Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

“Yɛbayia Wɔ Paladaese!”

“Yɛbayia Wɔ Paladaese!”

“Ɛbaboka me nwo wɔ Paladaese.”​—LUKU 23:43.

EDWƐNE: 145, 139

1, 2. Adwenle ngakyile boni a menli lɛ ye wɔ paladaese anwo a?

ƐNEE ɔle tɛnlabelɛ mɔɔ ka ahonle kpole. Mɔɔ bɛwiele maanzinli nyianu ne yɛ wɔ Seoul, Korea na ayiama mɔɔ vi maanle gyɛne zo ɛlɛfi nwɔhoalilɛleka ne la, Alasevolɛ mɔɔ vi maanle ne anu la dɔɔnwo bɔle yiale bɛ na bɛyɛle bɛ bae bae bɛhanle kɛ, “Yɛbayia wɔ Paladaese!” Paladaese boni a ɛnee bɛlɛka nwolɛ edwɛkɛ a?

2 Menli lɛ adwenle ngakyile wɔ paladaese anwo. Bie mɔ ka kɛ paladaese le nzuzulɛ kɛnlɛma bie ala. Bie mɔ ka kɛ, ɛleka biala mɔɔ bɛ nye die na bɛ kunlu dwo bɛ nwo la le paladaese. Bie a awie mɔɔ ɛhɔne ɛhu ye ɛhyɛ na ɔkɛnyia aleɛ kpalɛ bie la bade nganeɛ kɛ yehɔ paladaese. Mɔɔ ɛvoya mɔɔ tɔ zo 19 ɛyɛvolɛ bie nwunle felawɔse dɔɔnwo bie wɔ bɔnza bie anu la, ɔdeanle nu kɛ “Ei, paladaese kɛnlɛma boni ɛne!” Bɛtɛfɛlɛ ɛkɛ ne Paladaese ɔnva nwo kɛ ezukɔtweaba tɔ ɛkɛ ne too ye tendenle bo futu 50 (m 15) ɛvolɛ biala la. Kɛzi ɛte Paladaese abo ɛ? Asoo ɛ nye la ye ade?

3. Mekɛ boni a Baebolo ne limoale hanle paladaese nwo edwɛkɛ a?

3 Baebolo ne ka paladaese mɔɔ ɛnee wɔ ɛkɛ nee mɔɔ ɔbara kenle bie la anwo edwɛkɛ. Edwɛkɛkpɔkɛ Paladaese vindele Baebolo ne anu wɔ mɔlebɛbo ne ala. Wɔ Catholic Douay Version ne mɔɔ bɛhilele ɔ bo bɛvile Latin nu la anu, Mɔlebɛbo 2:8 kenga kɛ: “Awulae Nyamenle yɛle paladaese mɔɔ le kɛnlɛma la wɔ mɔlebɛbo ne: ɛkɛ ne a ɔbɔle [Adam] ɔdole a.” (Yɛdayɛ a yɛzi edwɛkɛ ne bie azo a.) Hibulu ngɛlɛlera ne ka Yidɛn tola ne anwo edwɛkɛ. Yidɛn abo kile “Fɛlɛkolilɛ,” na ɛnee zɔhane tola ne anu yɛ anyelielɛ amgba. Ɛnee aleɛ ngakyile wɔ ɛkɛ, ɛkɛ ne le kɛnlɛma yɛɛ bɛ nee nane ne mɔ de wɔ anyelielɛ nu.​—Mɔl. 1:29-31.

4. Duzu ati a yɛkola yɛfɛlɛ Yidɛn tola ne kɛ paladaese ɛ?

4 Giliki edwɛkɛkpɔkɛ pa·raʹdei·sos a bɛhilele ɔ bo wɔ Hibulu nu kɛ “tola” a. M’Clintock nee Strong Cyclopaedia ne ka pa·raʹdei·sos anwo edwɛkɛ kɛ: “Ɔle paake kpole mɔɔ bɛhye nwolɛ amaa yeanzɛkye, na mbaka mgbole mɔɔ bɛ nuhua dɔɔnwo so ma la wɔ nu. Azule se tola ne anu, na weɛlɛ anzɛɛ mboane dɔɔnwo luolua azule ne mɔ anloa​—tɛnlabelɛ ɛhye a Giliki adendulɛnli ne adwenle hɔle zo a.”​—Fa toto Mɔlebɛbo 2:15, 16 anwo.

