Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

EDWƐKƐ 49

EDWƐNE 147 Dahuu Ngoane Ɛwɔkɛ Ne

Duzu A Ɔwɔ Kɛ Ɛyɛ Na Wɔanyia Dahuu Ngoane A?

Duzu A Ɔwɔ Kɛ Ɛyɛ Na Wɔanyia Dahuu Ngoane A?

“Awie biala mɔɔ kɛnwu Ralɛ ne na ɔkɛla ye ali kɛ ɔlɛ diedi wɔ ye nu la kɛnyia dahuu ngoane.”DWƆN 6:40.

BODANE

Nyilalɛ mɔɔ Gyisɛse afɔlebɔlɛ ne bamaa bɛdabɛ mɔɔ bɛkpokpa bɛ nee mboane gyɛne ne anyia la.

1. Duzu ati a menli dɔɔnwo te nganeɛ kɛ yɛnrɛhola yɛnrɛdɛnla aze dahuu a?

 MENLI dɔɔnwo nea bɛ aleɛlilɛ boɛ yɛɛ bɛkpundikpundi bɛ agbɔkɛ nu amaa bɛanyia kpɔkɛdelɛ kpalɛ. Noko bɛ nye ɛnla kɛ bɛbadɛnla aze dahuu. Bie a bɛsuzu kɛ ɛhye ɛnrɛyɛ boɛ ɔlua ngyegyelɛ mɔɔ kpanyinliyɛlɛ fa ba la ati. Noko Gyisɛse hanle ye wɔ Dwɔn 3:16 yɛɛ 5:24 kɛ yɛbahola yɛanyia “dahuu ngoane.”

2. Duzu a Dwɔn tile 6 ka ye wɔ dahuu ngoane nwo a? (Dwɔn 6:​39, 40)

2 Kenle ko bie, Gyisɛse luale nwanwane adenle zo maanle menli apenle dɔɔnwo bie paano nee fɛlɛ. a Ɛnee ɛhye yɛ nwanwane, noko edwɛkɛ mɔɔ ɔhanle wɔ ye alehyenlɛ nu la akee yɛ nwanwane kpalɛ. Menli dɔɔnwo ne lile ɔ nzi hɔle Kapɛnayɛm mɔɔ bikye Galeli ɛnweazo la, ɛkɛ ne a ɔhanle ɔhilele bɛ kɛ ɔbahola yeadwazo menli na yeamaa bɛanyia dahuu ngoane a. (Kenga Dwɔn 6:​39, 40.) Nea kɛzi edwɛkɛ ɛhye baboa ɛ gɔnwo mɔ nee wɔ alɔvolɛ mɔɔ bɛwu la. Gyisɛse edwɛkɛ ne kile kɛ ɔbahola yeadwazo menli dɔɔnwo mɔɔ bɛwu la na ɛ nee wɔ alɔvolɛ bahola anyia dahuu ngoane. Noko akee, menli dɔɔnwo ɛnde edwɛkɛ bieko mɔɔ Gyisɛse hanle ye wɔ Dwɔn tile 6 la abo. Maa yɛzuzu Gyisɛse edwɛkɛ ne anwo kpalɛ.

