Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

ƐBƐLABƆLƐ NU EDWƐKƐ

Yɛgyinla Kpundii Wɔ Sɔnea Nu A Ɔmaa Yɛnyia Nyilalɛ

Yɛgyinla Kpundii Wɔ Sɔnea Nu A Ɔmaa Yɛnyia Nyilalɛ

KGB kpanyinli ne * dendɛle tiale ye kɛ, “ɛle selɛ mɔɔ ɛ ti yɛ se. Wɔkpo ɛ ye mɔɔ ɛlɛnrenzɛ la nee ɛ ra raalɛ ekyii ne. Nwane a bamaa bɛ aleɛ na yeanlea bɛ a? Gyakyi wɔ gyima ne na kɔ sua nu!” Membuale ye kɛ: “Kyɛkyɛ, metɛkpole me abusua ne. Ɛdawɔ a ɛhyele me a! Na duzu ati ɔ?” Kpanyinli ne hanle kɛ: “Saa ɛdi ɛtane na ɛnle Dasevolɛ a, anrɛɛ ɔle kpalɛ.”

Adawubɔlɛ zɔhane hɔle zo wɔ 1959 wɔ efiade bie mɔɔ wɔ suakpole Irkutsk mɔɔ wɔ Russia azo la. Maa menga deɛmɔti me nee me ye Maria zieziele yɛ nwo kɛ, ‘tenleneyɛlɛ ti yɛbanwu amaneɛ’ nee kɛzi yɛnyianle yɛ nɔhalɛlilɛ ne anwo nyilalɛ la.​—1 Pita 3:13, 14.

Bɛwole me wɔ Ukraine wɔ 1933 wɔ namule Zolotniki azo. Wɔ ɛvolɛ 1937, me mame adiema raalɛ nee ɔ hu mɔɔ bɛle Alasevolɛ la vi France rakpɔlale yɛ na bɛgyakyile Government nee Deliverance mbuluku mɔɔ Watch Tower Society ne yɛle la bɛmaanle yɛ. Mɔɔ me papa gengale zɔhane mbuluku ne mɔ la, ɔnyianle diedi wɔ Nyamenle anu. Ɔyɛ nyane kɛ, wɔ 1939 anu, me papa anwo dole ye kpole bie, noko kolaa na yeawu la ɔzele me mame kɛ: “Nɔhalɛ ne ɛne. Fa kilehile ngakula ne mɔ.”

SIBERIA​—AZƐLƐSINLI FOFOLƐ

Wɔ April 1951, mgbanyima ne mɔ hyele Alasevolɛ dɔɔnwo vile USSR sɛnzɛndɔleɛ hɔle Siberia. Bɛvoanle me nee me mame nee me diema nrenyia kakula Grigori bɛvile West Ukraine. Mɔɔ yɛvale keteke yɛdule adenle mayɛle 3,700 (km 6,000) la, yɛradwule Tulun mɔɔ wɔ Siberia la. Ye dapɛne nwiɔ anzi, bɛ nee me diema nrenyia kpanyinli Bogdan rale azokoɛleɛ bie mɔɔ bikye suakpole Angarsk la. Bɛdole ye efiade ɛvolɛ 25 bɛmaanle ɔyɛle gyima ɛsesebɛ.

Me nee me mame yɛɛ Grigory hanle edwɛkɛ ne wɔ azua mɔɔ bikye Tulun la azo, noko ɛnee ɔwɔ kɛ yɛmaa yɛ nye da ɛkɛ. Kɛ neazo la, yɛbiza kɛ, “Awie wɔ ɛke mɔɔ ɔkulo kɛ ɔtɔne ye ɛnlankɛ ɔ?” Saa yɛnwu kɛ awie kulo kɛ ɔtɔne ye ɛdeɛ a, yɛka kɛzi bɛbɔle bɛ wɔ nwanwane adenle zo la yɛkile ye. Bɛkanwu ye la, ɛnee yɛlɛka Bɔvolɛ ne anwo edwɛkɛ yɛahile bɛ. Mekɛ zɔhane, adwelie kɛlata bie hɛlɛle kɛ, Alasevolɛ ne mɔ biza ɛnlankɛ bo zo, noko amuanrɛɛ bɛlɛkpondɛ mboane! Yɛnyianle menli mɔɔ lɛ ahonle kpalɛ la! Ɔyɛ anyelielɛ kɛ yɛ nee menli mɔɔ le bɛlɛvo na bɛdie nyɛvolɛ la zukoale Baebolo ne wɔ azɛlɛsinli zɔhane mɔɔ bɛnda bɛnyɛ nu gyima anu la. Ɛnɛ, asafo mɔɔ nolobɔlɛma mɔɔ bo 100 wɔ nu la wɔ Tulun.

