Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

“Melɛ Anyelazo Wɔ Nyamenle Anu”

“Melɛ Anyelazo Wɔ Nyamenle Anu”

“Adam ne mɔɔ li amozi la rayɛle sunsum mɔɔ maa ngoane.”​—1 KƆL. 15:45.

EDWƐNE: 151, 147

1-3. (a) Duzu a ɔwɔ kɛ yɛfa yɛboka yɛ diedi titili ne anwo a? (b) Duzu ati a ewudwazo ne anwo hyia kpalɛ ɛ? (Nea mɔlebɛbo nvoninli ne.)

SAA bɛbiza wɔ kɛ, ‘Ngilehilelɛ titili boni mɔ a wɔ diedi ne gyi zo a?’ anrɛɛ duzu a ɛbaha a? Nɔhalɛ nu, ɛbamaa bɛanwu ye kɛ Gyihova a le Bɔvolɛ nee Ngoane-Maavolɛ ne a. Eza ɛbaha kɛ, ɛlɛ Gyisɛse Kelaese mɔɔ vale ye ngoane yɛle ɛkpɔnedeɛ la anu diedi. Na ɛbava anyelielɛ wɔaha wɔadoa zo kɛ, azɛlɛ ye bayɛ paladaese, ɛleka mɔɔ Nyamenle menli badɛnla ye dahuu la. Noko asoo ɛbadia ewudwazo ne wɔaboka ninyɛne mɔɔ ɛdie ɛdi mɔɔ ɛ nye die nwo kpalɛ la anwo ɔ?

2 Yɛlɛ ndelebɛbo kpalɛ mɔɔ ɔti ɔwɔ kɛ yɛfa ewudwazo ne yɛboka yɛ ngilehilelɛ titili ne anwo saa bɔbɔ yɛ nye la kɛ yɛbapɛ anwongyelelɛ kpole ne na yɛadɛnla aze dahuu wɔ azɛlɛ ye azo a. Ɛzoanvolɛ Pɔɔlo hilele deɛmɔti ewudwazo ne anwo hyia kpalɛ la anu, ɔhanle kɛ: “Nɔhalɛ nu, saa bɛnrɛdwazo mowuamra a, ɛnee noko bɛandwazo Kelaese.” Bɛandwazo Kelaese a, anrɛɛ ɔnrɛyɛ yɛ Belemgbunli mɔɔ ɛlɛdi tumi, na anrɛɛ yɛ ngilehilelɛ ne mɔɔ fale Kelaese tumililɛ ne anwo la bayɛ mgbane. (Kenga 1 Kɔlentema 15:12-19.) Noko, yɛze kɛ bɛdwazole Gyisɛse bɛvile ewule nu. Diedi ɛhye mɔɔ yɛlɛ la maa yɛyɛ ngakyile yɛfi Dwuu Sadusiima mɔɔ ɛnee bɛnlie bɛnli fee kɛ mowuamra badwazo la anwo. Saa bɛgolo yɛ nwo bɔbɔ a, yɛsɔ ewudwazo nwo anyelazo ne anu kpundii.​—Maake 12:18; Gyi. 4:2, 3; 17:32; 23:6-8.

3 Mɔɔ Pɔɔlo kɛlɛ “Kelaese anwo mɔlebɛbo ngilehilelɛ” ne anwo edwɛkɛ la, ɔvale ‘ewudwazo nwo ngilehilelɛ’ ne ɔbokale nwo. (Hib. 6:1, 2) Na Pɔɔlo zile zo kɛ ɔlɛ ewudwazo ne anu diedi. (Gyi. 24:10, 15, 24, 25) Noko, ɔnva nwo kɛ ɔle mɔlebɛbo ngilehilelɛ titili mɔɔ wɔ “Nyamenle edwɛkɛ nwuanzanwuanza ne anu ninyɛne mɔɔ limoa” anu la, ɔhyia kɛ yɛsukoa nwolɛ debie kpalɛ. (Hib. 5:12) Duzu ati ɔ?

