1-2. (a) Kɛmɔti a yɛ nye la kɛ Gyisɛse bahile yɛ adenle sikalɛ mɔɔ yɛbalua zo yɛayɛ ye ewule ngakyelɛlilɛ ne a? (b) Gyisɛse subane boni mɔ a yɛbazuzu nwo a?

ƐBAHOLA wɔaha mɔɔ kɔ zolɛ ɛvolɛ biala wɔ Kelaese ewule Ngakyelɛlilɛ ne abo la ɔ? Ɔda ali kɛ yɛ nuhua dɔɔnwo kakye ninyɛne titili mɔɔ bɛfa bɛdi gyima wɔ Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne abo la. Duzu ati ɔ? Ɔluakɛ ɔle sikalɛ. Noko, ɛhye le ayia titili. Yemɔti, bie a yɛbabiza kɛ, ‘Duzu ati a ayia ɛhye le sikalɛ a?’

² Mɔɔ Gyisɛse yɛ ye ɛzonlenlɛ gyima ne wɔ azɛlɛ ye azo la, ɛnee bɛze ye kɛ ɔkilehile nɔhalɛ mɔɔ anwo hyia la anu wɔ adenle mɔɔ le sikalɛ, nuhua la ɛkɛ na ɔ bo ɛdelɛ ɛnyɛ se la azo. (Mat. 7:28, 29) Zɔhane ala a ɔhilele yɛ adenle sikalɛ mɔɔ yɛbalua zo yɛayɛ ye ewule ngakyelɛlilɛ * ne a. Bɛmaa yɛzuzu Ngakyelɛlilɛ aleɛ ɛhye nee ninyɛne mɔɔ Gyisɛse yɛle na ɔhanle nwolɛ edwɛkɛ la anwo kpalɛ. Eza yɛbade kɛzi Gyisɛse bɛlɛ ɔ nwo aze, ɔlɛ akɛnrasesebɛ nee ɛlɔlɛ la abo yɛɛ kɛzi yɛbahola yɛazukoa ye kpalɛ la.

3. Kɛ mɔɔ Mateyu 26:26-28 ka la, adenle sikalɛ boni a Gyisɛse luale zo vale Ngakyelɛlilɛ ne ziele ɛkɛ a, na duzu a paano ne nee nwanye ne gyi ɛkɛ ne maa a?

³ Gyisɛse hanle ye ewule Ngakyelɛlilɛ ne anwo edwɛkɛ hilele ye ɛzoanvolɛ nɔhavoma 11 ne. Aleɛ mɔɔ bɛvale bɛlile Akpabɛnwo ne la bie a ɔvale ɔyɛle ye ewule ngakyelɛlilɛ ne a. (Kenga Mateyu 26:26-28.) Ɔvale paano mɔɔ  mgbɔvonle ɛnle nu yɛɛ nwanye mɔɔ ɛnee wɔ ɛkɛ dɛba la bie a ɔlile gyima a. Gyisɛse zele ye ɛzoanvolɛma ne kɛ ninyɛne nwiɔ zɔhane gyi ɛkɛ maa ye nwonane ne mɔɔ di munli nee ye mogya ne mɔɔ ɔnrɛhyɛ ɔbava yeabɔ afɔle yeamaa bɛ la. Bie a gyimalilɛ fofolɛ ɛhye mɔɔ le sikalɛ la anyɛ ɛzoanvolɛ ne mɔ azibɛnwo. Duzu ati ɔ?