5, 6. Kɛ ɔyɛle mɔɔ Paladaese minlinle ɛ, na kpuya boni mɔ a ɛhye maa yɛbiza a?

5 Nyamenle vale paladaese zɛhae maanle Adam nee Yive, noko bɛandɛnla ɛkɛ. Duzu ati ɔ? Ɔluakɛ bɛandie Nyamenle. Ɔti, Paladaese ne bɔle bɛ nee bɛ bo zo amra. (Mɔl. 3:23, 24) Ɔnva nwo kɛ ɛnee awie ɛnle zɔhane tola ne anu la, ɔbayɛ kɛ ɔdɛnlanle ɛkɛ ɔhɔdwule Nowa Azuyilɛ ne anu.

6 Bie mɔ babiza kɛ, ‘Asoo menli bahola adɛnla Paladaese wɔ azɛlɛ ye azo bieko ɔ?’ Duzu a daselɛ maa ɔda ali a? Saa ɛ nye la kɛ ɛ nee wɔ alɔvolɛ badɛnla Paladaese a, duzu a wɔ anyelazo ne gyi zo a? Asoo ɛbahola wɔahilehile deɛmɔti ɛdie ɛdi kɛ Paladaese bara bieko la anu ɔ?

DASELƐ MƆƆ KILE KƐ PALADAESE BARA LA

7, 8. (a) Ɛwɔkɛ boni a Nyamenle bɔle Ebileham a? (b) Adwenle boni a Nyamenle ɛwɔkɛ ne maanle Ebileham nyianle a?

7 Mualɛ ne wɔ buluku mɔɔ Bɔvolɛ ne maanle bɛhɛlɛle mɔɔ ka mɔlebɛbo Paladaese nwo edwɛkɛ la anu. Fa mɔɔ Nyamenle zele ɔ gɔnwo Ebileham la kɛ neazo. Nyamenle hanle kɛ ɔbamaa Ebileham abo zo amra anwo azo kɛ “ɛnweazo anwea.” Gyihova bɔle ɛwɔkɛ ɛhye mɔɔ ndelebɛbo wɔ nu la kɛ: “Ɛ bo zo amra anwo zo yɛɛ maanle maanle mɔɔ wɔ ewiade la balua anyia nyilalɛ a, ɔboalekɛ wɔdie me ne.” (Mɔl. 22:17, 18) Nyamenle zile ɛwɔkɛ zɔhane azo hilele Ebileham ara nee ye anlɔnra.​—Kenga Mɔlebɛbo 26:4; 28:14.

8 Baebolo ne ɛngile kɛ ɛnee Ebileham suzu kɛ bɛ nee alesama bahɔ paladaese wɔ anwuma. Ɔti, mɔɔ Nyamenle hanle kɛ “maanle maanle kɔsɔɔti mɔɔ wɔ ewiade” banyia nyilalɛ la, Ebileham dele ɔ bo kɛ nyilalɛ ne bara azɛlɛ ye azo. Nyamenle a bɔle ɛwɔkɛ ne a, ɔti ɛnee ɔkile kɛ “maanle maanle kɔsɔɔti mɔɔ wɔ ewiade” la banyia tɛnlabelɛ kpalɛ. Asoo edwɛkɛ mɔɔ sisile wɔ Nyamenle menli avinli la zile adwenle ɛhye azo ɔ?

9, 10. Ɛwɔkɛ boni mɔ a maa yɛnyia anwodozo kɛ yɛbanyia nyilalɛ kenle bie a?