4. Kpuya boni mɔ a yɛbahola yɛabiza ye wɔ ewudwazo ne anwo a?

4 Saa menli bɔ ɔ bo kɛ bɛsukoa Baebolo ne a, bɛ nuhua dɔɔnwo ne ala kenga menli mɔɔ bɛdwazole bɛ le kɛ Lazalɛse ɛdeɛ ne anwo debie. Eza bɛnwu kɛ ɛnee Ebileham, Dwobu yɛɛ Daneɛle lɛ anwodozo kɛ kenle bie bɛbadwazo mowuamra. Noko saa bɛbiza wɔ kɛ daselɛ boni a kile kɛ ewudwazo bahola ara nu wɔ mekɛ mɔɔ bɛhanle nwolɛ edwɛkɛ la yehyɛ anzɛɛ ɛvoya dɔɔnwo ɛpɛ nu la ɛ? Asoo Baebolo ne amgba kile mekɛ mɔɔ bɛbadwazo mowuamra la ɔ? Ninyɛne ɛhye mɔ ka yɛ diedi ne, ɔti bɛmaa yɛnlea mɔɔ Ngɛlɛlera ne ka la.

EWUDWAZO MƆƆ BƐHANLE NWOLƐ EDWƐKƐ BƐDOLƐ ƐKƐ

5. Ewudwazo nwo debie boni a yɛbalimoa yɛazuzu nwo a?

5 Bie a, ɔnyɛ se kɛ yɛbava yɛ adwenle yɛabu kɛ awie wu ɛkɛ ne ala a, bɛkola bɛdwazo ye. (Dwɔn 11:11; Gyi. 20:9, 10) Noko, asoo yɛbahola yɛalie ɛwɔkɛ mɔɔ bɛkɛbɔ kɛ kenle bie bɛbadwazo awie mɔɔ ɔwule la ɛvolɛ, anzɛɛ ɛvoya dɔɔnwo ɛpɛ nu la yɛali ? Asoo yɛbahola yɛalie ɛwɔkɛ zɛhae mɔɔ ɔbahyɛ na yeara nu la yɛali? Saa bɛka ye wɔ awie mɔɔ wule kenle nsa ye anzɛɛ ɔwule la ɛhyɛ la anwo ɛ? Nɔhalɛ nu, ɛdie ewudwazo mɔɔ bɛbɔle nwolɛ ɛwɔkɛ la ɛvoya dɔɔnwo pɛle nu na yeara nu la ɛdi. Ewudwazo boni ɔ? Na kɛzi ɔfale menli mɔɔ bɛbadwazo bɛ kenle bie la anwo ɛ?

6. Kɛzi Edwɛndolɛ 118 rale nu wɔ Gyisɛse anwo zo ɛ?

6 Mɔɔ fale ewudwazo mɔɔ bɛbɔle nwolɛ ɛwɔkɛ dɛba anwo la, suzu Edwɛndolɛ 118 mɔɔ bie mɔ te nganeɛ kɛ Devidi a hyehyɛle la anwo nea. Ɔvale modolɛ ɛhye ɔbokale nwolɛ kɛ: “O [Gyihova], yɛbodo wɔ, die yɛ! . . . Nyilalɛ ɛha mɔɔ ɛlɛba wɔ Gyihova duma nu la!” Bie a, ɛbahakye kɛ menli hwenle adwenle hɔle edwɛkɛ ɛhye mɔɔ fale Mɛzaya ne anwo la azo wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee ɔka ekyii Gyisɛse wu na ɔde asoaso zo ɔlɛkɔ Gyɛlusalɛm wɔ Naesan 9 la. (Edw. 118:25, 26; Mat. 21:7-9) Noko kɛzi Edwɛndolɛ 118 ka ewudwazo mɔɔ bara nu kenle bie la anwo edwɛkɛ ɛ? Yɛ debie bieko mɔɔ ngapezo edwɛne ɛhye hanle la nzonlɛ: “Bolɛ ne mɔɔ suasivoma ne kpole la ɛyɛ mgbɛnezo bolɛ mɔɔ anwo hyia a.”​—Edw. 118:22.