4. Kɛzi folɛ mɔɔ Gyisɛse dule Maata la maa yɛte deɛmɔti ɔmaanle Ngakyelɛlilɛ aleɛ ne yɛle sikalɛ la abo ɛ?

⁴ Fa mɔɔ limoa zile wɔ siane bie mɔ anu wɔ Gyisɛse ɛzonlenlɛ gyima ne ɛvolɛ mɔɔ tɔ zo nsa anu la kɛ neazo, ɔhɔkpɔlale ɔ gɔnwo mɔ​—Lazalɛse, Maata nee Mɛle. Wɔ tɛnlabelɛ zɔhane anu, Gyisɛse bɔle ɔ bo kɛ ɔkilehile. Ɛnee Maata wɔ ɛkɛ, noko ɛnee ɔlɛto aleɛ sosɔɔ yeamaa ye ɛyɛvolɛ titili ne. Mɔɔ Gyisɛse nwunle ɛhye la, ɔvile atiakunlukɛnlɛma nu ɔzele Maata kɛ, tɛ mekɛ ne amuala a aleɛ zɛhae anwo hyia a. (Luku 10:40-42) Nzinlii mɔɔ ɔhale dɔnehwele ekyii na bɛahu Gyisɛse la, ɔvale ye folɛdulɛ ne ɔyɛle gyima. Ɔmaanle Ngakyelɛlilɛ aleɛ ne yɛle sikalɛ. Duzu a ɛhye maa yɛnwu ye wɔ Gyisɛse anwo a?

5. Duzu a Ngakyelɛlilɛ ɛhye mɔɔ le sikalɛ la maa yɛnwu ye wɔ Gyisɛse anwo a, na kɛzi ɛhye nee Felepaema 2:5-8 la le ko ɛ?

⁵ Gyisɛse lale mɛlɛbɛnwoaze ali wɔ ye edwɛkɛ nee ye nyɛleɛ nu. Ɔti ɔnyɛ azibɛnwo kɛ ɔlale mɛlɛbɛnwoaze kpole ali wɔ ye nɔsolɛ mɔɔ li awieleɛ wɔ azɛlɛ ye azo anu la. (Mat. 11:29) Ɛnee ɔze kɛ ɔka ekyii ɔbɔ afɔle mɔɔ anwo hyia la wɔ alesama tetedwɛkɛ nu, na Gyihova badwazo ye na yeamaa ye gyinlabelɛ kpole wɔ anwuma. Noko, yeandwe adwenle yeangɔ ɔ nwo zo ɔlua ye ewule Ngakyelɛlilɛ ne mɔɔ ɔbamaa yeayɛ kpomgbondee la azo. Emomu, ɔzele ye ɛdoavolɛma kɛ, bɛlua aleɛ sikalɛ ɛhye azo bɛhakye ye kokye wɔ ɛvolɛ ne anu. (Dwɔn 13:15; 1 Kɔl. 11:23-25) Ayia sikalɛ ɛhye mɔɔ fɛta la kile kɛ ɛnee Gyisɛse bɛlɛ ɔ nwo aze. Ɔyɛ yɛ fɛ kɛ mɛlɛbɛnwoaze le yɛ anwuma Belemgbunli ne subane titili ne mɔ ko la.​—Kenga Felepaema 2:5-8.

6. Kɛzi yɛbazukoa Gyisɛse mɛlɛbɛnwoaze ne wɔ sɔnea mekɛ nu ɛ?

⁶ Kɛzi yɛbahola yɛazukoa Gyisɛse mɛlɛbɛnwoaze ne ɛ? Ɔlua awie mɔ boɛyɛlɛ mɔɔ yɛbava yɛalimoa yɛ ɛdeɛ nyunlu la azo. (Fel. 2:3, 4) Dwenle nɔsolɛ mɔɔ li awieleɛ wɔ Gyisɛse ɛbɛlabɔlɛ nu wɔ azɛlɛ ye azo la anwo nea. Ɛnee Gyisɛse ze kɛ ɔnrɛhyɛ bɛbahu ye nyane nyane nu; noko  ɛnee ɔdwenle ye ɛzoanvolɛ nɔhavoma ne mɔɔ ɔnrɛhyɛ bɛbali ɔ nwo nyane la anwo kpalɛ. Yemɔti, wɔ ye nɔsolɛ mɔɔ li awieleɛ la anu, ɔhilehilele bɛ, ɔmaanle bɛ anwosesebɛ na ɔkyekyele bɛ rɛle. (Dwɔn 14:25-31) Gyisɛse vile mɛlɛbɛnwoaze nu vale awie mɔ boɛyɛlɛ limoale ye ɛdeɛ nyunlu. Neazo kɛnlɛma boni ɛne!

