlɛ kɛ, Kilisienenli biala kola tɛnla aze wɔ nwonane nu la. Kɛ neazo la, Pɔɔlo hɛlɛle kɛ ɛnee mediema mɔɔ wɔ Wulomu la bie mɔ le ngɛkɛlɛ maa “bɛdabɛ bɛ ngome bɛ atiakunluwɔzo,” ɔbahola yeayɛ nla, aleɛ, nza, anzɛɛ debie gyɛne. Ɛnee bie mɔ ‘ɛlɛbɛlɛbɛla menli mɔɔ ɛnze nwolɛ bie la.’ (Wlo. 16:17, 18; Fel. 3:18, 19; Dwu. 4, 8, 12) Kakye noko kɛ adiema bie mɔɔ ɛnee wɔ Kɔlente la ‘liele ɔ ze aye.’ (1 Kɔl. 5:1) Yemɔti, ndelebɛbo wɔ nu kɛ Nyamenle maanle Pɔɔlo bɔle Kilisienema kɔkɔ wɔ ‘adwenle mɔɔ gyi nwonane ne azo la’ anwo la.​—Wlo. 8:5, 6.

9. Duzu a Pɔɔlo kɔkɔbɔlɛ mɔɔ wɔ Wulomuma 8:6 la ɛnvale nwo a?

⁹ Ɛnɛ noko, zɔhane kɔkɔbɔlɛ ne anwo hyia. Saa Kilisienenli bie ɛva ɛvolɛ dɔɔnwo ɛzonle Nyamenle bɔbɔ a, ɔbahola yeabɔ ɔ bo yeava ye adwenle yeazie nwonane ne azo. Ɛhye ɛnvale Kilisienenli mɔɔ ɔyɛ a ɔdwenle aleɛ, gyima, anyelielɛ ninyɛne, anzɛɛ ɛhulolɛ nwo la anwo. Ɛhye le ninyɛne mɔɔ Nyamenle sonvolɛ biala yɛ bie a. Gyisɛse lile aleɛ, yɛɛ ɔmaanle awie mɔ aleɛ. Ɔnwunle kɛ ɔwɔ kɛ ɔdie ɔ menle. Pɔɔlo noko hɛlɛle kɛ yɛnyia ɛhulolɛ  anzɛɛ agɔnwolɛvalɛ mɔɔ fɛta la wɔ agyalɛ nu.

10. Edwɛkɛ ‘adwenle mɔɔ gyi’ mɔɔ wɔ Wulomuma 8:5, 6 la kile duzu?

¹⁰ Pɔɔlo edwɛkɛ, ‘adwenle mɔɔ gyi nwonane ne azo la,’ kile duzu? Giliki edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ Pɔɔlo vale lile gyima la kile kɛ “awie fa ye adwenle anzɛɛ ye ahonle azie debie zo, ɔdwenle nwolɛ kpalɛ, ɔfa ye nzuzulɛ anzɛɛ ye nyɛleɛ yeazie zo.” Bɛdabɛ mɔɔ nwonane nu ninyɛne a bɛyɛ la maa bɛ sonlabaka ne mɔɔ tɔ sinli la a kile bɛ adenle a. Abɔlɔba bie hanle edwɛkɛkpɔkɛ ne mɔɔ wɔ Wulomuma 8:5 la anwo edwɛkɛ kɛ: “Bɛfa bɛ adwenle bɛsie zo​—bɛ nye die nwolɛ kpalɛ, bɛka nwolɛ edwɛkɛ dahuu, bɛyɛ bie​—nwonane nu ninyɛne.”