“Suasivoma ne kpole” Mɛzaya ne (Nea ɛdendɛkpunli 7)

7. Kɛzi Dwuuma ne kpole Gyisɛse ɛ?

7 “Suasivoma ne” mɔɔ le Dwuu mgbanyima ne mɔ la kpole Mɛzaya ne. Tɛ bɛ nzi ala a bɛhakyile bɛzile Gyisɛse a, bɛkpole ye anzɛɛ bɛanlie ye bɛando nu kɛ ɔdaye a ɔle Kelaese ne a. Dwuuma dɔɔnwo kpole ye na bɛmaanle bɛhunle ye. (Luku 23:18-23) Bɛboale bɛmaanle bɛhunle Gyisɛse.

Bɛdwazole Gyisɛse kɛ ɔrayɛ “bolɛ mɔɔ anwo hyia kpole kpalɛ” (Nea ɛdendɛkpunli 8, 9)

8. Kɛzi Gyisɛse rayɛle “bolɛ mɔɔ anwo hyia kpole kpalɛ” ɛ?

8 Saa bɛkpole Gyisɛse na bɛhunle ye a, kɛzi ɔkola ɔyɛ “bolɛ mɔɔ anwo hyia kpole kpalɛ” ɛ? Ɛhye yɛle zɔ, ɔluakɛ bɛdwazole ye bɛrale ngoane nu bieko. Gyisɛse mumua ne maanle nuhua lale ɛkɛ. Ɔyɛle ndonwo bie mɔɔ fale ɛyazonlɛma bie mɔɔ bɛbole menli mɔɔ egyinli menle ne zoanle bɛ wɔ bɛ nwo ɛkɛ la anwo, kɛ mɔɔ Yizilayɛma noko yɛle ngapezoma mɔɔ Nyamenle zoanle bɛ basabasa la. Awieleɛ bɔkɔɔ ne, wɔ ndonwo ne anu, egyinli menle ne zoanle ye kulovolɛ ralɛ ne mɔɔ di ye agya la. Bɛliele ralɛ ne bɛdole nu ɔ? Kyɛkyɛ. Ɛyazonlɛma ne hunle ye. Akee Gyisɛse vale ngapezo edwɛkɛ mɔɔ wɔ Edwɛndolɛ 118:22 la doale zɔhane ndonwo ne azo. (Luku 20:9-17) Ɛzoanvolɛ Pita hanle edwɛkɛ ko ne ala wɔ mekɛ mɔɔ ɔlɛtendɛ yeahile Dwuu “mgbanyima ne mɔ nee mɛla kilehilevolɛma ne [mɔɔ yiale] nu wɔ Gyɛlusalɛm” la. Ɔhanle “Gyisɛse Kelaese mɔɔ vi Nazalɛte mɔɔ bɛhunle ye wɔ baka zo na Nyamenle ɛdwazo ye ɛvi mowuamra anu la” anwo edwɛkɛ. Yemɔ anzi, Pita hanle ye wienyi kɛ: “Ɛhye a le ‘bolɛ ne mɔɔ bɛmɛ suasivoma bɛkpole ye noko yerayɛ bolɛ mɔɔ anwo hyia kpole kpalɛ a.’”​—Gyi. 3:15; 4:5-11; 1 Pita 2:5-7.

9. Edwɛkɛ mɔɔ anwo hyia la boni a wɔ Edwɛndolɛ 118:22 a?

9 Nɔhalɛ nu, ngapezo edwɛkɛ mɔɔ wɔ Edwɛndolɛ 118:22 la maanle ɔlale ali wɔ ɛvolɛ ɛya dɔɔnwo anu kɛ bɛbadwazo mowuamra. Bɛbakpo Mɛzaya ne na bɛahu ye, noko bɛbadwazo ye bɛara ngoane nu bieko kɛ bolɛ mɔɔ anwo hyia kpole kpalɛ. Ralɛ Nrenyia ɛhye mɔɔ bɛdwazole ye la rayɛle awie mɔɔ ɔ ngomekye ala a “yɛbalua [ɔ nwo] zo yɛanyia ngoane a.”​—Gyi. 4:12; Ɛfɛ. 1:20.

10. (a) Duzu a Edwɛndolɛ 16:10 hanle dole ɛkɛ a? (b) Duzu ati a yɛkola yɛdie yɛdi kɛ Edwɛndolɛ 16:10 ne amba nu wɔ Devidi anwo zo ɛ?

