Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

EDWƐKƐ 14

“Bɛli Ɔ Gyakɛ Anzi Kpalɛ”

“Bɛli Ɔ Gyakɛ Anzi Kpalɛ”

“Kelaese bɔbɔ nwunle amaneɛ maanle bɛ, na ɔgyakyile neazo ɔmaanle bɛ kɛ bɛli ɔ gyakɛ anzi kpalɛ.”—1 PITA 2:21.

EDWƐNE 13 Kelaese Yɛ Neazo Maa Yɛ

MƆƆ YƐBAZUKOA *

Gyisɛse ɛgyakyi ɔ gyakɛ abo zo amaa yɛahola yɛali ɔ nzi kpalɛ (Nea ɛdendɛkpunli 1-2)

1-2. Asoo yɛbahola yɛali Gyisɛse agyakɛ anzi kpalɛ ɔ? Maa ndonwo.

FA YE kɛ ɛ nee ɛ gɔnwo mɔ ɛlɛkɔ namule bie mɔɔ wɔ moa la azo. Kɛmɔ bɛnze adenle ne la ati, bɛminlinle na bɛhɔvindele kpɔkɛ bie mɔɔ anu yɛ ɛzulolɛ la anu. Akee bɛyiale bɔvolɛ bie mɔɔ ze kpɔkɛ ne anu kpalɛ la na ɔhanle kɛ ɔbahile bɛ adenle ne. Bɛhɔle ekyi la, ɛnee akee bɛnnwu ɛleka mɔɔ bɔvolɛ ne ɛva a! Noko bɛ ahonle andu ɔluakɛ kɛ mɔɔ ezule ne ɛdɔ ɛpe la ati, ɛnee bɛnwu ɔ gyakɛ abo zo. Ɔti ɛ nee ɛ gɔnwo mɔ lile ɔ gyakɛ abo zo ne anzi kpalɛ.

2 Wɔ adenle bie azo, nɔhalɛ Kilisienema noko lua kpɔkɛ bie mɔɔ anu yɛ ɛzulolɛ la anu—ewiade ɛtane ɛhye anu. Noko yɛ ti ɛyɛ boɛ, Gyihova ɛmaa yɛ Adekilevolɛ mɔɔ ɔfɛta bɔkɔɔ la—ɔ Ra Gyisɛse Kelaese mɔɔ yɛbahola yɛali ɔ gyakɛ anzi kpalɛ la. (1 Pita 2:21) Buluku bie mɔɔ ɔka Baebolo ne anwo edwɛkɛ la hanle kɛ, wɔ edwɛkɛ ɛhye anu ɛnee Pita ɛlɛfa Gyisɛse atoto adekilevolɛ nwo. Kɛ mɔɔ bɛnwunle bɔvolɛ ne mɔɔ hilele bɛ adenle la agyakɛ abo zo na bɛlile ɔ nzi la, zɔhane ala a Gyisɛse noko ɛgyakyi ɔ gyakɛ abo zo amaa yɛahola yɛali ɔ nzi a. Bɛmaa yɛzuzu Gyisɛse mɔɔ yɛdi ɔ gyakɛ anzi la anwo kpuya nsa anwo. Gyisɛse mɔɔ yɛdi ɔ gyakɛ anzi la kile duzu? Duzu ati a ɔwɔ kɛ yɛdi ɔ gyakɛ anzi ɛ? Kɛ ɔkɛyɛ na yɛali ɔ gyakɛ anzi a?

GYISƐSE MƆƆ YƐDI Ɔ GYAKƐ ANZI LA KILE DUZU?

3. Saa bɛka kɛ ɛli awie agyakɛ anzi a, ɔkile duzu?

3 Saa bɛka kɛ ɛli awie agyakɛ anzi a, ɔkile duzu? Wɔ Baebolo ne anu, ɔyɛ a edwɛkɛ agbɔkɛ “luale” nee “ɔ gyakɛ” kile kɛzi awie bɔ ye ɛbɛla la. (Gyn. 6:9; Mrɛ. 4:26) Bie a bɛbava kɛzi awie bɔ ye ɛbɛla la bɛatoto ɔ gyakɛ abo zo nwo. Ɔti saa bɛka kɛ ɛli awie agyakɛ anzi a, ɔkile kɛ ɛdi ye neazo ne anzi anzɛɛ ɛsukoa ye.