3. Kɛ mɔɔ Dwɔn 6:51 kile la, edwɛkɛ boni a Gyisɛse hanle ye wɔ ɔdaye mumua ne ɔ nwo a?

3 Paano ne mɔɔ Gyisɛse vale maanle menli dɔɔnwo ne wɔ Kapɛnayɛm la maanle bɛhakyele mana ne mɔɔ Gyihova vale maanle bɛ nenyia mɔ la. Nɔhalɛ nu, Ngɛlɛlera ne vɛlɛle zɔhane mana ne “paano mɔɔ vi anwuma.” (Edw. 105:40; Dwɔn 6:31) Gyisɛse gyinlanle mana ne azo hilehilele bɛ debie bieko. Nyamenle a luale nwanwane adenle zo vale mana ne maanle Yizilayɛma ɛdeɛ, noko awieleɛ bɔkɔɔ ne, menli mɔɔ lile la wule. (Dwɔn 6:49) Noko Gyisɛse vɛlɛle ɔ nwo “paano ne mɔɔ vi anwuma la,” “Nyamenle paano ne,” yɛɛ “ngoane paano ne.” (Dwɔn 6:​32, 33, 35) Gyisɛse maanle bɛnwunle ngakyile mɔɔ wɔ mana ne nee ɔdaye mumua ne bɛ avinli la. Ɔhanle kɛ: “Mame a mele ngoane paano ne mɔɔ vi anwuma rale la. Awie biala mɔɔ kɛli paano ɛhye bie la badɛnla aze dahuu.” (Kenga Dwɔn 6:51.) Edwɛkɛ ɛhye zinle zɔhane Dwuuma ne anwo. Kɛzi Gyisɛse kola ka kɛ ɔvi anwuma ɔrale kɛ “paano ne” mɔɔ sonle bolɛ tɛla mana ne mɔɔ Nyamenle luale nwanwane adenle zo vale maanle bɛ nenyia mɔ la ɛ? Akee Gyisɛse hanle hilele bɛ kɛ: ‘Paano ne mɔɔ mebava meamaa la a le me nwonane ne.’ Duzu a ɔbahola yeara ye kɛ ɛnee ɔlɛkile a? Ɔle kpalɛ kɛ yɛbade mɔɔ ɛnee ɔlɛkile la abo ɔluakɛ mualɛ ne maa yɛnwu kɛzi yɛ nee yɛ alɔvolɛ bahola anyia dahuu ngoane la. Maa yɛnlea mɔɔ ɛnee Gyisɛse ɛlɛkile la.

NGOANE PAANO NE NEE YE NWONANE NE

4. Duzu ati a mɔɔ Gyisɛse hanle la zinle bie mɔ anwo a?

4 Mɔɔ Gyisɛse hanle kɛ ɔbava ye ‘nwonane ne yeamaa amaa bɛalie ewiade ne ngoane la,’ ɔzinle menli mɔɔ ɛlɛtie ye la bie mɔ anwo. Asoo ɛnee bɛsuzu kɛ ɔbava ɔ nwo nane mumua ne yeamaa bɛ kɛ bɛli ɔ? (Dwɔn 6:52) Akee tie edwɛkɛ bieko mɔɔ yɛ azibɛnwo kpalɛ mɔɔ Gyisɛse hanle zɔle zolɛ la, ɔse: “Saa bɛanli sonla Ra ne nwonane na bɛanno ye mogya a, bɛnrɛnyia ngoane.”—Dwɔn 6:53.

5. Duzu ati a yɛdie yɛdi kɛ ɛnee tɛ mɔɔ Gyisɛse ɛlɛkile la a le kɛ ɔwɔ kɛ menli no ɔdaye mumua ne ye mogya ɛ?

5 Wɔ Nowa mekɛ zo, Nyamenle hanle hilele alesama kɛ bɛmmadi mogya. (Gyn. 9:​3, 4) Gyihova vale mɛla ko ne ala maanle Yizilayɛma. Ɛnee ɔwɔ kɛ “bɛku” awie biala mɔɔ ɔbali mogya la. (Lɛv. 7:​27, ɔbdw.) Gyisɛse dule menli folɛ kɛ bɛli mɛla ne amuala azo. (Mat. 5:​17-19) Ɔti ɛnee nrɛlɛbɛ ɛnle nu kɛ ɔbaha yeahile Dwuuma ekpunli zɔhane kɛ bɛli ɔdaye mumua ne ɔ nwo nane anzɛɛ bɛnlo ye mogya. Emomu, ɛnee Gyisɛse ɛlɛdua edwɛkɛ ɛhye mɔɔ yɛ azibɛnwo la azo amaa menli ne anwu mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛyɛ amaa bɛanyia “dahuu ngoane” la.—Dwɔn 6:54.

6. Kɛzi ɔwɔ kɛ yɛte Gyisɛse edwɛkɛ ne abo ɛ?

6 Duzu a ɛnee Gyisɛse ɛlɛkile a? Ɔda ali kɛ ɛnee Gyisɛse ɛlɛyɛ ndonwo ala kɛ mɔɔ ɔyɛle ye wɔ mekɛ mɔɔ ɔhanle edwɛkɛ ɛhye ɔhilele Samɛleanli raalɛ bie la: “Awie biala mɔɔ kɛnlo nzule ne mɔɔ mebava meamaa ye la, nzuhɔne ɛnrɛhu ye ɛlɛ, emomu nzule ne mɔɔ mebava meamaa ye la bayɛ nzubula wɔ ye nu mɔɔ bamaa yeanyia dahuu ngoane a.” (Dwɔn 4:​7, 14) b Tɛ mɔɔ ɛnee Gyisɛse ɛlɛkile la a le kɛ saa Samɛleanli raalɛ ne no nzule mgbane ala a ɔbanyia dahuu ngoane. Zɔhane ala a ɛnee ɔngile kɛ saa menli ekpunli ne mɔɔ ɔdendɛle ɔhilele bɛ wɔ Kapɛnayɛm la di ɔ nwo nane na bɛno ye mogya a bɛbanyia dahuu ngoane a.