7. Mɔɔ Gyisɛse vale Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne ziele ɛkɛ la anzi, kɛzi ɔlale akɛnrasesebɛ kpole ali ɛ?

⁷ Mɔɔ Gyisɛse vale Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne ziele ɛkɛ la anzi, ɔlale akɛnrasesebɛ kpole ali. Adenle boni azo? Gyisɛse liele mɔɔ ɔ Ze kulo kɛ ɔyɛ la ɔdole nu, ɔnva nwo kɛ ɛnee ɔze kɛ ɛhye ɛyɛlɛ bamaa bɛahu ye la. (Mat. 26:65, 66; Luku 22:41, 42) Gyisɛse vale nɔhalɛlilɛ gyinlanle ye munlililɛ nu amaa yeali Gyihova duma ne eni, yeagyinla Nyamenle tumililɛ ne anzi na alesama mɔɔ kɛnlu bɛ nwo la ahola adɛnla aze dahuu. Mekɛ ko ne ala, Gyisɛse zieziele ye ɛdoavolɛma ne maanle mɔɔ ɔnrɛhyɛ bɛbayia la.

8. (a) Duzu a Gyisɛse hanle hilele ye ɛzoanvolɛ nɔhavoma ne a? (b) Ɛvolɛ dɔɔnwo wɔ Gyisɛse ewule nzi, kɛzi ye ɛdoavolɛma ne zukoale ye akɛnrasesebɛ ne ɛ?

⁸ Gyisɛse lale akɛnrasesebɛ ali ɔluakɛ yeanva ye adwenle yeanzie ye ewule ne azo, emomu ɔlile ye ɛzoanvolɛ nɔhavoma ne ngyianlɛ nwo gyima. Gyimalilɛ sikalɛ ne mɔɔ ɔvale ɔziele ɛkɛ mekɛ mɔɔ ɔvoanle Dwudase la maa ye ɛdoavolɛma mɔɔ bɛkpokpa bɛ mɔɔ baboka ngyehyɛleɛ fofolɛ ne anwo la kakye nvasoɛ mɔɔ wɔ Gyisɛse mogya ne mɔɔ ɔhwinle ɔguale azo la. (1 Kɔl. 10:16, 17) Amaa ye ɛdoavolɛma asa aha bɛ anwuma anyelazo ne la, Gyisɛse hanle mɔɔ ɔ nee ɔ Ze kpondɛ avi bɛ ɛkɛ la. (Dwɔn 15:12-15) Eza Gyisɛse  maanle ɛzoanvolɛ ne mɔ nwunle sɔnea mɔɔ bɛbayia la. Akee ɔhwenle bɛ adwenle ɔziele ye neazo ne azo na ɔdule bɛ folɛ kɛ, “bɛnyia akɛnrasesebɛ!” (Dwɔn 16:1-4a, 33) Ɛvolɛ dɔɔnwo anzi, Gyisɛse ɛdoavolɛma ne hɔle zo zukoale ye tunwomaa subane ne na bɛlale akɛnrasesebɛ ali. Wɔ sɔnea mekɛ nu bɔbɔ, bɛboale bɛ nwo ngoko.​—Hib. 10:33, 34.