4. Gyisɛse mɔɔ yɛdi ɔ gyakɛ anzi la kile duzu?

4 Ɔti Gyisɛse mɔɔ yɛdi ɔ gyakɛ anzi la kile duzu? Ye sikalɛ nu a le kɛ yɛbazukoa ye neazo ne. Wɔ yɛ edwɛkɛtile tɛkese ne anu, ɛnee ɛzoanvolɛ Pita ɛlɛka neazo kɛnlɛma mɔɔ Gyisɛse yɛle ɔluakɛ ɔholale ɔgyinlanle ngyegyelɛ nloa la ati; noko yɛbahola yɛazukoa Gyisɛse wɔ ndenle gyɛne dɔɔnwo azo. (1 Pita 2:18-25) Nɔhalɛ nu, Gyisɛse ɛbɛlabɔlɛ kɔsɔɔti—mɔɔ ɔhanle nee mɔɔ ɔyɛle la—le neazo mɔɔ ɔwɔ kɛ yɛdi ɔ nzi a.

5. Asoo alesama mɔɔ ɛnli munli la bahola ali Gyisɛse mɔɔ di munli la neazo ne anzi? Kilehile nu.

5 Noko kɛmɔ yɛnli munli la ati, asoo yɛbahola yɛali Gyisɛse neazo ne anzi ɔ? Ɛhɛe, yɛbahola. Kakye kɛ Pita hanle kɛ ‘yɛli Gyisɛse agyakɛ anzi kpalɛ,’ yeanga kɛ yɛli ɔ nzi pɛpɛɛpɛ. Yɛle menli yɛɛ yɛnli munli, noko saa yɛdi ɔ gyakɛ anzi kpalɛ a, ɛnee yɛlɛtie ɛzoanvolɛ Dwɔn edwɛkɛ ɛhye: “Bɛhɔ zo bɛbɔ bɛ ɛbɛla kɛ mɔɔ [Gyisɛse] bɔle ye ɛbɛla la.”—1 Dwɔn 2:6.

DUZU ATI A ƆWƆ KƐ YƐDI GYISƐSE AGYAKƐ ANZI A?

6-7. Duzu ati a yɛkola yɛka kɛ saa yɛdi Gyisɛse agyakɛ anzi a, ɔbamaa yɛabikye Gyihova a?

6 Saa yɛdi Gyisɛse agyakɛ anzi a ɔmaa yɛbikye Gyihova. Duzu ati a yɛkola yɛka ye zɔ a? Mɔɔ limoa, Gyisɛse yɛle kɛzi yɛbabɔ ɛbɛla mɔɔ sɔ Nyamenle anye la anwo neazo kɛnlɛma. (Dwɔn 8:29) Yemɔti saa yɛdi Gyisɛse agyakɛ anzi a, yɛbamaa Gyihova anye alie. Na yɛbahola yɛanyia anwodozo kɛ yɛ anwuma Selɛ ne babikye bɛdabɛ mɔɔ bɛbɔ mɔdenle kɛ bɛbayɛ ɔ gɔnwo mɔ la.—Gye. 4:8.

7 Mɔɔ tɔ zo nwiɔ, Gyisɛse zukoale ɔ Ze pɛpɛɛpɛ. Ɛhye ati a Gyisɛse holale hanle kɛ: “Mɔɔ ɛnwu me la ɛnwu Selɛ ne noko” la. (Dwɔn 14:9) Saa yɛsukoa Gyisɛse subane ne mɔ nee kɛzi ɔ nee awie mɔ lile—kɛ neazo la, kɛzi kokobɛvolɛ bie anwo yɛle ye alɔbɔlɛ, kɛzi ɔzele raalɛ bie mɔɔ ɛnde kpɔkɛ la anwunvɔne, kɛzi ɔ kunlu yelɛyelale ye maanle menli mɔɔ bɛ alɔvolɛ ɛwu la a—ɛnee yɛlɛsukoa Gyihova noko. (Maake 1:40, 41; 5:25-34; Dwɔn 11:33-35) Mekɛ mɔɔ yɛlɛsukoa Gyihova subane ne mɔ kpalɛ la, ɛnee agɔnwolɛvalɛ mɔɔ yɛ nee ye lɛ la anu ɛlɛmia.