KƐZI BƐZƆLE MARIA DIEDI BƐNLEANLE LA

Me ye Maria nwunle nɔhalɛ ne wɔ Ukraine wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee Ewiade Konle II ɛlɛkɔ zo la. Ɔnyianle ɛvolɛ 18 la, KGB kpanyinli bie gyegyele ye kɛ ɔ nee ye ɛla, noko yeanyɛ. Kenle ko, ɔkadwu sua nu la ɛnee nrenyia ne la ye ɛkpa ne azo. Maria nriandile. Kpanyinli ne vale ɛya na ɔnwunlonwunlanle ye kɛ ɔbado Maria efiade ɔluakɛ ɔle Dasevolɛ la ati, na wɔ 1952 anu, amgba ɔdole ye efiade ɛvolɛ bulu. Ɔdele nganeɛ kɛ Dwosefi mɔɔ bɛdole ye efiade wɔ ye nɔhalɛlilɛ ti la. (Mɔl. 39:12, 20) Delavanli ne mɔɔ nee Maria vi kɔɔto ɛkɛ ne hɔle efiade ne la zele ye kɛ: “Mmasulo. Bɛto menli dɔɔnwo efiade noko bɛye bɛ a, bɛbu bɛ.” Edwɛkɛ ɛhye maanle ye anwosesebɛ.

Ɔvi 1952 kɔdwu 1956, bɛmaanle Maria yɛle gyima ɛsesebɛ wɔ azokoɛleɛ bie mɔɔ bikye sua Gorkiy, (mɔɔ ɛnɛ bɛfɛlɛ ye Nizhniy Novgorod) mɔɔ wɔ Russia la azo. Wɔ ɛyɛlɛ mekɛ nu bɔbɔ bɛzele ye kɛ ɔdudu mbaka. Ɛnee ɔ nwo ta to ye, noko wɔ 1956 anu bɛyele ye na ɔhɔle Tulun.

ƐNEE MEMBIKYE ME YE NEE ME MRA

Mɔɔ adiema bie mɔɔ wɔ Tulun zele me kɛ adiema raalɛ bie ɛlɛba la, menvale me basekɛ mengɔle kale agyinlaleɛ ne kɛ mekazoa ye ninyɛne ne bie. Mekɛ mɔɔ menwunle Maria la, ɛkɛ ne ala a mengulole ye a. Menganle menvɛle na yealie yeado nu. Yɛgyale wɔ 1957. Ye ɛvolɛ ko anzi, yɛwole yɛ ra raalɛ Irina, noko me nee ye andɛnla angyɛ. Wɔ 1959, bɛdole me efiade kɛ melɛpelente Baebolo nwo mbuluku la. Menlale ɛkɛ ne siane nsia. Amaa me ahonle adɔ me azule nu la, menyɛle asɔne dahuu, mendole Belemgbunlililɛ edwɛne na mempɛle kɛzi saa bɛye me a mebali daselɛ la anwo nvoninli wɔ me adwenle nu.

Ɛnee mela efiade wɔ 1962

Mɔɔ mela efiade ne na bɛlɛbizebiza me edwɛkɛ la, ahenle mɔɔ ɛlɛbizebiza me edwɛkɛ ne la deanle nu kɛ: “Ɔnrɛhyɛ yɛbatietia bɛ nwo zo kɛ ahila!” Membuale kɛ: “Gyisɛse hanle kɛ BƐBABƆ Belemgbunlililɛ ne anwo edwɛkpa ɛhye nolo wɔ azɛlɛ ye azo amuala, na awie biala ɛnrɛhola ɛnrɛzi ye adenle.” Akee ahenle mɔɔ ɛlɛbizebiza me edwɛkɛ la bɔle mɔdenle kɛ ɔbɛlɛbɛla me yeamaa meakpo me diedi ne, kɛ mɔɔ menganle ye wɔ mɔlebɛbo ne la. Mɔɔ ɛnwunlonwunlanlɛ nee mɛlɛbɛla ne anyɛ boɛ la, bɛdole me efiade ɛvolɛ nsuu bɛmaanle menyɛle gyima ɛsesebɛ wɔ azokoɛleɛ bie mɔɔ bikye sua Saransk la. Melɛkɔ azokoɛleɛ ɛkɛ la, mendele kɛ bɛwo Olga mɔɔ le yɛ ra raalɛ mɔɔ tɔ zo nwiɔ la. Ɛnee membikye me ye nee me mra mraalɛ ne mɔ, noko nɔhalɛ mɔɔ me nee Maria lile maanle Gyihova la, kyekyele me rɛle.