9. Kɛzi yɛbahola yɛazukoa Gyisɛse na yɛala akɛnrasesebɛ ali ɛ?

⁹ Ɛnɛ noko, yɛsukoa akɛnrasesebɛ mɔɔ Gyisɛse lale ye ali la. Kɛ neazo la, ɔhyia akɛnrasesebɛ amaa yɛaboa yɛ mediema mɔɔ ɔlua bɛ diedi ne ati bɛlɛkpɔ bɛ la. Ɔyɛ a, bɛto yɛ mediema ne mɔ efiade mɔɔ ɔnle ye adenle zo. Saa ɔba ye zɔ a, ɔwɔ kɛ yɛyɛ biala mɔɔ yɛbahola la yɛboa bɛ na yɛgyinla bɛ nzi. (Fel. 1:14; Hib. 13:19) Akee eza ɔwɔ kɛ yɛfa “akɛnrasesebɛ” yɛka edwɛkɛ ne. (Gyi. 14:3) Le kɛ Gyisɛse la, yɛbɔ kpɔkɛ kɛ yɛka Belemgbunlililɛ edwɛkɛ ne ɔnva nwo kɛ bie a menli bakpɔ yɛ na bɛayɛ yɛ kpɔdekpɔde la. Ɔdwu mekɛ ne bie a, yɛhyia akɛnrasesebɛ. Duzu a yɛbahola yɛayɛ a?

10. Ɔka ekyi Ngakyelɛlilɛ ne dwu zo a, duzu a ɔwɔ kɛ yɛyɛ a, na duzu ati ɔ?

¹⁰ Amaa yɛanyia akɛnrasesebɛ kpole la, ɔwɔ kɛ yɛdwenledwenle anyelazo mɔɔ Gyisɛse ɛkpɔnenlɛ afɔlebɔlɛ ne ɛmaa yɛnyia la anwo. (Dwɔn 3:16; Ɛfɛ. 1:7) Ɔka ekyii Ngakyelɛlilɛ ne dwu zo a, yɛnyia nwolɛ adenle titili mɔɔ yɛfa yɛkile ɛkpɔnedeɛ ne anwo anyezɔlɛ kpole a. Mekɛ zɔhane dwu a, yɛ Ngakyelɛlilɛ Baebolo ɛgengalɛ ne na fa asɔneyɛlɛ dwenledwenle mɔɔ hɔle zo kolaa na Gyisɛse awu la anwo. Akee saa yɛyia wɔ Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne abo a, ɛbade nvasoɛ mɔɔ wɔ  paano ne nee nwanye ne mɔɔ gyi ɛkɛ maa afɔle mɔɔ Gyisɛse bɔle la abo kpalɛ. Saa yɛ nye sɔ mɔɔ Gyisɛse nee Gyihova ɛyɛ ɛmaa yɛ na yɛte kɛzi bɛboa yɛ nee yɛ alɔvolɛ la abo a, yɛ anyelazo ne anu mia, na yɛnyia anwosesebɛ yɛgyinla kpundii yɛkɔ awieleɛ.​—Hib. 12:3.

11-12. Badwu ɛke, duzu a yɛzukoa a?

¹¹ Badwu ɛke, yɛnwu kɛ Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne maa yɛkakye kɛzi ɛkpɔnedeɛ ne sonle bolɛ yɛɛ mɛlɛbɛnwoaze nee akɛnrasesebɛ mɔɔ Gyisɛse lale ye ali la. Nea kɛzi yɛ nye die kɛ Gyisɛse bahɔ zo ala subane ɛhye mɔ ali kɛ yɛ Ɛsɔfo Kpanyinli mɔɔ wɔ anwuma mɔɔ kpa yɛ ti kyɛlɛ a! (Hib. 7:24, 25) Ɔwɔ kɛ yɛfa nɔhalɛlilɛ yɛkakye Gyisɛse ewule ne kɛ mɔɔ ɔhanle la yɛfa yɛkile anyezɔlɛ. (Luku 22:19, 20) Yɛyɛ ɛhye wɔ Naesan 14, kenle mɔɔ anwo hyia kpalɛ wɔ ɛvolɛ ne anu la.

¹² Aleɛ sikalɛ mɔɔ bɛvale bɛyɛle Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne la maa yɛnwu subane bieko mɔɔ maanle Gyisɛse wule maanle yɛ la. Mɔɔ ɔwɔ azɛlɛ ye azo la, subane ɛhye a ɔlale ye ali a. Subane boni ɔ?