8. Kilehile deɛmɔti yɛdi Gyisɛse agyakɛ anzi a ɔbaboa yɛ yeamaa ‘yɛali ewiade ne anwo zo konim’ la anu.

8 Saa yɛdi Gyisɛse agyakɛ anzi a ɔmmaa ewiade ɛtane ɛhye ɛndwehwe yɛ adwenle. Nɔe ne mɔɔ aleɛ kye a Gyisɛse bawu la, ɔholale ɔhanle kɛ: “Meli ewiade ne anwo zo konim.” (Dwɔn 16:33) Ɛnee ɔlɛkile kɛ yeammaa kɛzi ewiade ɛhye anu amra dwenle, bɛ bodane nee bɛ nyɛleɛ annyia ɔ nwo zo tumi. Gyisɛse ammaa ɔ rɛle anvi deɛmɔti ɔrale azɛlɛ ye zo la ɛlɛ, mɔɔ yemɔ a le kɛ ɔte Gyihova duma nwo la. Na yɛdayɛ noko ɛ? Ninyɛne dɔɔnwo wɔ ewiade ɛhye anu mɔɔ bahola ahwehwe yɛ adwenle a. Noko saa yɛfa yɛ adwenle yɛsie Gyihova ɛhulolɛdeɛ ɛyɛlɛ zo kɛ mɔɔ Gyisɛse yɛle la a, yɛdayɛ noko ‘yɛbali ewiade ne anwo azo konim.’—1 Dwɔn 5:5.

9. Duzu a ɔwɔ kɛ yɛyɛ na yɛahɔ zo yɛalua dahuu ngoane adenle ne azo a?

9 Saa yɛdi Gyisɛse agyakɛ anzi a ɔbamaa yɛanyia dahuu ngoane. Mɔɔ kpavolɛ sukoavolɛ bie bizale mɔɔ ɔhyia kɛ ɔyɛ na yeanyia dahuu ngoane la, Gyisɛse buale ye kɛ: “Bɛla badoa me.” (Mat. 19:16-21) Gyisɛse hanle hilele Dwuuma bie mɔɔ ɛnee bɛnlie bɛnli kɛ ɔdaye a ɔle Kelaese ne la kɛ: ‘Me mboane ne toa me. Memaa bɛ dahuu ngoane.’ (Dwɔn 10:24-29) Gyisɛse hanle hilele Nekɔdimɛse mɔɔ boka Sanhedelin ne anwo na ɔ nye liele ye ngilehilelɛ ne anwo la kɛ bɛdabɛ mɔɔ ‘bɛda ye ali kɛ bɛlɛ diedi wɔ ye nu la banyia dahuu ngoane.’ (Dwɔn 3:16) Saa yɛfa mɔɔ Gyisɛse hilehilele la yɛbɔ yɛ ɛbɛla na yɛsukoa ye neazo ne a, ɛnee ɔkile kɛ yɛlɛ diedi wɔ ye nu. Saa yɛyɛ zɔ a yɛbahɔ zo yɛalua dahuu ngoane adenle ne azo.—Mat. 7:14.

KƐ ƆKƐYƐ NA YƐALI GYISƐSE AGYAKƐ ANZI KPALƐ Ɛ?

10. Saa ‘yɛbanwu’ Gyisɛse kpalɛ a, duzu a ɔwɔ kɛ yɛyɛ a? (Dwɔn 17:3)

10 Kolaa na yɛahola yɛali Gyisɛse agyakɛ anzi kpalɛ la, ɔwɔ kɛ yɛnwu ye. (Kenga Dwɔn 17:3.) Gyisɛse mɔɔ ‘yɛnwu’ ye la ɛnle kenle ko debie. Ɔwɔ kɛ yɛkɔ zo yɛsukoa ye subane ne mɔ, kɛzi ɔdwenle ninyɛne nwo nee ye ngyinlazo ne mɔ anwo ninyɛne dɔɔnwo. Ɔnva nwo mekɛ tendenle mɔɔ yɛva yɛdɛnla nɔhalɛ ne anu la, ɔwɔ kɛ yɛkɔ zo yɛnwu Gyihova nee ɔ Ra ne.