9 Devidi, mɔɔ le Ebileham abozonli la hanle mekɛ mɔɔ “amumuyɛma” nee “ɛtanema” bavi ɛkɛ la anwo edwɛkɛ. Duzu a bavi nu ara a? “Amumuyɛnli ne abo zo [baminli].” (Edw. 37:1, 2, 10) Noko, “bɛlɛvoma bava azɛlɛ ne ayɛ bɛ ɛdeɛ, na bɛ nye alie bɛ ɛkpazilɛ nwo.” Eza sunsum ne maanle Devidi hanle kɛ: “Tenlenema bava azɛlɛ ne ayɛ bɛ ɛdeɛ, na bɛadɛnla zolɛ dahuu.” (Edw. 37:11, 29; 2 Sa. 23:2) Ɛnea a, kɛzi zɔhane anwodozo edwɛkɛ ne hanle menli mɔɔ ɛnee bɛkulo kɛ bɛyɛ Nyamenle ɛhulolɛdeɛ la ɛ? Bɛnyianle anwodozo kɛ, saa tenlenema angome ala a badɛnla azɛlɛ ne azo a, ɛnee paladaese mɔɔ le kɛ Yidɛn tola ne la bara bieko.

10 Mekɛ ɛlɛkɔ la, Yizilayɛma dɔɔnwo mɔɔ ɛnee bɛse bɛsonle Gyihova la kpole ye nee nɔhalɛ ɛzonlenlɛ. Ɔti, Nyamenle maanle Babelɔnma lile bɛ nwo zo konim, bɛzɛkyele bɛ azɛlɛ ne na bɛ nee bɛ nuhua dɔɔnwo hɔle akɛlɛzonlenlɛ nu. (2 Ek. 36:15-21; Gyɛ. 4:22-27) Noko, Nyamenle ngapezoma hanle dole ɛkɛ kɛ, wɔ ɛvolɛ 70 anzi, ye menli ne bazia ahɔ bɛ sua zo. Ngapezo zɔhane mɔ rale nu. Noko, eza ɔfale yɛ nwo. Mekɛ mɔɔ yɛlɛsuzu nuhua bie mɔ anwo la, bɛmaa yɛhakye mɔɔ yɛlɛsuzu nwo la​—paladaese mɔɔ bara azɛlɛ ye azo la.

11. Kɛzi Ayezaya 11:6-9 rale nu ɛ, noko kpuya boni mɔ a ɔwɔ kɛ yɛbua a?

11 Kenga Ayezaya 11:6-9. Nyamenle luale Ayezaya anwo zo hanle kɛ, saa Ye menli ne sia kɔ bɛ sua zo a, bɛnrɛyia tɛnlabelɛ mɔɔ anu yɛ se anzɛɛ nyɛmoa yɛɛ menli mɔɔ ati yɛ se la ɛnrɛteta bɛ. Mgbanyinli nee ngakula banyia banebɔlɛ. Asoo yemɔ ɛmmaa ɛngakye anzodwolɛ mɔɔ ɛnee wɔ Yidɛn tola ne anu la ɔ? (Aye. 51:3) Ayezaya ngapezo ne eza hanle kɛ ‘Gyihova anwo adwenle bayi azɛlɛ ye amuala tɛkɛɛ kɛ nzule mɔɔ wɔ nyevile nu la’​tɛ Yizilayɛ maanle ne angome. Mekɛ boni a ɛhye bazi a?

12. (a) Nyilalɛ boni mɔ a menli mɔɔ vile akɛlɛzonlenlɛ nu wɔ Babelɔn rale la nyianle a? (b) Duzu a kile kɛ Ayezaya 35:5-10 bara nu bieko a?