13. Kɛzi Dwɔn 15:9; yɛɛ 1 Dwɔn 4:8-10 ka ɛlɔlɛ mɔɔ Gyihova yɛɛ Gyisɛse lale ye ali la anwo edwɛkɛ ɛ, na nwane mɔ a nyia zolɛ nvasoɛ a?

¹³ Gyisɛse lale ɛlɔlɛ mɔɔ Gyihova lɛ maa yɛ la ali kpalɛ wɔ debie biala mɔɔ ɔyɛle la anu. (Kenga Dwɔn 15:9; 1 Dwɔn 4:8-10.) Mɔɔ tɛla biala la, Gyisɛse vile ye ahonle nu vale ye ngoane bɔle afɔle maanle yɛ. Saa bɛkpokpa yɛ anzɛɛ yɛboka mboane gyɛne ne anwo a, yɛnyia ɛlɔlɛ mɔɔ Gyihova nee ɔ Ra ne luale afɔlebɔlɛ ne azo lale ye ali la azo nvasoɛ. (Dwɔn 10:16; 1 Dwɔn 2:2) Eza dwenle kɛzi Ngakyelɛlilɛ aleɛ ne de la noko anwo; ɔmaa yɛnwu kɛ Gyisɛse kulo ye ɛdoavolɛma yɛɛ ɔdwenle bɛ nwo. Adenle boni azo?

14. Kɛzi Gyisɛse hilele kɛ ɔkulo ye ɛdoavolɛma ɛ?

¹⁴ Gyisɛse hilele kɛ ɔkulo ye ɛdoavolɛma mɔɔ bɛkpokpa bɛ la, ɔlua gyimalilɛ sikalɛ mɔɔ ɔvale ɔziele ɛkɛ ne kɛ bɛlua zo bɛhakye ye la azo. Mekɛ ɛlɛkɔ la, ɛnee ɔwɔ kɛ ɛdoavolɛma zɔhane mɔɔ bɛkpokpa bɛ la yɛ Ngakyelɛlilɛ ne ɛvolɛ biala wɔ tɛnlabelɛ ngakyile nu, bɔbɔ wɔ efiade. (Yek. 2:10) Bɛholale bɛdiele Gyisɛse ɔ? Ɛhɛe!

15-16. Kɛzi bie mɔ ɛhola ɛli Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne wɔ tɛnlabelɛ mɔɔ anu yɛ se la anu ɛ?

¹⁵ Ɔvi ɛvoya mɔɔ limoa badwu ɛnɛ, nɔhalɛ Kilisienema ɛbɔ mɔdenle kɛ bɛbahakye Gyisɛse ewule ne. Bɛbɔ mɔdenle kɛ bɛbali Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne kɛ mɔɔ bɛhile la, bɔbɔ wɔ tɛnlabelɛ mɔɔ anu yɛ se la anu. Yɛ neazo ɛhye mɔ nzonlɛ. Mɔɔ Adiema Harold King la efiade wɔ China la, ɔyɛle mɔɔ ɔbahola biala la ɔlile Ngakyelɛlilɛ ne. Ɔluale nrɛlɛbɛ adenle zo ɔvale ninyɛne mɔɔ ɔlɛ ye wɔ efiade ɛkɛ ne la ɔyɛle Ngakyelɛlilɛ aleɛ ne. Eza ɔsesenle mekɛ mɔɔ Ngakyelɛlilɛ ne bazi la. Mɔɔ mekɛ ne dwule la, ɔ ngome ɔyɛle Ngakyelɛlilɛ ne wɔ efiade ɛkɛ​—ɔdole edwɛne, ɔyɛle asɔne na ɔmaanle ɛdendɛlɛ mɔɔ gyi Ngɛlɛlera ne azo la.