11. Ninyɛne mɔɔ nwolɛ bahola ahyia yɛ kpalɛ la bie a le boni?

¹¹ Ɛnee ɔwɔ kɛ Wulomu Kilisienema ne suzu debie mɔɔ hyia bɛ kpalɛ wɔ bɛ ɛbɛlabɔlɛ nu la anwo. Ɛnee bɛ ɛbɛlabɔlɛ gyi “nwonane nu ninyɛne” zo ɔ? Na ɔfɛta kɛ yɛdayɛ noko yɛsuzu yɛ ɛbɛlabɔlɛ nwo. Duzu a yɛ nye die nwolɛ kpalɛ a, na duzu a yɛka nwolɛ edwɛkɛ dahuu a? Duzu a yɛyɛ ye alehyenlɛ biala a? Bie mɔ bɛanwu kɛ bɛlɛsɔ nza ngakyile bɛanlea, bɛlɛsiezie bɛ azua nu, bɛlɛkpomgba adɛladeɛ ngakyile, bɛlɛfa ezukoa bɛawula gyima nu, bɛlɛyɛ akpɔsa ɛhɔlɛ nwo ngyehyɛleɛ nee mɔɔ bokɛboka nwo la. Ninyɛne ɛhye mɔ ɛnle ɛtane; yɛyɛ ye dahuu wɔ yɛ ɛbɛlabɔlɛ nu. Kɛ neazo la, mekɛ bie Gyisɛse maanle nzule hakyile nwanye yɛɛ Pɔɔlo zele Temɔte kɛ “anrɛɛ no nwanye ekyi.” (1 Tem. 5:23; Dwɔn 2:3-11) Noko, asoo Gyisɛse nee Pɔɔlo ‘hanle nwanye nwo edwɛkɛ dahuu, bɛnlonle bie na bɛ nye liele nwolɛ kpalɛ ɔ’? Asoo ɛnee ɔle debie mɔɔ bɛkulo na bɛka nwolɛ edwɛkɛ dahuu ɔ? Kyɛkyɛ. Na yɛdayɛ noko ɛ? Duzu a yɛ nye die nwolɛ kpalɛ wɔ ɛbɛlabɔlɛ nu a?

12, 13. Duzu ati a ɔwɔ kɛ yɛnea boɛ wɔ mɔɔ yɛfa yɛ adwenle yɛsie zo la anwo a?

¹² Ɔhyia kɛ yɛneɛnlea yɛ nwo nu. Duzu ati ɔ? Pɔɔlo hɛlɛle kɛ: ‘Adwenle mɔɔ gyi nwonane ne azo la wie ewule.’ (Wlo. 8:6) Ɔle anyebolo edwɛkɛ​—yɛbawu sunsum nu ɛnɛ na yɛawu kpalɛ kenle bie. Noko, Pɔɔlo anga kɛ saa awie ‘fa ye adwenle sie nwonane ne azo a,’ ye biala anu ɔbawu. Ɔbahola yeahakyi. Fa nrenyia adwɔmane ne mɔɔ ɛnee wɔ Kɔlente mɔɔ ɔlile “nwonane” ne anzi mɔɔ bɛdule ye la kɛ neazo. Ɛnee ɔkola ɔkakyi yɛɛ ɔhakyile. Yeanli nwonane ne anzi bieko, ɔziale ɔvale adenle fɔɔnwo ne azo.​—2 Kɔl. 2:6-8.

¹³ Saa sonla zɔhane holale hakyile a, ɛnee ɛnɛ noko Kilisienenli bie bahola ahakyi, titili awie mɔɔ ɔtɛdile nwonane ne anzi ɔtɛkɔle moa kɛ nrenyia ne mɔɔ ɛnee wɔ Kɔlente la. Ɔwɔ kɛ kɔkɔ mɔɔ Pɔɔlo bɔle wɔ ‘awie mɔɔ ɔbava ye adwenle yeazie nwonane ne azo’ anwo la, ka Kilisienema ɔmaa bɛyɛ nzenzaleɛ mɔɔ hyia la!

14, 15. (a) Duzu a Pɔɔlo se yɛva yɛ adwenle yɛzie zo a? (b) Duzu a ‘adwenle mɔɔ gyi sunsum ne azo la’ ɛngile a?