10 Suzu ngyɛnu bieko mɔɔ hwenle adwenle hɔle ewudwazo ne azo la anwo. Bɛhɛlɛle la ɔbole ɛvolɛ apenle ko na yeara nu. Ɔwɔ kɛ nɔhalɛ edwɛkɛ ɛhye maa ɛnyia anwodozo kɛ ewudwazo mɔɔ bɛbɔle nwolɛ ɛwɔkɛ la yehyɛ la bara nu. Wɔ Edwɛndolɛ 16 ne mɔɔ Devidi hyehyɛle la anu, yɛkenga kɛ: “Wɔanye me wɔammaa Ɛbolɔ, yɛɛ wɔammaa wɔ Nwuanzanwuanza Ko ne amkpɔlɔ.” (Edw. 16:10) Devidi anga kɛ ɔnrɛwu ɛlɛ anzɛɛ ɔbaha nla ne anu. Nyamenle Edwɛkɛ ne ka kɛ Devidi yɛle kpanyinli. Ɔwule la anzi, “bɛwulale ye mrɛlatɛlɛ nu wɔ Devidi suakpole zo.” (1 Arl. 2:1, 10) Ɛnee duzu a Edwɛndolɛ 16:10 ɛlɛka a?

11. Mekɛ boni a Pita hanle Edwɛndolɛ 16:10 ne anwo edwɛkɛ a?

11 Bɛhilehilele nu bɛhilele yɛ. Ɛvolɛ mɔɔ bo apenle ko mɔɔ Devidi hɛlɛle zɔhane Edwɛndolɛ ne la, Pita hilehilele ahenle mɔɔ Edwɛndolɛ 16:10 fale ɔ nwo la anu. Mɔɔ Gyisɛse wule na bɛdwazole ye la, yeangyɛ, Pita dendɛle hilele menli apenle dɔɔnwo mɔɔ bɛle Dwuuma nee menli mɔɔ ɛnee wɔ Dwuuma ɛzonlenlɛ nu la. (Kenga Gyima ne 2:29-32.) Ɔhanle kɛ Devidi wule na bɛziele ye. Ɛnee menli mɔɔ ɛlɛtie Pita la ze ɛhye. Na kɛlɛtokɛ biala ɛnga kɛ bɛ nuhua bie zule edwɛkɛ mɔɔ Pita hanle ye wɔ Devidi anwo kɛ, “ɔnwunle Kelaese ewudwazo ne na ɔhanle” Mɛzaya ne ɛralɛ nwo edwɛkɛ la anwo kpolera.

12. Kɛzi Edwɛndolɛ 16:10 rale nu ɛ, na duzu a ɔmaa yɛnwu ye wɔ ewudwazo ne mɔɔ bɛbɔle nwolɛ ɛwɔkɛ la anwo a?

12 Pita hwenle adwenle hɔle Devidi edwɛkɛ mɔɔ wɔ Edwɛndolɛ 110:1 la azo ɔvale ɔzile ye edwɛkɛ ne azo. (Kenga Gyima ne 2:33-36.) Ngɛlɛlera ne mɔɔ Pita hilehilele nu la boale menli dɔɔnwo ne ɔmaanle bɛnwunle kɛ amgba Gyisɛse le “Awulae nee Kelaese.” Bieko, menli ne nwunle kɛ Edwɛndolɛ 16:10 rale nu wɔ mekɛ mɔɔ bɛdwazole Gyisɛse bɛvile ewule nu la. Nzinlii, ɛzoanvolɛ Pɔɔlo noko hwenle adwenle hɔle edwɛkɛ ko ne ala azo, wɔ mekɛ mɔɔ ɔtendɛ yeahile Dwuuma mɔɔ wɔ suakpole Anteɔko mɔɔ wɔ Paesedea azo la. Bɛ nye liele ye edwɛkɛ ne anwo, na ɛnee bɛkulo kɛ bɛte dɔɔnwo. (Kenga Gyima ne 13:32-37, 42.) Ɔwɔ kɛ yɛdayɛ noko yɛ nye die kɛ Baebolo nu ngapezo zɔhane mɔ mɔɔ fale kenle bie ewudwazo ne anwo la le nɔhalɛ, ɔnva nwo kɛ bɛhanle bɛdole ɛkɛ la ɔhyɛle na nwanwane deɛ zɔhane ara nu la.