11. Duzu a Edwɛkpa nna ne ka nwolɛ edwɛkɛ a?

11 Amaa yɛanwu Gyihova Ara ne la, ɔvile ɛlɔlɛ nu ɔmaanle bɛhɛlɛle Edwɛkpa nna ne bɛbokale ye Edwɛkɛ ne anwo. Edwɛkpa nna ne ka Gyisɛse ɛbɛlabɔlɛ nee ye ɛzonlenlɛ gyima ne anwo edwɛkɛ. Mbuluku ɛhye mɔ maa yɛnwu edwɛkɛ mɔɔ Gyisɛse hanle, mɔɔ ɔyɛle nee kɛzi ɛnee ɔte nganeɛ la. Mbuluku nna ɛhye boa yɛ maa ‘yɛsuzu’ Gyisɛse neazo ne anwo boɛ. (Hib. 12:3) Yemɔti Gyisɛse agyakɛ abo zo mɔɔ ɔgyakyile ɔmaanle yɛ la a wɔ nu a. Ɔti saa yɛsukoa Edwɛkpa ne a, ɔbamaa yɛanwu Gyisɛse kpalɛ. Ɛhye bamaa yɛali ɔ gyakɛ anzi kpalɛ.

12. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛanyia Edwɛkpa ne azo nvasoɛ kpalɛ ɛ?

12 Saa yɛbanyia Edwɛkpa ne azo nvasoɛ a, ɔnle kɛ yɛkenga ala. Ɔwɔ kɛ yɛnyia mekɛ yɛsukoa bɛ kpalɛ na yɛdwenledwenle nwolɛ yɛkɔ moa. (Fa toto Dwɔhyua 1:8 anwo.) Maa yɛzuzu ninyɛne nwiɔ mɔɔ baboa yɛ yeamaa yɛadwenledwenle Edwɛkpa ne anwo na yɛava mɔɔ yɛkenga la yɛabɔ yɛ ɛbɛla la anwo.

13. Kɛ ɔkɛyɛ na wɔade edwɛkɛ mɔɔ wɔ Edwɛkpa ne anu la abo kpalɛ ɛ?

13 Mɔɔ limoa, fa ye kɛ ɛnee ɛwɔ ɛkɛ ne bie na te edwɛkɛ mɔɔ wɔ Edwɛkpa ne anu la abo kpalɛ. Pɛ edwɛkɛ ne anwo nvoninli na nea kɛ ɛbanwu anzɛɛ ɛbade mɔɔ ɛlɛkɔ zo la. Amaa wɔahola wɔayɛ zɔ la, yɛ neɛnleanu wɔ mbuluku mɔɔ Gyihova ahyehyɛdeɛ ne ɛyɛ la anu. Saa ɛlɛneɛnlea edwɛkɛ bie anu a, nea edwɛkɛ mɔɔ boka nwo, edwɛkɛ mɔɔ limoa zile anzɛɛ mɔɔ zile wɔ yemɔ anzi la. Kpondɛ menli mɔɔ wɔ nu nee ɛleka mɔɔ bɛlɛka nwolɛ edwɛkɛ la anwo edwɛkɛ dɔɔnwo. Fa mɔɔ ɛlɛsukoa la toto edwɛkɛ ko ne ala mɔɔ wɔ Edwɛkpa gyɛne anu la anwo. Ɔyɛ a Edwɛkpa kɛlɛvolɛ bie kɛlɛ edwɛkɛ bie mɔɔ yɛ anyelielɛ mɔɔ ɔ gɔnwo anga nwolɛ edwɛkɛ la wɔ ye Edwɛkpa ne anu.

14-15. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛava edwɛkɛ mɔɔ wɔ Edwɛkpa ne anu la yɛabɔ yɛ ɛbɛla ɛ?

14 Mɔɔ tɔ zo nwiɔ, fa Edwɛkpa ne anu edwɛkɛ ne bɔ wɔ ɛbɛla. (Dwɔn 13:17) Saa ɛsukoa Edwɛkpa ne anu edwɛkɛ bie a, biza ɛ nwo kɛ: ‘Ɛzukoalɛdeɛ boni a wɔ edwɛkɛ ɛhye anu mɔɔ mebahola meava meabɔ me ɛbɛla a? Kɛ ɔkɛyɛ na meava edwɛkɛ ɛhye meaboa awie gyɛne ɛ?’ Bɔ mɔdenle dwenle awie fɔɔnwo bie mɔɔ ɛkulo kɛ ɛka mɔɔ wɔzukoa la anwo edwɛkɛ ɛkile ye la anwo, na wɔ mekɛ kpalɛ nu, dua ɛlɔlɛ nee adenle kpalɛ zo ka kile ye.