GYISƐSE HANLE EDWƐKƐ ZƆHANE BIE WƆ MEKƐ GYƐNE NU

7. Duzu a menli bie mɔ ka ye wɔ Gyisɛse edwɛkɛ mɔɔ wɔ Dwɔn 6:53 la anwo a?

7 Menli mɔɔ wɔ ɛzonlenlɛ ngakyile nu la bie mɔ ka kɛ, mɔɔ Gyisɛse hanle ye wɔ Dwɔn 6:53 kɛ ɔwɔ kɛ bɛdi ɔ nwo nane na bɛno ye mogya ne la, ɛnee ɔlɛkile adenle mɔɔ bɛbalua zo bɛayɛ Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne la, ɔluakɛ nzinlii mɔɔ bɛdi ɛvoyia zɔhane la, ɔhanle edwɛkɛ mɔɔ zɔho yemɔ ala la. (Mat. 26:​26-28) Bɛse ɔwɔ kɛ awie biala mɔɔ kɔ Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne abo la di paano ne na ɔno nwanye ne mɔɔ bɛfa bɛse menli mɔɔ wɔ ɛkɛ la anyunlu la bie. Asoo zɔhane a ɔkile ɔ? Ɔhyia kɛ yɛyɛ zɔhane edwɛkɛ ne anwo neɛnleanu yɛnwu nɔhalɛ ne ɔluakɛ ɛvolɛ biala, menli mgbe dɔɔnwo mɔɔ wɔ ewiade amuala la nee yɛ yia di zɔhane ɛvoyia ne. Saa ɛfa Gyisɛse edwɛkɛ mɔɔ wɔ Dwɔn 6:53 la ɛtoto mɔɔ ɔhanle ye wɔ Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne abo la anwo a, ɛbanwu kɛ ngakyile dɔɔnwo wɔ nu.

8. Ngakyile mɔɔ wɔ edwɛkɛ nwiɔ zɔhane mɔ anu la bie mɔ a le boni? (Eza nea nvoninli ne mɔ.)

8 Maa yɛnlea ngakyile nwiɔ mɔɔ wɔ edwɛkɛ ɛhye mɔ anu la. Mɔɔ limoa, mekɛ boni anzɛɛ nienwu a Gyisɛse hanle edwɛkɛ mɔɔ wɔ Dwɔn 6:​53-56 la a? Ɔhanle ɔhilele Dwuuma ekpunli bie wɔ Galeli wɔ 32 Y.M. Ɔhanle ɛhye la ɔ nzi kɛyɛ ɛvolɛ ko na yeahyehyɛ Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne wɔ Gyɛlusalɛm. Mɔɔ tɔ zo nwiɔ, nwane mɔ a ɛnee ɔlɛka edwɛkɛ ne yeahile bɛ a? Ɛnee bɛdabɛ mɔɔ bɛlɛtie ye wɔ Galeli la anu dɔɔnwo adwenle wɔ aleɛ mɔɔ ɔbava yeamaa bɛ la azo na tɛ Gyihova anzɛɛ Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anwo debie mɔɔ bɛsukoa la azo ɔ. (Dwɔn 6:26) Nɔhalɛ nu, mɔɔ Gyisɛse hanle edwɛkɛ mɔɔ ɛnee ɔyɛ se kɛ bɛbade ɔ bo la, ɛkɛ ne ala bɛanlie ye bɛanli bieko. Ye ɛdoavolɛma bie mɔ bɔbɔ anli ɔ nzi bieko. (Dwɔn 6:​14, 36, 42, 60, 64, 66) Fa mɔɔ zile kenle ko zɔhane la toto mɔɔ zile wɔ kɛyɛ ɛvolɛ ko anzi wɔ 33 Y.M. wɔ mekɛ mɔɔ Gyisɛse vale Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne ziele ɛkɛ la anwo. Mekɛ zɔhane ɛnee ye ɛzoanvolɛ nɔhavoma 11 ne wɔ ɔ nwo ɛkɛ ɔnva nwo kɛ ɛnee bɛnde ninyɛne mɔɔ ɔlɛkilehile bɛ la kɔsɔɔti abo kpalɛ la. Gyisɛse nɔhalɛ ɛzoanvolɛma ne anyɛ kɛ menli mɔɔ ɛnee ɛlɛtie ye wɔ Galeli la, ɛnee bɛdie bɛdi bɔkɔɔ kɛ Gyisɛse a le Nyamenle Ara ne mɔɔ vi anwuma rale la. (Mat. 16:16) Ɔhanvole bɛ kɛ: “Bɛmɛ a bɛbeta me nwo wɔ me sɔnea ne mɔ anu a.” (Luku 22:28) Edwɛkɛ ngakyile nwiɔ ɛhye ala bɔbɔ maa ɔda ali kɛ adwenle mɔɔ menli lɛ kɛ Gyisɛse edwɛkɛ mɔɔ wɔ Dwɔn 6:53 la le adenle mɔɔ ɔwɔ kɛ yɛdua zo yɛyɛ Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne la ɛnle nɔhalɛ. Daselɛ bieko tɛbɔ ɛkɛ.