KENLENZU A EWUDWAZO NE BARA A?

13. Ewudwazo ne anwo kpuya boni mɔ a yɛbahola yɛabiza a?

13 Ɔwɔ kɛ yɛnyia anwodozo kɛ ewudwazo ne bara ɔnva nwo kɛ bɛbɔle nwolɛ ɛwɔkɛ mekɛ tendenle la. Noko, awie babiza kɛ: ‘Asoo ɛhye kile kɛ ɔwɔ kɛ mekendɛ mekɛ tendenle na meanwu me alɔvolɛ bieko? Mekɛ boni a ewudwazo ne mɔɔ me nye la ye ade la bara nu a?’ Gyisɛse hanle hilele ye ɛzoanvolɛma ne kɛ ninyɛne bie mɔ wɔ ɛkɛ ne mɔɔ bɛnze yɛɛ bɛnrɛnwu ye. Edwɛkɛ mɔɔ fale “mekɛ anzɛɛ ɛlobɔ ne mɔ mɔɔ Selɛ ne angome a kola kile la” dɔɔnwo wɔ ɛkɛ. (Gyi. 1:6, 7; Dwɔn 16:12) Noko, ɛhye ɛngile kɛ yɛnze mekɛ mɔɔ ewudwazo ne babɔ ɔ bo la anwo edwɛkɛ biala.

14. Kɛzi Gyisɛse ewudwazo ne le ngakyile fi menli mɔɔ bɛlimoa bɛdwazole bɛ la ɛdeɛ ne anwo ɛ?

14 Amaa yɛade ɛhye abo la, kakye ewudwazo ngakyile mɔɔ Baebolo ne ka nwolɛ edwɛkɛ la. Mɔɔ anwo hyia kpalɛ la a le Gyisɛse ɛdeɛ ne. Saa bɛandwazo ye a, anrɛɛ yɛ nuhua biala ɛnlɛ anyelazo kɛ ɔbanwu ye alɔvolɛ bieko. Menli mɔɔ Yilaegya nee Yilaehya dwazole bɛ kolaa na Gyisɛse ara la wule bieko. Bɛwule yɛɛ bɛkpɔlɔle wɔ bɛ nla ne mɔ anu. Noko, Gyisɛse ‘mɔɔ bɛdwazole ye bɛvile mowuamra anu la, ɛnrɛwu bieko; yɛɛ ewule ɛnlɛ ɔ nwo zo tumi bieko.’ Wɔ anwuma lɔ, ɔde ngoane nu “dahuu” yɛɛ ɔnrɛkpɔlɔ.​—Wlo. 6:9; Yek. 1:5, 18; Kɔl. 1:18; 1 Pita 3:18.

15. Duzu ati a ɔfɛta kɛ Gyisɛse yɛ “ma mɔɔ limoa” ɛ?

15 Gyisɛse a le awie mɔɔ wule na bɛdwazole ye mɔɔ yeanwu bieko a, ye ɛdeɛ ne a limoa mɔɔ anwo hyia kpalɛ a. (Gyi. 26:23) Noko, tɛ ɔ ngomekye a bɛbɔle ye ɛwɔkɛ kɛ bɛbadwazo ye bɛahɔ anwuma kɛ sunsum nu abɔdeɛ a. Gyisɛse bɔle ye ɛzoanvolɛ nɔhavoma ɛwɔkɛ kɛ, bɛ nee ye bali tumi wɔ anwuma. (Luku 22:28-30) Ɔwɔ kɛ bɛdimoa bɛwu amaa bɛ sa aha bɛ ahatualɛ ne. Yemɔ anzi, bɛbadwazo bɛ na bɛamaa bɛ sunsum nu sonlabaka kɛ mɔɔ bɛyɛle Kelaese la. Pɔɔlo hɛlɛle kɛ, “bɛdwazo Kelaese bɛvi mowuamra anu kɛ bɛdabɛ mɔɔ bɛwu la anu ma mɔɔ limoa.” Pɔɔlo hɔle zo hilele nuhua kɛ, bɛbadwazo bie mɔ bɛahɔ anwuma, na ɔvale ɔbokale nwo kɛ: “Awie biala ɛdeɛ bayɛ ye mekɛ nloa: Kelaese a le ma mɔɔ limoa a, ɛhye anzi bɛdabɛ mɔɔ bɛle Kelaese ɛdeɛ la wɔ ye ɛralɛ ne anu.”​1 Kɔl. 15:20, 23.