¹⁶ Neazo bieko ɛne. Mediema mraalɛ ekpunli bie mɔɔ bɛguale bɛ efiade wɔ ewiade konle mɔɔ tɔ zo nwiɔ anu la vale bɛ ngoane dole esiane nu lile Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne. Ɔluakɛ Ngakyelɛlilɛ aleɛ ne le sikalɛ la ati, bɛholale bɛyɛle mɔɔ bɛannwu bɛ a. Bɛbɔle amaneɛ kɛ: “Yɛgyinlanle yɛbɔle mgbɔlɔka wɔ ebia ekyi bie mɔɔ yɛva fuazinli yɛheda zo na yɛva Ngakyelɛlilɛ aleɛ ne yɛzie zo la anwo. Yɛsɔ ɛlɛteleke  kɛnlaneɛ a bɛbahye yɛ, ɔti yɛzɔle kyɛnɛlɛ. . . . Yɛhanle ndane bieko yɛhilele yɛ Ze ne kɛ yɛbava yɛ anwosesebɛ muala yɛade Ye duma nwuanzanwuanza ne anwo.” Diedi nwo neazo kɛnlɛma boni ɛne! Nea kɛzi Gyisɛse hilele kɛ ɔkulo yɛ ɔlua Ngakyelɛlilɛ ne mɔɔ ɔmaa yɛkola yɛyɛ bɔbɔ wɔ tɛnlabelɛ mɔ anu yɛ se anu la!

17. Kpuya boni mɔ a yɛbahola yɛabiza yɛ nwo a?

¹⁷ Mekɛ mɔɔ Ngakyelɛlilɛ ne ɛlɛbikye la, ɔwɔ kɛ yɛbiza yɛ nwo kpuya ɛhye mɔ: ‘Kɛzi mebahola meala ɛlɔlɛ ali kpalɛ meava meazukoa Gyisɛse ɛ? Asoo medwenle me mediema azonvolɛ ngyianlɛ nwo metɛla me ɛdeɛ ɔ? Asoo me nye la kɛ me mediema bayɛ dɔɔnwo adɛla mɔɔ bɛkola la?’ Ɔwɔ kɛ yɛsukoa Gyisɛse na yɛkile kɛ ‘yɛdi nyane yɛmaa yɛ gɔnwo mɔ.’​—1 Pita 3:8.

18-19. (a) Anwodozo boni a yɛbahola yɛanyia a? (b) Duzu a wɔbɔ kpɔkɛ kɛ ɛbayɛ a?

¹⁸ Mɛla mɔɔ se yɛhakye Gyisɛse ewule ne la ɛnrɛdɛnla ɛkɛ dahuu. Saa Gyisɛse ‘ba’ wɔ anwongyelelɛ kpole ne anu, ɔbaboɔboa “bɛdabɛ mɔɔ yekpa bɛ la” anloa ɔkɔ anwuma a, yɛnrɛyɛ Ngakyelɛlilɛ ne bieko.​—1 Kɔl. 11:26; Mat. 24:31.

¹⁹ Saa yɛgyakyi Ngakyelɛlilɛ ne bɔbɔ a, Gyihova menli bahɔ zo ahakye ɛvoyia sikalɛ ɛhye mɔɔ gyi ɛkɛ maa mɛlɛbɛnwoaze, akɛnrasesebɛ nee ɛlɔlɛ kpole mɔɔ dasanli bie lale ye ali la. Mekɛ zɔhane, menli mɔɔ hɔle gyimalilɛ titili ɛhye abo bie la baha nwolɛ edwɛkɛ ahile menli mɔɔ badɛnla aze wɔ mekɛ zɔhane la. Noko amaa yɛanyia aleɛ ɛhye azo nvasoɛ ɛnɛ la, ɔwɔ kɛ yɛbɔ kpɔkɛ kɛ yɛbazukoa Gyisɛse mɛlɛbɛnwoaze, akɛnrasesebɛ nee ye ɛlɔlɛ ne. Saa yɛyɛ zɔ a, yɛbahola yɛanyia anwodozo kɛ Gyihova bamaa yɛ ahatualɛ.​—2 Pita 1:10, 11.