12 Kenga Ayezaya 35:5-10. Eza Ayezaya zile zo kɛ, nane nee menli mɔɔ anwo yɛ ɛzulolɛ la ɛnrɛha menli mɔɔ bavi akɛlɛzonlenlɛ nu ara la ɛzulolɛ. Bɛ azɛlɛ ne bazo ma kpalɛ, bɛbanyia nzule dɔɔnwo kɛ mɔɔ ɛnee ɔde wɔ Yidɛn tola ne anu la. (Mɔl. 2:10-14; Gyɛ. 31:12) Asoo ɔrale nu wɔ Yizilayɛma mekɛ zo ala? Daselɛ biala ɛnle ɛkɛ mɔɔ kile kɛ bɛyɛle menli mɔɔ ziale rale la ayile wɔ nwanwane adenle zo a. Kɛ neazo la, anyezinlirama anye ambuke. Ɛhye ati, Nyamenle maanle ɔlale ali kɛ, ayileyɛlɛ ɛhye bara nu kenle bie.

13, 14. Kɛzi Ayezaya 65:21-23 rale nu maanle menli mɔɔ ziale rale la ɛ, noko ngapezo ne foa boni a yɛlɛkendɛ kɛ ɔbara nu a? (Nea mɔlebɛbo nvoninli ne.)

13 Kenga Ayezaya 65:21-23. Dwuuma ne anzia angɔndɛnla azua ngɛnlɛma nu; anzɛɛ bɛannwu vanye tola mɔɔ bɛyɛ ye dɛba la wɔ ɛkɛ. Noko ɛnee tɛnlabelɛ ɛhye bahakyi wɔ mekɛ mɔɔ Nyamenle ɛlɛyila bɛ la. Nea kɛzi bɛ nye liele kɛ bɛzile azua bɛdɛnlanle nu a! Bɛyɛle egyinli na bɛlile nuhua ma ne mɔɔ maa kpɔkɛdelɛ la bie.

14 Yɛ edwɛkɛ titili bieko mɔɔ anwo hyia kpalɛ la nzonlɛ wɔ ngapezo zɔhane anu. Mekɛ bie bara mɔɔ yɛbadɛnla aze yɛahyɛ kɛ mɔɔ “baka si kyɛ la.” Mbaka bie mɔ di ɛvolɛ apenle dɔɔnwo. Saa sonla bahola adɛnla aze ahyɛ a, kyesɛ ɔnyia kpɔkɛdelɛ kpalɛ. Saa alesama nyia tɛnlabelɛ mɔɔ Ayezaya hanle nwolɛ edwɛkɛ la a, yɛbahola yɛaha kɛ yɛnyia paladaese ne mɔɔ yɛ nye la ye ade la. Ngapezo zɔhane bara nu wɔ adenle biala azo!

Kɛzi Paladaese nwo ɛwɔkɛ mɔɔ Gyisɛse bɔle la bara nu ɛ? (Nea ɛdendɛkpunli 15, 16)

15. Ka nyilalɛ bie mɔ mɔɔ Ayezaya buluku ne maa yɛ nye da ye ade la anwo edwɛkɛ sikalɛ.

15 Mɔɔ yɛzuzu nwo la ɛmaa yɛnwu kɛ paladaese bara kenle bie: Nyamenle bayila menli mɔɔ wɔ ewiade amuala la. Awie biala ɛnrɛzulo kɛ nane anzɛɛ menli mɔɔ bɛ subane le kɛ nane la bateta bɛ. Bɛbayɛ anyezinlirama, anzondilirama yɛɛ abuburama ayile. Menli bazi bɛ ti anwo azua na bɛalua aleɛ mɔɔ maa kpɔkɛdelɛ la. Bɛbadɛnla aze bɛahyɛ bɛadɛla mbaka. Ɛhɛe, Baebolo ne di daselɛ kɛ nyilalɛ ɛhye mɔ bara kenle bie. Noko bie a, awie mɔ badwenle kɛ yɛlɛwudu ngapezo edwɛkɛ zɔhane anu. Kɛzi ɛbabua kpuya ɛhye ɛ? Saa ɛ nye la kɛ ɛbadɛnla Paladaese azɛlɛ zo a, duzu a wɔ anyelazo ne gyi zo a? Sonla kpole mɔɔ dɛnlanle aze la maa yɛnyia daselɛ mɔɔ di munli.