16. Duzu a maa yɛnwu mekɛ mɔɔ anwuma ewudwazo ne babɔ ɔ bo la ɛ?

16 Ɛhye maa yɛnwu mekɛ mɔɔ anwuma ewudwazo ne babɔ ɔ bo la. Ɔbabɔ ɔ bo wɔ “ye ɛralɛ ne anu.” Gyihova Alasevolɛ ɛnwu ye wɔ Ngɛlɛlera ne anu mekɛ tendenle kɛ ɔvi 1914 mɔɔ ba la yɛde Gyisɛse “ɛralɛ ne anu.” Yɛtɛte ye ɛralɛ ne anu, na ɛtane ewiade ɛhye awieleɛ ɛbikye kpalɛ.

17, 18. Kɛ bɛbayɛ menli mɔɔ bɛkpokpa bɛ la bie mɔ wɔ Kelaese ɛralɛ ne anu ɛ?

17 Baebolo ne ka anwuma ewudwazo ne anwo edwɛkɛ dɔɔnwo: “Yɛkpondɛ kɛ bɛnwu nɔhalɛ ne mɔɔ fale bɛdabɛ mɔɔ bɛla wɔ ewule nu la anwo . . . Na saa yɛlɛ diedi kɛ Gyisɛse wule na yedwazo bieko a, zɔhane ala a Nyamenle balua Gyisɛse anwo zo ava bɛdabɛ mɔɔ bɛwu la aboka ɔ nwo azia ara ngoane nu a. . . . Yɛdayɛ mɔɔ Awulae ɛralɛ ne badwu la yɛtɛte ngoane nu la ɛnrɛlimoa bɛdabɛ mɔɔ bɛwu la anyunlu; ɔluakɛ Awulae mumua ne bava ɛnelɛ kpole, . . . ɔvi anwuma lɔ yeadwu, na bɛdabɛ mɔɔ bɛwu wɔ Kelaese anu la balimoa adwazo. Yemɔ anzi, bɛbava yɛdayɛ mɔɔ yɛha mɔɔ yɛtɛte aze la, nee bɛ muala wɔ amungu nu yɛahɔyia Awulae wɔ anwomanyunlu; na ɔlua zo yɛ nee Awulae adɛnla dahuu.”​—1 Tɛs. 4:13-17.

18 Ewudwazo ne mɔɔ limoa la babɔ ɔ bo wɔ Kelaese “ɛralɛ ne” anzi. Menli mɔɔ bɛkpokpa bɛ mɔɔ anwongyelelɛ kpole ne anu ɛnee bɛtɛte aze la amuala bɛahɔyia ye “wɔ amungu nu.” (Mat. 24:31) Menli mɔɔ bɛbava bɛ bɛahɔ la amuala ‘ɛnrɛla wɔ ewule nu,’ kile kɛ bɛnrɛla wɔ ewule nu bɛnrɛhyɛ. Bɛ ‘muala bɛbahakyi, ndɛndɛ ne ala, bɛkabɔ bɛ nye bɛade la, wɔ aweɛne tendenle ne mɔɔ li amozi la anu.’​—1 Kɔl. 15:51, 52.

19. “Ewudwazo kpalɛ” boni a la yɛ nyunlu a?