Maria nee yɛ mra mraalɛ, Olga nee Irina, wɔ 1965

Saa ɛfa keteke wɔavi Tulun wɔahɔ Saransk wɔazia a, ɛbali kenle 12 wɔ adenle nu, noko Maria bakpɔla me ɛvolɛ biala. Ɔba biala a ɔtɔ mgbɔlaboa fofolɛ ɔbɛlɛ me. Ɔfa Ɛzinzalɛ Arane fofolɛ mɔɔ kɛra la ko ɔfea mgbɔlaboa ne anu ɔbɛlɛ me. Ɛvolɛ ko bie ɛkpɔlalɛ ɛdeɛ ne yɛle titili, ɔluakɛ Maria nee yɛ mra mraalɛ ngakula nwiɔ ne rale. Nea kɛzi me nye liele kɛ menwunle bɛ a!

ƐLEKA FOFOLƐ NEE YE NGYEGYELƐ

Wɔ 1966, bɛyele me bɛvile efiade, na yɛdayɛ menli nna ne yɛhɔle suakpole Armavir, mɔɔ bikye Black Sea la. Ɛkɛ ne a yɛwole yɛ mra mrenyia Yaroslav nee Pavel a.

Yeangyɛ, KGB mgbanyima ranleɛnleanle yɛ sua nu ɛkɛ saa bɛkɛnwu Baebolo nwo mbuluku a. Bɛnleɛnleanle ɛleka biala, bɔbɔ nlankɛ ne mɔ aleɛ ne anu. Kenle ko bie, ɛhɛlɛnra dele mgbanyima mɔ rale la, na ɛnee bɛ adɛladeɛ ne anu ɛyɛ munlutu. Maria lile bɛ nwo nyane ɔluakɛ ɛnee bɛzoa bɛ. Ɔmaanle bɛ debie bɛnlonle, ɔzale nzule ɔguale kyɛnze nu na ɔmaanle bɛ tohulu kɛ bɛva bɛkyikyi bɛ nwo. Nzinlii, mɔɔ KGB kpanyinli kpalɛ ne rale la, mgbanyima ne mɔ hanle nyele mɔɔ bɛyɛ bɛ la anwo edwɛkɛ hilele ye. Bɛvile ɛkɛ ne la, bɛ kpanyinli ne zelele na ɔyɛle yɛ byebye. Mɔɔ yɛnwunle kɛ debie kpalɛ vi mɔdenle mɔɔ yɛbɔle yɛvale ‘kpalɛ yɛlile ɛtane nwo zo konim’ anu rale la, yɛ nye liele kpalɛ.​—Wlo. 12:21.

Bɛnleɛnleanle yɛ ninyɛne nu ɛdeɛ, noko yɛhɔle zo yɛhanle edwɛkɛ ne wɔ Armavir. Eza yɛmaanle nolobɔlɛma ekyii mɔɔ bikye Kurganinsk la anwosesebɛ. Ɔyɛ me fɛ kɛ ɛnɛ, asafo nsia wɔ Armavir yɛɛ nna wɔ Kurganinsk la.

Wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo mɔɔ ɛze la, ɛnee ɔdwu mekɛ ne bie a yɛyɛ bɛtɛɛ wɔ sunsum nu. Noko ɔyɛ yɛ fɛ kɛ Gyihova luale nɔhavoma anwo zo dule yɛ folɛ na ɔmaanle yɛ anwosesebɛ wɔ sunsum nu la. (Edw. 130:3) Ɛnee eza ɔle sɔnea kpole ɔmaa yɛ kɛ yɛ nee KGB mgbanyima mɔɔ wuale bɛ nwo rale asafo ne mɔ anu la bɔle nu zonlenle mɔɔ yeannwu ye a. Bɛyɛle bɛ nwo kɛ asɛɛ bɛbɔ mɔdenle yɛɛ bɛyɛle daselɛlilɛ gyima ne kpalɛ. Bie mɔ bɔbɔ nyianle ɛzonlelilɛ dɔɔnwo wɔ ahyehyɛdeɛ ne anu. Nzinlii, yɛnwunle bɛ menli holɛ.