ƐBAHƆ PALADAESE!

16, 17. Tɛnlabelɛ boni anu a Gyisɛse hanle Paladaese nwo edwɛkɛ a?

16 Ɛnee edwɛkɛ biala ɛnle Gyisɛse anwo, noko bɛbuale ye ewule fɔlɛ na bɛhendanle ye baka zo kɛ ɔwu, na ɛnee ɛtanevolɛma nwiɔ mɔɔ bɛle Dwuuma la henda ye bɛne nee ye fema. Kolaa na Gyisɛse awu la, bɛ nuhua ko nwunle kɛ ɔle belemgbunli na ɔzɛlɛle ye kɛ: “Gyisɛse, ɛba wɔ Belemgbunlililɛ ne anu a kakye me.” (Luku 23:39-42) Mualɛ mɔɔ Gyisɛse vale maanle wɔ Luku 23:43 la fale wɔ kenle bie nwo. Adwuleso mbɔlɔba bie mɔ kile edwɛkɛ kpɔkɛ ko biala abo kɛ: “Nɔhalɛ nu meka meahile wɔ kɛ, ɛnɛ ɛbaboka me nwo wɔ Paladaese.” Yɛ edwɛkɛkpɔkɛ “ɛnɛ” nzonlɛ. Duzu a ɛnee Gyisɛse ɛlɛkile a? Menli lɛ nwolɛ adwenle ngakyile.

17 Wɔ adwuleso aneɛ dɔɔnwo anu, bɛfa ɛzinzelɛ sɛkɛlɛneɛ (,) bɛdi gyima bɛmaa ɛdendɛmunli bie mɔ anu da ɛkɛ. Noko wɔ Giliki bɛsanloangɛlɛlera mɔɔ bɛlimoale bɛnwunle ye la anu, bɛanva ɛhɛlɛlɛ sɛkɛlɛneɛ bɛanli gyima. Ɔti, kpuya ne a le kɛ: Asoo ɛnee Gyisɛse ɛlɛka kɛ, “Meka meahile wɔ kɛ, ɛnɛ ɛbaboka me nwo wɔ Paladaese”? Anzɛɛ ɛnee ɔlɛka kɛ, “Meka meahile wɔ ɛnɛ kɛ, ɛbaboka me nwo wɔ Paladaese” ɔ? Edwɛbohilelɛma bie mɔ fa ɛzinzelɛ sɛkɛlɛneɛ di gyima kɛ mɔɔ bɛte Gyisɛse edwɛkɛ ne abo la, na ɛbahola wɔanwu Baebolo ngilebɛbo dɔɔnwo mɔɔ bɛyɛ ɛhye la.

18, 19. Duzu a boa maa yɛte mɔɔ ɛnee Gyisɛse kpondɛ ahile la abo a?

18 Noko, kakye kɛ ɛnee Gyisɛse ɛlimoa ɛze ye ɛdoavolɛma ne kɛ: “Sonla Ra ne noko bali ewiazo nee nɔɔzo kenle nsa wɔ azɛlɛ ne abo.” Eza ɔhanle kɛ: “Bɛbaye sonla Ra ne bɛawula menli sa nu, na bɛbahu ye, na ye kenle nsa ne azo bɛbadwazo ye.” (Mat. 12:40; 16:21; 17:22, 23; Maake 10:34) Ɛzoanvolɛ Pita hanle kɛ edwɛkɛ ɛhye zile. (Gyi. 10:39, 40) Ɔti, Gyisɛse angɔ Paladaese biala wɔ kenle mɔɔ ɔ nee ɛtanevolɛ ne wule la. Ɛnee Gyisɛse “wɔ Nla ne anu [anzɛɛ “Hades”]” kɔkpula kɛ Nyamenle dwazole ye la.​—Gyi. 2:31, 32; ɔbdw. *