Dwɔn tile 6 fale edwɛkɛ mɔɔ Gyisɛse hanle hilele Dwuuma ekpunli bie wɔ Galeli la anwo (bɛne zo). Ɛvolɛ ko anzi, ɔdendɛle ɔhilele ye ɛzoanvolɛ nɔhavoma ekpunli ekyi ne wɔ Gyɛlusalɛm (fema zo) (Nea ɛdendɛkpunli 8)


GYISƐSE EDWƐKƐ NE FALE Ɛ NWO

9. Ekpunli boni a Gyisɛse edwɛkɛ ne mɔɔ ɔhanle ye wɔ Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne abo la fale bɛ nwo a?

9 Wɔ Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne abo, Gyisɛse vale paano mɔɔ mgbɔvonle ɛnle nu la maanle ye ɛzoanvolɛma ne na ɔhanle ɔhilele bɛ kɛ ɔgyi ɛkɛ ne ɔmaa ɔ nwo nane ne. Akee ɔvale nwanye ne ɔmaanle bɛ na ɔhanle kɛ ɔgyi ɛkɛ ne ɔmaa “mogya ne mɔɔ bɛva bɛyɛ ngyekyeleɛ” ne la. (Maake 14:​22-25; Luku 22:20; 1 Kɔl. 11:24) Edwɛkɛ zɔhane hyia kpalɛ. Ɔ nee sunsum nu “Yizilayɛma” mɔɔ bɛbahɔ “Nyamenle Belemgbunlililɛ ne” anu a yɛle ngyekyeleɛ fofolɛ ne a na tɛ alesama amuala. (Hib. 8:​6, 10; 9:15) Ɛzoanvolɛma ne ande ngyekyeleɛ zɔhane abo wɔ zɔhane mekɛ ne ɛdeɛ, noko ɛnee ɔnrɛhyɛ na bɛava sunsum nwuanzanwuanza ne bɛakpokpa bɛ na bɛava bɛ bɛaraboka ngyekyeleɛ fofolɛ ne anwo amaa bɛ nee Gyisɛse adɛnla anwuma.—Dwɔn 14:​2, 3.

10. Kɛzi Gyisɛse edwɛkɛ mɔɔ ɔhanle ye wɔ Galeli la le ngakyile fi mɔɔ ɔhanle ye wɔ Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne abo la anwo a? (Eza nea nvoninli ne.)

10 Yɛ ye nzonlɛ kɛ wɔ Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne abo, Gyisɛse vale ye adwenle ziele “mboane ekpunli ekyi” ne anwo zo. Ye ɛzoanvolɛ nɔhavoma ne mɔɔ ɛnee wɔ ɔ nwo ɛkɛ wɔ kenle zɔhane la a le menli mɔɔ ɔvale bɛ ɔbɔle ekpunli ekyi ne abo a. (Luku 12:32) Bɛdabɛ nee menli gyɛne mɔɔ bɛbaraboka ekpunli zɔhane anwo la a ɔwɔ kɛ bɛdi paano ne nee bɛno nwanye ne bie a. Bɛdabɛ a bɛ nee Gyisɛse badɛnla anwuma a. Mɔɔ ɔhanle ɔhilele ye ɛzoanvolɛma ne wɔ mekɛ ɛhye la le ngakyile fi edwɛkɛ mɔɔ ɔhanle ɔhilele menli dɔɔnwo ne wɔ Galeli la anwo. Wɔ Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne abo, ɛnee ye edwɛkɛ ne fale menli ekpunli ekyi bie anwo. Noko edwɛkɛ mɔɔ ɔhanle ye wɔ Galeli la fale menli dɔɔnwo anwo.