Mɔɔ Maria nyianle ɛvolɛ 45 wɔ 1978 la, ɔnrenzɛle bieko. Kɛmɔ ɔnyianle ahonle ewule la ati, ɛnee dɔketama sulo kɛ ɔbawu, ɔti bɛbɔle mɔdenle kɛ bɛdi ye adwenle bɛamaa yeaye kakula ne. Maria anyɛ. Ɔti, ɛleka biala mɔɔ ɔlua wɔ asopiti ɛkɛ la, dɔketama lile ɔ nzi kɛ bɛwɔ ye agbuyia amaa yeawo wɔ mekɛ mɔɔ ye awolɛ mekɛ ɛtɛdwule la. Maria nriandile vile asopiti ɛkɛ ne amaa ɔ ra ne mɔɔ la ɔ kunlu la anwu.

KGB mgbanyima ne zele yɛ kɛ yɛvi sua ne azo. Yɛhɔle namule bie mɔɔ bikye sua Tallinn mɔɔ wɔ Estonia mɔɔ ɛnee boka USSR anwo la azo. Dɔketama edwɛkɛ ne anyɛ nɔhalɛ, Maria wole Vitaly, kakula nrenyia mɔɔ anwo yɛ se wɔ Tallinn.

Nzinlii, yɛvile Estonia yɛhɔle Nezlobnaya mɔɔ wɔ Russia nyiakɛ la. Yɛluale nrɛlɛbɛ adenle zo yɛlile daselɛ wɔ azua mɔɔ menli vi maanle ne ɛleka ngakyile badielie bɛ nye wɔ ɛkɛ la azo. Ayileyɛlɛ ti a bɛba a, noko bie mɔ kavi ɛkɛ la ɛnee bɛnyia dahuu ngoane nwo anyelazo!

YƐ MRA MƆƆ YƐTETELE BƐ YƐMAANLE BƐHULOLE GYIHOVA

Yɛbɔle mɔdenle kɛ yɛbamaa yɛ mra ne mɔ ahulo Gyihova na bɛazonle ye. Ɔyɛ a, yɛto ɛsalɛ yɛfɛlɛ mediema bie mɔ mɔɔ bɛ subane kpalɛ ne banyia yɛ mra ne mɔ anwo zo tumi la. Bɛ nuhua ko mɔɔ ta kpɔla yɛ la a le me diema nrenyia Grigory mɔɔ ɛnee le neavolɛ adenduvo ɔvi 1970 kɔdwu 1995 la. Saa ɔbakpɔla yɛ a, abusua ne amuala anye die, ɔluakɛ ɔ nye die ɔ nwo yɛɛ ɔka ɛzelekɛ. Saa nyɛvolɛ bakpɔla yɛ a, yɛta yɛfa Baebolo nu edwɛkɛ yɛdi nwɔhoa, na yɛ mra ne mɔ anye raliele Baebolo nu tetedwɛkɛ nwo.

Me mra mrenyia nee bɛ ye mɔ.

Ɔvi bɛne mɔɔ kɔ fema zo, ɔ nzi: Yaroslav, Pavel, Jr., Vitaly

Ɔ nyunlu: Alyona, Raya, Svetlana

Wɔ 1987, yɛ ra nrenyia Yaroslav hɔle suakpole Riga mɔɔ wɔ Latvia la, na ɛkɛ ne ɔholale ɔhanle edwɛkɛ ne wɔ bagua nu. Noko mekɛ mɔɔ ɔkpole kɛ ɔnrɛhɔ sogya la, bɛdole ye efiade ɛvolɛ ko siane nsia na ɔlale efiade ngakyile ngɔnla anu. Me efiade ɛlalɛ nwo anwubielɛ mɔɔ menganle mengilele ye la boale ye maanle ɔgyinlanle kpundii. Nzinlii, ɔyɛle adekpakyelɛnli. Wɔ 1990, ɛnee yɛ ra nrenyia Pavel, mɔɔ yenyia ɛvolɛ 19 la kulo kɛ ɔyɛ adekpakyelɛ wɔ Sakhalin, bɔra bie mɔɔ wɔ Japan sɔlɔ la azo. Alimoa ne, ɛnee yɛngulo kɛ ɔkɔ. Ɛnee nolobɔlɛma 20 pɛ a wɔ bɔra ne azo a, na ɔvi ɛleka mɔɔ yɛde mɔɔ kɔ bɔra ne azo la tendenle bo mayɛle 5,500 (km 9,000). Noko nzinlii, yɛliele yɛdole nu, na ɛnee ɔle kpɔkɛzilɛ kpalɛ. Menli mɔɔ wɔ ɛkɛ ne la diele Belemgbunlililɛ edwɛkɛ ne. Yeangyɛ biala bɛdele asafo mɔtwɛ wɔ ɛkɛ. Pavel zonlenle wɔ Sakhalin too ɛvolɛ 1995. Mekɛ zɔhane ɛnee yɛ ra nrenyia kakula Vitaly ala a wɔ sua nu a. Ɔvi ye ngakula nu, ɛnee ɔ nye die Baebolo ɛgengalɛ nwo. Ɔnyianle ɛvolɛ 14 la yɛɛ ɔbɔle adekpakyelɛ gyima ne abo a, na me nee ye yɛle adekpakyelɛ gyima ne ɛvolɛ nwiɔ. Ɛnee yɛ nye die kpalɛ. Mɔɔ Vitaly nyianle ɛvolɛ 19 la, ɔhɔyɛle adekpakyelɛ titili.