15 Maa yɛzuzu neazo bie mɔɔ bamaa yɛanwu kɛzi yɛbava nzuzulɛ nwiɔ ɛhye mɔ yɛali gyima la anwo. Yɛbazuzu kunlavolɛ ehyianli ne mɔɔ Gyisɛse nwunle ye wɔ ɛzonlenlɛsua ne anu la edwɛkɛ ne anwo.

KUNLAVOLƐ EHYIANLI BIE RALE ƐZONLENLƐSUA NE ANU

16. Duzu a bɛha nwolɛ edwɛkɛ wɔ Maake 12:41 a?

16 Fa ye kɛ ɛnee ɛwɔ ɛkɛ ne bie na te edwɛkɛ ne abo kpalɛ. (Kenga Maake 12:41.) Pɛ mɔɔ zile la anwo nvoninli wɔ wɔ adwenle nu. Kenle ne le Naesan 11, 33 Y.M.—ɛnee mekɛ mɔɔ ɛha na Gyisɛse awu la ɛndwu dapɛne. Kenle zɔhane, Gyisɛse hilehilele wɔ ɛzonlenlɛsua ne anu hyɛle. Noko ɛzonlenlɛ nu mgbanyima ne mɔ dwazole tiale ye. Kolaa na mekɛ zɔhane adwu la, ɛnee bie mɔ ɛlimoa ɛrabiza ye ahenle mɔɔ maa ye tumi ɔmaa ɔfa ɔyɛ ninyɛne la anwo edwɛkɛ. Bie mɔ noko bɔle mɔdenle kɛ bɛbiza ye kpuya mɔɔ bɛsuzu kɛ ɔnrɛhola ɔ nloa ye la. (Maake 11:27-33; 12:13-34) Kɛkala Gyisɛse ɛvi ɛleka mɔɔ ɛnee ɔde wɔ ɛzonlenlɛsua ne anu la ɛhɔ ɛleka fofolɛ. Bie a ɔhɔle ɛleka mɔɔ bɛfɛlɛ ye Mraalɛ Alienwo mɔɔ ɔkola ɔnwu ezukoa nlɛka ne mɔ mɔɔ gyigyi ɛkɛ ne bane ne anwo la. Ɔdɛnlanle aze na ɔbɔle ɔ bo kɛ ɔnea menli mɔɔ ɛlɛfa bɛ ndoboa agua nlɛka ne mɔ anu la. Ɔnwunle kɛ sukoavolɛma dɔɔnwo ɛlɛfa ezukoa dɔɔnwo agua nuhua. Bie a ɛnee ɔbikye nlɛka ne mɔ, ɔti ɔte ezukoa ne mɔɔ bɛlɛgua ye nu la dede ne.

17. Duzu a kunlavolɛ ehyianli ne mɔɔ bɛha ɔ nwo edwɛkɛ wɔ Maake 12:42 la yɛle a?

17 Kenga Maake 12:42. Yeangyɛ, Gyisɛse anye hɔbɔle raalɛ bie anwo zo. Ɔle “kunlavolɛ ehyianli bie.” (Luku 21:2) Ɛbɛlabɔlɛ ɛnla aze ɛmmaa ye fee; bie a ɔyɛ se kɛ ɔbanyia ezukoa yeatotɔ ninyɛne mɔɔ ɔhyia nwo bɔbɔ la. Noko ɔhɔle ezukoa ɛlɛka ko anwo na ɔyɛle ye bɛtɛɛ ɔvale ngapɛlɛ nwiɔ ɔguale nu, na bie a ɔguale ye nu la bɛande dede biala. Gyisɛse nwunle ezukoa mɔɔ ɔvale ɔguale nu la, ɔle lepeta nwiɔ na yemɔ a ɛnee ɔle ezukoa ekyi wɔ zɔhane mekɛ ne a. Ɛnee ezukoa zɔhane ɛnza ngɛsanloma mɔɔ ɛnee ye bolɛ ɛnyɛ se fee mɔɔ ɛnee bɛtɔ bɛto aleɛ la ko bɔbɔ tɔ.