Menli ekpunli ekyi bie a di paano ne na bɛno nwanye ne bie a, noko awie biala bahola ala ye ali kɛ ɔlɛ diedi wɔ Gyisɛse anu amaa yeanyia dahuu ngoane (Nea ɛdendɛkpunli 10)


11. Duzu a Gyisɛse hanle ye wɔ Galeli mɔɔ kile kɛ ɛnee tɛ menli ekpunli ekyi bie a ɔlɛka bɛ nwo edwɛkɛ a?

11 Mɔɔ Gyisɛse wɔ Galeli wɔ 32 Y.M. la, ɛnee ɔlɛtendɛ yeahile Dwuuma mɔɔ bɛkulo kɛ ɔmaa bɛ aleɛ ala la. Noko ɔhwenle bɛ adwenle ɔhɔle debie mɔɔ hyia kpalɛ tɛla aleɛ la azo. Ɔhanle debie mɔɔ ɔbamaa bɛanyia dahuu ngoane la anwo edwɛkɛ. Yɛɛ Gyisɛse hanle kɛ bɛbadwazo menli mɔɔ ɛwu la wɔ mekɛ ne mɔɔ li awieleɛ la anu na bɛadɛnla aze dahuu. Tɛ menli ekpunli ekyi bie mɔɔ bɛkpa bɛ la a ɛnee ɔlɛka bɛ nwo edwɛkɛ a, kɛ mɔɔ ɔhanle ye wɔ Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne abo la. Emomu, wɔ Galeli ɛnee ye adwenle wɔ nyilalɛ mɔɔ menli kɔsɔɔti bahola anyia la azo. Ɔhanle bɔbɔ kɛ: “Awie biala mɔɔ kɛli paano ɛhye bie la badɛnla aze dahuu; . . . paano ne mɔɔ mebava meamaa ye la a le me nwonane ne mɔɔ meva memaa amaa bɛalie ewiade ne ngoane la.”—Dwɔn 6:51. c

12. Duzu a ɔwɔ kɛ yɛyɛ na yɛ sa aha nyilalɛ mɔɔ Gyisɛse hanle nwolɛ edwɛkɛ la bie a?

12 Gyisɛse anga angile Dwuuma ne mɔɔ ɛnee wɔ Galeli la kɛ awie biala mɔɔ ɛdɛnla aze ɛlɛ anzɛɛ mɔɔ bɛbawo ye la banyia nyilalɛ ɛhye bie. Menli mɔɔ ‘di paano ɛhye,’ bɛdabɛ mɔɔ bɛbala ye ali kɛ bɛlɛ diedi la ala a bɛbanyia bie a. Menli dɔɔnwo mɔɔ bɛkɔ asɔne la suzu kɛ saa bɛdie Gyisɛse bɛdi na bɛdie ye bɛto nu kɛ bɛ ngoanedievolɛ a, bɛbanyia ngoane. (Dwɔn 6:29) Mɔlebɛbo ne, ɛnee bɛdabɛ mɔɔ bɛlɛtie Gyisɛse la bie mɔ die ye di, noko akee bɛanli ɔ nzi bieko. Duzu ati ɔ?

13. Duzu a awie yɛ a ɔbahile kɛ ɔle Gyisɛse nɔhalɛ ɛdoavolɛ a?

13 Ɛnee bɛdabɛ mɔɔ Gyisɛse maanle bɛ aleɛ ne la anu dɔɔnwo anye die nwo kɛ bɛbali ɔ nzi wɔ mekɛ ala mɔɔ ɔbava mɔɔ bɛkpondɛ la yeamaa bɛ la. Ɛnee mɔɔ bɛkpondɛ la ala a le kɛ ɔbalua nwanwane adenle zo yeayɛ bɛ ayile, yeamaa bɛ aleɛ mɔɔ bɛndua ɛhwee anzɛɛ ɔbaha edwɛkɛ mɔɔ bɛkulo kɛ bɛte la yeahile bɛ. Noko Gyisɛse maanle ɔlale ali kɛ tɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ ye nɔhalɛ ɛdoavolɛma kpondɛ la ɛne. Yeamba azɛlɛ ye azo kɛ ɔyɛ mɔɔ menli kulo la yeamaa bɛ. Ɔwɔ kɛ bɛdie ye ɛsalɛdolɛ ne mɔɔ se ‘bɛrɛla ɔ nwo ɛkɛ’ la azo, mɔɔ kile kɛ bɛbadie ye na bɛali debie biala mɔɔ ɔhilehilele la azo.—Dwɔn 5:40; 6:44.