19 Ɛnɛ, bɛtɛkpokpale Kilisienema mɔɔ bɛdi nɔhalɛ la anu dɔɔnwo yɛɛ bɛtɛfɛlɛle bɛ kɛ bɛ nee Kelaese ɛhɔli tumi wɔ anwuma. Emomu, bɛlɛkendɛ kɛ, “Gyihova kenle ne” dwu a bɛbazɛkye ɛtane ewiade ɛhye. Awie biala ɛnze mekɛ fɔɔnwo mɔɔ awieleɛ ne bara la, noko daselɛ maa yɛnwu kɛ yebikye. (1 Tɛs. 5:1-3) Ɛhye anzi, ewudwazo fofolɛ babɔ ɔ bo, na bɛbadwazo bɛ bɛara paladaese azɛlɛ ne azo. Menli mɔɔ bɛbadwazo bɛ la banyia anyelazo kɛ bɛbali munli mɔɔ bɛnrɛwu bieko a. Ɛhye bayɛ “ewudwazo kpalɛ” adɛla “mraalɛ [mɔɔ] asa hanle bɛ alɔvolɛ mɔɔ bɛwu” wɔ tete ne na mekɛ guale nu la bɛziale bɛwule bieko la ɛdeɛ ne.​—Hib. 11:35.

20. Duzu ati a yɛbahola yɛalie yɛali kɛ ewudwazo ne mɔɔ ɛlɛba la bahɔ zo pɛpɛɛpɛ ɛ?

20 Baebolo ne ka menli mɔɔ bɛbadwazo bɛ bɛahɔ anwuma la anwo edwɛkɛ kɛ, “biala ɛdeɛ bayɛ ye mekɛ nloa.” (1 Kɔl. 15:23) Yɛdie yɛdi kɛ azɛlɛ ye azo ewudwazo ne noko bahɔ zo pɛpɛɛpɛ. Ɛhye le anyelazo kɛnlɛma. Asoo bɛbadwazo menli mɔɔ ɛwu kenlensa ye ala wɔ mekɛ mɔɔ Kelaese Ɛvolɛ Apenle Ko Tumililɛ ne ɛbɔ ɔ bo la na bɛayɛ bɛ alɔvolɛ mɔɔ bɛze bɛ la atuu ɔ? Asoo bɛbadwazo mrenyia nɔhavoma mɔɔ dɛnlanle aze tete ne mɔɔ kola di menli nyunlu la ndɛndɛ, amaa bɛali Nyamenle menli ne anyunlu wɔ ewiade fofolɛ ne anu ɔ? Na menli mɔɔ anzonle Gyihova ɛlɛ la noko ɛ? Mekɛ boni nee nienwu a bɛbadwazo bɛ bɛahɔ a? Yɛbahola yɛabiza kpuya dɔɔnwo. Noko, nɔhalɛ nu, asoo ɔwɔ kɛ yɛdwenledwenle kpuya ɛhye mɔ anwo kɛkala ɔ? Asoo ɔnle kpalɛ kɛ yɛbahendɛ na yɛanwu ye ɔ? Yɛbahola yɛanyia anwodozo kɛ yɛ nye balie wɔ mekɛ mɔɔ yɛlɛnea kɛzi Gyihova bali zɔhane ninyɛne ne mɔ anwo gyima la.

21. Anyelazo boni a ɛlɛ wɔ ewudwazo ne anwo a?

21 Noko kɛkala, ɔwɔ kɛ yɛnyia diedi kpole wɔ Gyihova mɔɔ yelua Gyisɛse anwo zo yebɔ yɛ ɛwɔkɛ kɛ mowuamra mɔɔ wɔ Nyamenle ngakyelɛ nu la badwazo la anu. (Dwɔn 5:28, 29; 11:23) Gyisɛse kile kɛ Gyihova kola dwazo menli mɔɔ bɛwu la, ɔhanle ye mekɛ bie kɛ, wɔ Nyamenle anye zo Ebileham, Ayezeke nee Gyekɔbo ‘amuala de aze.’ (Luku 20:37, 38) Ɔda ali kɛ, yɛlɛ ndelebɛbo kpalɛ, ɔti yɛkola yɛka Pɔɔlo edwɛkɛ ɛhye bie: ‘Melɛ anyelazo wɔ Nyamenle anu kɛ, bɛbadwazo menli bɛavi ewule nu.’​—Gyi. 24:15.