19 Ɔti, ɔda ali kɛ edwɛkɛ ɛhye a Gyisɛse vale bɔle ɛwɔkɛ mɔɔ ɔbɔle ɛtanevolɛ ne la abo a: “Nɔhalɛ nu, meka meahile wɔ ɛnɛ kɛ.” Ɛnee bɛta bɛfa edwɛkɛ ɛhye bɛdi gyima wɔ Mosisi mekɛ zo bɔbɔ. Ɔhanle kɛ: “Bɛnlea boɛ na bɛli ye mɛla nee ye ngyehyɛlɛ ne mɔ mɔɔ melɛfa meamaa bɛ ɛnɛ la azo.”​—Mɛla 7:11; 8:1, 19; 30:15.

20. Duzu a foa ndelebɛbo mɔɔ yɛlɛ ye wɔ edwɛkɛ mɔɔ Gyisɛse hanle la azo a?

20 Baebolo edwɛbohilelɛnli bie mɔɔ ɔvi Mɛdetɛlenia Aduduleɛ nehane la hanle Gyisɛse edwɛkɛ ne anwo bie kɛ: “Mɔɔ adwenle ne wɔ zo la a le edwɛkɛkpɔkɛ “ɛnɛ,” ɔti ɔwɔ kɛ ɔkenga kɛ, ‘Nɔhalɛ nu meka meahile wɔ ɛnɛ kɛ, ɛbaboka me nwo wɔ Paladaese.’ Kenle zɔhane a ɔbɔle ɛwɔkɛ ne a, na ɛnee ɔbara nu nzinlii. Ɔle edwɛkɛ mɔɔ ɛnee bɛta bɛfa bɛdi gyima wɔ aduduleɛ maanle nu, na ɔkile kɛ, bɛlɛbɔ ɛwɔkɛ wɔ kenle titili bie, na bɛbali zo wɔ adenle biala azo.” Zɔhane ati, ɛvoya mɔɔ tɔ zo nnu Syriac buluku bie kile Gyisɛse edwɛkɛ ne abo kɛ: “Amen, meka meahile wɔ ɛnɛ kɛ, ɛbaboka me nwo wɔ Yidɛn Tola ne anu.” Ɔwɔ kɛ ɛwɔkɛ zɔhane maa yɛ kɔsɔɔti anwosesebɛ.

21. Duzu a ando ɛtanevolɛ ne a, na duzu ati ɔ?

21 Ɛnee ɛtanevolɛ zɔhane mɔɔ ɛlɛwu la ɛnze kɛ Gyisɛse nee ye ɛzoanvolɛ nɔhavoma ne ɛyɛ ngyekyeleɛ kɛ bɛ nee ye bali tumi wɔ anwuma Belemgbunlililɛ ne anu. (Luku 22:29) Bieko, ɛnee bɛtɛsɔnenle ɛtanevolɛ zɔhane bɔbɔ. (Dwɔn 3:3-6, 12) Ɔti, yɛbade ɔ bo kɛ ɛnee ɛwɔkɛ ne fale azɛlɛ ye azo paladaese ne anwo. Ɛvolɛ dɔɔnwo anzi, ɛzoanvolɛ Pɔɔlo hanle nrenyia bie mɔɔ ɔnwunle ye wɔ yekile nu kɛ “bɛvale ye bɛhɔle paladaese” la anwo edwɛkɛ. (2 Kɔl. 12:1-4) Noko, ɛnee Pɔɔlo nee ɛzoanvolɛ nɔhavoma gyɛne ɛnle kɛ ɛtanevolɛ ne la, bɛkpale bɛ kɛ bɛ nee Gyisɛse bali tumi wɔ anwuma Belemgbunlililɛ ne anu. Ɛnee Pɔɔlo ɛlɛka debie mɔɔ bara kenle bie la anwo edwɛkɛ​—kenle bie “paladaese.” * Paladaese zɔhane bara azɛlɛ ye azo. Ɛbahola wɔahɔ bie ɔ?