18. Kɛ mɔɔ Maake 12:43, 44 kile la, duzu a Gyisɛse hanle ye wɔ kunlavolɛ ne ndoboa ne anwo a?

18 Kenga Maake 12:43, 44. Gyisɛse anye liele kunlavolɛ ne anwo kpalɛ. Yemɔti ɔvɛlɛle ye ɛdoavolɛma ne na ɔdendenle ɔ sa wɔ kunlavolɛ ne anwo zo na ɔhanle kɛ: “Kunlavolɛ ehyianli ɛhye ɛva dɔɔnwo ɛgua nu ɛdɛla [bɛ muala].” Ɔhilehilele nu kɛ: “Bɛ kɔsɔɔti [titili sukoavolɛma ne] bɛva mɔɔ bɛnyia bɛmaa yebo zo la bie a bɛragua nu a, noko yemɔ, ɔvi ye ehyia nu, yeva debie biala mɔɔ ɔlɛ, mɔɔ ɛha ɔ nwo la amuala a yeragua nu a.” Mɔɔ kunlavolɛ ehyianli ɛhye vale ezukoa mɔɔ ɛha ɔ nwo amuala hɔguale ezukoa ɛlɛka ne anu kenle ko zɔhane la, ɛnee ɔlɛfa ɔ nwo yeado Gyihova anwo zo kɛ ɔnlea ye.—Edw. 26:3.

Kanvo awie mɔ wɔ biala mɔɔ bɛlɛbɔ mɔdenle bɛayɛ bɛamaa Gyihova la anwo kɛ mɔɔ Gyisɛse yɛle la (Nea ɛdendɛkpunli 19-20) *

19. Duzu a yɛsukoa yɛfi edwɛkɛ mɔɔ Gyisɛse hanle ye wɔ kunlavolɛ ehyianli ne anwo la anu a?

19 Fa edwɛkɛ ne bɔ wɔ ɛbɛla. Biza ɛ nwo kɛ, ‘Duzu a mebahola meazukoa meavi edwɛkɛ mɔɔ Gyisɛse hanle ye wɔ kunlavolɛ ehyianli ne anwo la anu a?’ Suzu kunlavolɛ zɔhane anwo nea. Nɔhalɛ nu, ɔ kunlu anu a anrɛɛ ɔholale ɔvale dɔɔnwo ɔmaanle Gyihova. Noko, ɔyɛle mɔɔ ɔbahola la; debie kpalɛ mɔɔ ɔlɛ la a ɔvale ɔmaanle Gyihova a. Na ɛnee Gyisɛse ze kɛ ye ndoboa ne sonle bolɛ maa ɔ Ze. Debie titili mɔɔ yɛsukoa ye wɔ edwɛkɛ ɛhye anu la ɛne: Saa yɛfa debie kpalɛ mɔɔ yɛlɛ la, kile kɛ, yɛfa yɛ ahonle muala, yɛ ɛkɛla muala yɛsonle Gyihova a, ɔ nye die nwo kpalɛ. (Mat. 22:37; Kɔl. 3:23) Saa Gyihova nwu kɛ yɛlɛyɛ biala mɔɔ yɛbahola la a, ɔ nye die kpalɛ! Ngyinlazo zɔhane fale mekɛ dodo nee yɛ anwosesebɛ mɔɔ yɛfa yɛsonle Gyihova, mɔɔ bie a le daselɛlilɛ nee debiezukoalɛ ɛhɔlɛ la anwo.