Wɔ 1952, KGB kpanyinli ko zele Maria kɛ: “Ɛbakpo wɔ diedi ne anzɛɛ ɛbahɔ efiade ɛvolɛ bulu? Bɛkaye wɔ la ɛnee wɔyɛ kpanyinli na yeha ɛ ngome.” Noko yeamba ye zɔ. Yɛdele nganeɛ kɛ yɛ Nyamenle, Gyihova mɔɔ ɔle nɔhavo, yɛ mra yɛɛ menli mɔɔ yɛboale bɛ yɛmaanle bɛnwunle nɔhalɛ ne la kulo yɛ. Me nee Maria anye liele kɛ yɛhɔkpɔlale yɛ mra ne mɔ wɔ ɛleka mɔɔ bɛlɛsonle la. Yɛnwunle kɛzi menli mɔɔ yɛ mra ne mɔ boale bɛ maanle bɛzukoale Gyihova anwo debie la lale anyezɔlɛ ali la.

YƐ NYE SƆ GYIHOVA KPALƐYƐLƐ NE

Wɔ 1991, bɛliele Gyihova Alasevolɛ bɛdole nu wɔ mɛla adenle zo. Ɛhye maanle edwɛkɛhanlɛ gyima ne hɔle zo kpalɛ. Yɛ asafo ne dɔle bɔɔso ko mɔɔ maa yɛkola yɛkɔ azua nee namunamu mɔɔ zuozua yɛ la azo dapɛne awieleɛ biala.

Me nee me ye wɔ 2011

Ɔyɛ me fɛ kɛ Yaroslav nee ɔ ye Alyona nee Pavel nee ɔ ye Raya ɛlɛsonle wɔ Bɛtɛle yɛɛ Vitaly nee ɔ ye Svetlana ɛlɛyɛ maangyebakyi gyima la. Yɛ ra raalɛ kpanyinli, Irina nee ye abusua ne de Germany. Ɔ hu Vladimir nee bɛ mra mrenyia nsa ne amuala le asafo nu mgbanyima. Yɛ ra raalɛ Olga de Estonia na ɔfɛlɛ me dahuu. Ɔyɛ alɔbɔlɛ kɛ, me kulovolɛ, Maria, wule wɔ 2014. Me nye la ye ade ɛsesebɛ kɛ mebanwu ye wɔ ewudwazo ne anu bieko! Kɛkala mede suakpole Belgorod azo, na mediema mɔɔ wɔ ɛke la boa me kpalɛ.

Mekɛ tendenle mɔɔ meva mezonle Gyihova la ɛmaa menwu ye kɛ yɛ munli nu mɔɔ yɛgyinla la ɛnla aze, noko ahunlundwolɛ mɔɔ Gyihova maa yɛnyia la le agyadeɛ mɔɔ sonle bolɛ tɛla debie biala. Nyilalɛ mɔɔ me nee Maria ɛnyia ye wɔ yɛ kpundiigyinlanlɛ ne anwo la ɛyɛ kpole ɛdɛla kɛzi menzuzule la. Kolaa na USSR abɔ aze wɔ 1991 la, ɛnee nolobɔlɛma mɔɔ bo 40,000 la a wɔ ɛkɛ a. Ɛnɛ, nolobɔlɛma mɔɔ bo 400,000 la a wɔ maanle mɔɔ ɛnee mekɛ bie bɛboka Soviet Union ne anwo a! Kɛkala, menyia ɛvolɛ 83, na metɛsonle kɛ asafo nu kpanyinli. Gyihova ɛboa me yemaa megyinla kpundii. Amgba, Gyihova nee me ɛli ye boɛ bɔkɔɔ.​—Edw. 13:5, 6.

^ ɛden. 4 KGB le Russia sogyama ekpunli bie duma mɔɔ bɛpɛ ye sikalɛ.