¹⁴ Mɔɔ ɛzoanvolɛ ne bɔle yɛ kɔkɔ wɔ ‘adwenle mɔɔ gyi nwonane ne azo la’ anwo wiele la, ɔhanle edwɛkɛ ɛhye mɔɔ maa anwosesebɛ la: ‘Adwenle mɔɔ gyi sunsum ne azo la wie ngoane nee anzodwolɛ.’ Anyelazo anzɛɛ ahatualɛ boni ɛne​—ngoane nee anzodwolɛ! Kɛ ɔkɛyɛ na yɛanyia ahatualɛ zɔhane ɛ?

¹⁵ ‘Adwenle mɔɔ gyi sunsum ne azo la,’ ɛngile kɛ ɔwɔ kɛ yɛkpogya yɛ ti zo yɛnea amungu ne dahuu. Yɛɛ tɛ Baebolo ne anzɛɛ Nyamenle anwo ɛlɔlɛ nee yɛ kenle bie anyelazo ne ala a ɔwɔ kɛ yɛdwenle nwo na yɛka nwolɛ edwɛkɛ a. Bɛmaa yɛhakye kɛ Pɔɔlo nee ɛvoya mɔɔ limoa la  anu amra mɔɔ yɛle mɔɔ sɔ Nyamenle anye la yɛle ninyɛne mɔɔ ɛnee menli yɛ ye dahuu la bie. Bɛlile na bɛnlonle. Dɔɔnwo gyale mraalɛ na bɛnyianle mbusua, bɛyɛle gyima bɛnleanle bɛ nwo.​—Maake 6:3; 1 Tɛs. 2:9.

16. Duzu a ɛnee nwolɛ hyia Pɔɔlo kpalɛ a?

¹⁶ Noko, Nyamenle azonvolɛ ɛhye mɔ ammaa ninyɛne ɛhye mɔ angyia bɛ somaa wɔ bɛ ɛbɛlabɔlɛ nu. Mɔɔ kɛlɛtokɛ ne hanle kɛ Pɔɔlo yɛle ɛdanlɛsua nwo gyima wiele la, eza ɔhilele mɔɔ ɛnee ye adwenle wɔ zo titili la: Ɔvale ye adwenle ɔziele Kilisienema edwɛkɛhanlɛ nee ngilehilelɛ gyima ne azo dahuu. (Kenga Gyima ne 18:2-4; 20:20, 21, 34, 35.) Na ɛhye mɔ a le gyima mɔɔ ɔhanle kɛ ɔ mediema mɔɔ bɛwɔ Wulomu la ɛyɛ a. Ɛhɛe, ɛnee Pɔɔlo ɛbɛlabɔlɛ gyi sunsum nu ninyɛne zo. Ɛnee ɔwɔ kɛ Wulomuma ne sukoa ye na ɔwɔ kɛ yɛdayɛ noko yɛsukoa ye.​—Wlo. 15:15, 16.

17. Saa yɛfa yɛ ‘adwenle yɛsie sunsum ne azo a,’ nvasoɛ boni a yɛbanyia a?

¹⁷ Saa yɛfa yɛ adwenle yɛsie sunsum nu ninyɛne zo a, duzu a bavi nu ara a? Wulomuma 8:6 ka ye wienyi kɛ: ‘Adwenle mɔɔ gyi sunsum ne azo la wie ngoane nee anzodwolɛ.’ Ɛhye kile kɛ ɔwɔ kɛ yɛmaa sunsum nwuanzanwuanza ne nyia yɛ adwenle ne azo tumi anzɛɛ ɔkile ye adenle, na ɔ nee Nyamenle adwenle yɛ ko. Yɛbahola yɛanyia anwodozo kɛ saa “sunsum ne” anwo kyia yɛ kpalɛ a, yɛbanyia ɛbɛlabɔlɛ mɔɔ yɛ ahunlundwolɛ na ɔgyi bodane zo la. Na awieleɛ bɔkɔɔ ne yɛanyia dahuu ngoane wɔ anwuma anzɛɛ azɛlɛ ye azo.