20. Kɛ ɔkɛyɛ na wɔava ɛzukoalɛdeɛ mɔɔ wɔ kunlavolɛ ne edwɛkɛ ne anu la wɔali gyima ɛ? Maa neazo.

20 Kɛ ɔkɛyɛ na wɔava ɛzukoalɛdeɛ mɔɔ wɔ kunlavolɛ ne edwɛkɛ ne anu la wɔali gyima ɛ? Fa wɔ adwenle kɔ menli mɔɔ saa ɛka ɛkile bɛ kɛ Gyihova anye sɔ mɔɔ bɛkola bɛyɛ la a ɔbaboa bɛ la anwo zo. Kɛ neazo la, asoo ɛze adiema raalɛ kpanyinli bie mɔɔ kɛ mɔɔ ye kpɔkɛdelɛ ɛnle kpalɛ anzɛɛ ɔnlɛ anwosesebɛ la ati ɔngola ɔnyɛ dɔɔnwo wɔ ɛzonlenlɛ gyima ne anu na yemɔ ati ɔte nganeɛ kɛ nvasoɛ ɛnle ɔ nwo zo la ɔ? Anzɛɛ ɛze adiema nrenyia bie mɔɔ yeyɛ ye ewule bie mɔɔ yɛ nyane la ayile dede ɔngɔ na yemɔti ɔngola ɔngɔ debiezukoalɛ dahuu na yemaa ɔ sa nu ɛdo la ɔ? Ka edwɛkɛ kpalɛ mɔɔ hyia na “ɔmaa anwosesebɛ” la fa boa menli ɛhye mɔ. (Ɛfɛ. 4:29) Ka ɛzukoalɛdeɛ mɔɔ ka ahonle mɔɔ yɛnyia yɛvi kunlavolɛ raalɛ ehyianli ne edwɛkɛ ne anu la kile bɛ. Wɔ edwɛkɛ mɔɔ maa anwosesebɛ la bamaa bɛanwu kɛ saa yɛyɛ biala mɔɔ yɛbahola la a, Gyihova anye die nwo. (Mrɛ. 15:23; 1 Tɛs. 5:11) Saa ɛkanvo awie mɔ wɔ biala mɔɔ bɛlɛbɔ mɔdenle bɛayɛ bɛamaa Gyihova la anwo, ɔnva nwo kɛ bie a ɔle ekyi bɔbɔ la a, ɛnee ɛlɛdi Gyisɛse agyakɛ anzi kpalɛ.

21. Duzu a wɔbɔ kpɔkɛ kɛ ɛbayɛ a?

21 Yɛ nye die kɛ Gyisɛse ɛbɛlabɔlɛ nu edwɛkɛ dɔɔnwo wɔ Edwɛkpa ne mɔ anu mɔɔ boa yɛ ɔmaa yɛsukoa ye na yɛdi ɔ gyakɛ anzi kpalɛ a! Duzu ati a ɛnva Edwɛkpa ne mɔ ɛnyɛ ɛ ti anwo debiezukoalɛ anzɛɛ Abusua Ɛzonlenlɛ a? Bɛmaa yɛhakye kɛ saa yɛbanyia debiezukoalɛ zɛhae azo nvasoɛ a, ɔwɔ kɛ yɛte edwɛkɛ ne abo kpalɛ na yɛfa yɛbɔ yɛ ɛbɛla. Ɔwɔ kɛ yɛsukoa mɔɔ Gyisɛse yɛle la, noko eza ɔhyia kɛ yɛtie edwɛkɛ mɔɔ ɔhanle la. Wɔ edwɛkɛ bieko anu, yɛbazuzu mɔɔ yɛbahola yɛazukoa yɛavi Gyisɛse edwɛkɛ mɔɔ ɔhanle kolaa na yeawu anu la anwo.

EDWƐNE 15 Kanvo Gyihova Belamunli Ralɛ Ne!

^ ɛden. 5 Ɔhyia kɛ nɔhalɛ Kilisienema ‘di Gyisɛse agyakɛ anzi kpalɛ.’ Gyisɛse “agyakɛ” abo zo boni a ɔgyakyile ɔmaanle yɛ kɛ yɛli ɔ nzi a? Edwɛkɛ ɛhye babua kpuya zɔhane. Eza ɔbahilehile deɛmɔti ɔwɔ kɛ yɛdi ɔ gyakɛ anzi kpalɛ nee kɛzi yɛbahola yɛayɛ zɔ la anu.

^ ɛden. 60 NVONINLI NWO EDWƐKƐ: Mɔɔ adiema raalɛ bie dwenledwenlenle edwɛkɛ mɔɔ Gyisɛse hanle wɔ kunlavolɛ ehyianli ne anwo wiele la, ɔhanvole adiema raalɛ kpanyinli bie wɔ ahonle nu mɔɔ ɔfi ɔsonle Nyamenle la anwo.