MƆƆ Ɛ NYE BAHOLA ALA YE ADE LA

22, 23. Duzu a ɛ nye bahola ala ye ade a?

22 Kakye kɛ Devidi nwunle kɛ mekɛ bie bara mɔɔ “tenlenema bava azɛlɛ ne ayɛ bɛ ɛdeɛ.” (Edw. 37:29; 2 Pita 3:13) Ɛnee Devidi ɛlɛka mekɛ mɔɔ menli mɔɔ wɔ azɛlɛ ye azo bava Nyamenle tenlene ngyinlazo ne mɔ abɔ bɛ ɛbɛla la anwo edwɛkɛ. Ngapezo mɔɔ wɔ Ayezaya 65:22 la ka kɛ: “Kɛ baka si kyɛ na yeawu la, zɔhane ala yɛɛ me menli ne bahyɛ a.” Ɛhye kile kɛ menli bali ɛvolɛ apenle dɔɔnwo. Ɛ nye la ɛhye ade ɔ? Ɛhɛe, kɛ mɔɔ Yekile 21:1-4 ka la, Nyamenle bahakye alesama na yeamaa bɛanyia nyilalɛ. Ɔluakɛ ye ɛwɔkɛ ne mɔ ko mɔɔ se, “ewule ɛnle ɛkɛ bieko” la bara nu amaa menli mɔɔ bazonle Nyamenle wɔ ye ewiade fofolɛ ne mɔɔ tenleneyɛlɛ wɔ nu la anu.

23 Edwɛkɛ ne anu ɛla ɛkɛ bɔkɔɔ. Adam nee Yive minlinle mɔlebɛbo Paladaese ne wɔ Yidɛn Tola ne anu, noko ɔtɛminlinle bɔkɔɔ. Kɛ mɔɔ Nyamenle bɔle ɛwɔkɛ la, bɔ zo mɔɔ menli mɔɔ wɔ azɛlɛ ye azo la banyia nyilalɛ a. Sunsum ne maanle Devidi hanle kɛ, bɛlɛvoma nee tenlenema bava azɛlɛ ne na bɛadɛnla zolɛ dahuu. Ɔwɔ kɛ yɛmaa ngapezo mɔɔ wɔ Ayezaya buluku ne anu la maa yɛ nye da tɛnlabelɛ kpalɛ mɔɔ yɛbanyia la ade ɛsesebɛ. Kenlenzu a ɔbara nu a? Mekɛ mɔɔ ɛwɔkɛ mɔɔ Gyisɛse bɔle ɛtanevolɛ ne bara nu la. Ɛbahola wɔahɔ Paladaese zɔhane anu bie. Mekɛ zɔhane, edwɛkɛ mɔɔ ayiama mɔɔ wɔ Korea hanle la bara nu: “Yɛbayia wɔ Paladaese!”

^ ɛden. 18 Abɔlɔba C. Marvin Pate hɛlɛle kɛ mbɔlɔba dɔɔnwo die di kɛ, mɔɔ Gyisɛse vale edwɛkɛkpɔkɛ ‘ɛnɛ’ lile gyima la, ɛnee ɔlɛkile kɛ ɔbawu na yeahɔ Paladaese kenle zɔhane, anzɛɛ wɔ dɔnehwele abulanwiɔ nee nna anu. Abɔlɔba Pate doale zo kɛ, ngyegyelɛ mɔɔ wɔ adwenle ɛhye anwo la a le kɛ, ɔ nee Baebolo edwɛkɛ bie mɔ ɛnyia. Kɛ neazo la, Baebolo ne ka kɛ mekɛ mɔɔ Gyisɛse wule la bɛziele ye wɔ Nla nu, na nzinlii ɔhɔle anwuma.​—Mat. 12:40; Gyi. 2:31; Wlo. 10:7.

^ ɛden. 21 Nea “Kpuya Mɔɔ Vi Kengavolɛma Ɛkɛ” mɔɔ wɔ edwɛkɛ ɛhye anu la.