18. Kɛzi ‘adwenle mɔɔ gyi sunsum ne azo la’ wie anzodwolɛ ɛ?

¹⁸ Bɛmaa yɛzuzu edwɛkɛ, ‘adwenle mɔɔ gyi sunsum ne azo la wie anzodwolɛ’ anwo. Menli dɔɔnwo bɔ mɔdenle na bɛanyia anzodwolɛ. Bɛ nye ɛbolo bɛlɛkpondɛ anzodwolɛ noko yɛmɛ yɛnyia ye dɛbadɛba. Adenle ko mɔɔ yɛdua zo yɛnyia anzodwolɛ ɛhye la a le kɛ yɛbɔ mɔdenle yɛ nee bɛdabɛ mɔɔ bɛwɔ yɛ abusua ne nee asafo ne anu la tɛnla anzodwolɛ nu. Yɛte ɔ bo kɛ yɛ nee yɛ mediema ne mɔ, yɛnli munli. Ɛhye ati, ɔdwu mekɛ ne bie a ngyegyelɛ bahola ara, na saa ɔba ye zɔ a, bɛhile yɛ kɛ yɛva Gyisɛse folɛdulɛ ne yɛli gyima: “Ɛ nee ɛ diema ne bɛbɔ bɛ avinli.” (Mat. 5:24) Ɛhye ɛyɛlɛ ɛnrɛyɛ se, saa yɛkakye kɛ yɛ diema ne noko ɛlɛsonle “Nyamenle mɔɔ maa anzodwolɛ la” a.​—Wlo. 15:33; 16:20.

19. Anzodwolɛ titili boni a yɛbahola yɛanyia a?

¹⁹ Anzodwolɛ bieko wɔ ɛkɛ mɔɔ ɔsonle bolɛ kpole kpalɛ a. Yɛfa yɛ ‘adwenle yɛsie sunsum ne azo a,’ anzodwolɛ tɛnla yɛ nee yɛ Bɔvolɛ ne avinli. Ayezaya hɛlɛle edwɛkɛ bie mɔɔ rale nu wɔ ye mekɛ zo na ɔlɛba nu kpole wɔ yɛ mekɛ ye azo la kɛ: “Sonla mɔɔ ye adwenle gyi [Gyihova anwo] zo la, ɛmaa ye anzodwolɛ mɔɔ di munli, ɔboalekɛ ɔ rɛle wɔ wɔ nu.”​—Aye. 26:3; kenga Wulomuma 5:1.

20. Duzu ati a ɛ nye die folɛdulɛ mɔɔ wɔ Wulomuma tile 8 ne la anwo a?

²⁰ Yemɔti, saa yɛlɛ anwuma anzɛɛ azɛlɛ ye azo anyelazo a, yɛ nye bahola alie folɛdulɛ mɔɔ wɔ Wulomuma tile 8 ne la anwo. Nea kɛzi yɛ nye die anwosesebɛmaanlɛ ne mɔɔ se yɛmmamaa “nwonane ne” yɛ debie titili wɔ yɛ ɛbɛlabɔlɛ nu la anwo a! Emomu, yɛnwu kɛ nrɛlɛbɛ wɔ nu kɛ yɛbali edwɛkɛ ɛhye azo: ‘Adwenle mɔɔ gyi sunsum ne azo la wie ngoane nee anzodwolɛ.’ Saa yɛyɛ zɔ a yɛbanyia dahuu ngoane, ɔluakɛ Pɔɔlo hɛlɛle kɛ: “Ɛtane ahatualɛ a le ewule, na Nyamenle ahyɛlɛdeɛ ne mɔɔ ɔfa ɔmaa mgbane la a le ngoane mɔɔ ɛnlɛ awieleɛ wɔ yɛ Awulae Kelaese Gyisɛse ati.”​—Wulomuma 6:23.