14. Duzu a ɔwɔ kɛ yɛyɛ amaa yɛanyia Gyisɛse nwonane ne nee ye mogya ne azo nvasoɛ a?

14 Gyisɛse hanle hilele menli dɔɔnwo ne kɛ ɔhyia kɛ bɛda ye ali kɛ bɛlɛ diedi. Duzu anu diedi? Ɔwɔ kɛ bɛnyia diedi wɔ ɔ nwo nane ne nee ye mogya ne mɔɔ ɔbava yeabɔ afɔle amaa yealie menli ngoane la anu. Ɛnee zɔhane Dwuuma ne hyia diedi zɛhae na nwolɛ tɛkyia ɛnɛ noko. (Dwɔn 6:40) Nɔhalɛ ne a le kɛ, amaa yɛanyia Gyisɛse nwonane ne nee ye mogya ne azo nvasoɛ kɛ mɔɔ bɛha ye wɔ Dwɔn 6:53 la, ɔhyia kɛ yɛda ye ali kɛ yɛlɛ ɛkpɔnedeɛ ne anu diedi. Nwolɛ adenle zɔhane wɔ ɛkɛ maa menli dɔɔnwo.—Ɛfɛ. 1:7.

15-16. Ninyɛne mɔɔ hyia la boni mɔ a yɛzukoa wɔ Dwɔn tile 6 a?

15 Yɛnwu ninyɛne dɔɔnwo mɔɔ hyia kpalɛ na ɔmaa yɛ muala anwosesebɛ la wɔ Dwɔn tile 6. Ɔmaa yɛnwu kɛzi Gyisɛse dwenle menli nwo la. Mɔɔ ɔwɔ Galeli la, ɔyɛle wuliravolɛma ayile, ɔhilehilele menli Belemgbunlililɛ ne anwo debie na ɔmaanle bɛ aleɛ. (Luku 9:11; Dwɔn 6:​2, 11, 12) Mɔɔ hyia kpalɛ la, ɔmaanle bɛnwunle kɛ ɔdaye a ɔle “ngoane paano ne” a.—Dwɔn 6:​35, 48.

16 Bɛdabɛ mɔɔ Gyisɛse hanle kɛ bɛle “mboane gyɛne” la ɛnli paano ne yɛɛ bɛnno nwanye ne mɔɔ bɛfa bɛyɛ Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne la bie yɛɛ bɛnlɛ nwolɛ adenle bɔbɔ kɛ bɛdi anzɛɛ bɛno bie. (Dwɔn 10:16) Noko bɛdi “ngoane paano ne” bie wɔ sɛkɛlɛneɛ adenle zo. Bɛdua kɛzi bɛda ye ali kɛ bɛlɛ diedi wɔ ye ɛkpɔnelɛ afɔlebɔlɛ ne anu la azo a bɛyɛ zɔ a. (Dwɔn 6:53) Noko bɛdabɛ mɔɔ bɛdi paano ne na bɛno nwanye ne bie la maa yɛnwu kɛ bɛva bɛ bɛraboka ngyekyeleɛ fofolɛ ne anwo na bɛbali tumi wɔ anwuma Belemgbunlililɛ ne anu. Ɔti saa bɛkpokpa yɛ o, anzɛɛ yɛboka mboane gyɛne ne anwo o, edwɛkɛ mɔɔ wɔ Dwɔn tile 6 la anwo hyia yɛ kpalɛ. Ɔmaa yɛnwu kɛzi ɔhyia kɛ yɛbala diedi ali amaa yɛanyia dahuu ngoane la.

EDWƐNE 150 Kpondɛ Nyamenle Na Nyia Ngoane

a Bɛhilehilele Dwɔn 6:​5-35 anu wɔ edwɛkɛ mɔɔ li ɛhye anyunlu la anu.

b Nzule ne mɔɔ Gyisɛse hanle nwolɛ edwɛkɛ la gyi ɛkɛ ne maa ngyehyɛleɛ mɔɔ Gyihova ɛyɛ amaa yɛanyia dahuu ngoane la.

c Bɛvale edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ bɛkola bɛkile ɔ bo “awie biala” la a bɛlile gyima wɔ Dwɔn tile 6 a, na ɔfale bɛdabɛ mɔɔ bɛbahola bɛadɛnla aze dahuu la anwo.—Dwɔn 6:​35, 40, 47, 54, 56-58.