Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

“Me Belemgbunlililɛ Ɛnvi Ewiade Ɛhye Anu”

“Me Belemgbunlililɛ Ɛnvi Ewiade Ɛhye Anu”

“Ɛhye ati a mera ewiade ye anu a, amaa meali nɔhalɛ ne anwo daselɛ.”​—DWƆN 18:37.

EDWƐNE: 15, 74

1, 2. (a) Kɛzi mgbakyemgbakyenu ɛlɛkɔ zo kpalɛ wɔ ewiade ye anu ɛ? (b) Kpuya boni mɔ a yɛbabua wɔ edwɛkɛ ɛhye anu a?

ADIEMA raalɛ ko mɔɔ wɔ Abolokyi ɛlɛdwenle mɔɔ zile ye ngakula nu anwo la, ɔhanle kɛ, “Ɛnee nzisi ɛbu zo. Ɔti, memkpole me maanle ne anu maanyɛlɛ ngyehyɛleɛ ne, na mendoale menli mɔɔ ka kɛ ɔwɔ kɛ bɛyɛ nzenzaleɛ kpole wɔ maanyɛlɛ ngyehyɛleɛ nu la. Nɔhalɛ nu, wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo anu, ɛnee mele maamɔvonli bie nwewe.” Adiema nrenyia bie mɔɔ wɔ Afrika sɔlɔ la ɛnee die basabasayɛlɛ to nu. Ɔka kɛ, “Ɛnee mesuzu kɛ abusua mɔɔ mevi nu la le kpalɛ gyɛne biala, na menvale me nwo membɔle maanyɛlɛ eku bie. Bɛzele yɛ kɛ yɛva atwɛ yɛhu yɛ agbɔvolɛ​—bɔbɔ menli mɔɔ vi yɛ abusua ne anu na bɛwɔ maanyɛlɛ fane gyɛne nu la.” Adiema raalɛ bie mɔɔ wɔ Abolokyi la ka kɛ: “Ɛnee melɛ menli nwo adwenletane yɛɛ mekpɔ awie biala mɔɔ vi maanle gyɛne zo anzɛɛ ɔngɔ me asɔne ne bie la.”

2 Ɛnɛ, menli dɔɔnwo lɛ subane mɔɔ ɛnee menli nsa zɔhane lɛ la bie. Menli mɔɔ kpondɛ fanwodi la yɛ basabasa, maanyɛlɛ nu mgbakyemgbakye ɛlɛkɔ ɔ nyunlu, yɛɛ bɛkpɔ nyɛvolɛ wɔ maanle dɔɔnwo anu. Kɛ mɔɔ Baebolo ne hanle la, menli kɔsɔɔti nee menli gyɛne “ɛnyɛ ngyehyɛleɛ” wɔ awieleɛ mekɛ ɛhye anu. (2 Tim. 3:1, 3) Mgbakyemgbakyenu ɛlɛkɔ zo wɔ ewiade ye anu kpalɛ, noko kɛ ɔkɛyɛ na Kilisienema abɔ bɛ koyɛlɛ ne anwo bane ɛ? Yɛbahola yɛazukoa ninyɛne dɔɔnwo yɛavi Gyisɛse neazo ne anu. Maanyɛlɛ nwo adwenle ngakyile maanle mgbakyemgbakyenu rale ye mekɛ zo amra avinli. Wɔ edwɛkɛ ɛhye anu, yɛbazuzu kpuya nsa ɛhye mɔ anwo: Duzu ati a Gyisɛse anva ɔ nwo anwula maanyɛlɛ eku biala anu ɛ? Kɛzi ɔhilele kɛ ɔnle kɛ Nyamenle sonvolɛ biala fa ɔ nwo wula maanyɛlɛ nu ɛ? Na kɛzi Gyisɛse hilele kɛ yɛmmayɛ basabasa biala ɛ?

GYISƐSE GYINLANLE MENLI MƆƆ ƐLƐKPONDƐ FANWODI LA ANZI Ɔ?

3, 4. (a) Duzu a ɛnee Dwuuma dɔɔnwo ɛlɛkpondɛ wɔ Gyisɛse mekɛ zo a? (b) Kɛzi zɔhane nganeɛdelɛ ne hanle Gyisɛse ɛdoavolɛma ɛ?

3 Dwuuma dɔɔnwo mɔɔ Gyisɛse lile bɛ daselɛ la ɛnee kulo kɛ bɛnyia fanwodi bɛfi Wulomuma abo. Dwuuma mɔɔ bɛle kyengye la maanyɛlɛ eku ne bɔle mɔdenle kɛ bɛmaa menli anyia nganeɛ zɛhae mɔɔ anu yɛ se la. Menli zɔhane mɔɔ bɛle kyengye la anu dɔɔnwo doale Dwudase mɔɔ vi Galeli mɔɔ dɛnlanle aze wɔ Gyisɛse mekɛ zo la. Ɛnee Dwudase le adalɛ mɛzaya, na ɔbɛlɛbɛlale menli dɔɔnwo. Dwuunli tetedwɛkɛ kɛlɛvolɛ Josephus ka kɛ, Dwudase ɛhye “zele ye sua zo amra kɛ bɛde atua, na ɔvɛlɛle bɛ foanvoanlema ɔluakɛ bɛduale adwule bɛmaanle Wulomuma.” Wulomuma hunle Dwudase. (Gyi. 5:37) Bɛdabɛ mɔɔ bɛle kyengye la bie mɔ yɛle basabasa amaa bɛadwu bɛ bodane nwo.

4 Saa ɛye zɔhane atuadelɛma ne ɛsie ahane a, ɛnee Dwuuma dɔɔnwo ɛlɛkendɛ Mɛzaya ne. Ɛnee bɛdwenle kɛ Mɛzaya ne bɛalie bɛ avi Wulomuma asa nu na yeamaa Yizilayɛ maanle ne ayɛ kpole bieko. (Luku 2:38; 3:15) Bɛ nuhua dɔɔnwo ɛnee die di kɛ Mɛzaya ne bɛahyehyɛ belemgbunlililɛ wɔ Yizilayɛ. Saa ɔba ye zɔ a, Dwuuma mgbe dɔɔnwo mɔɔ bɛbɔ asande la bazia ara bɛ sua zo. Kakye kɛ, mekɛ bie Dwɔn Sɔnevolɛ ne bizale Gyisɛse kɛ: “Wɔmɔ a ɛle Ahenle Mɔɔ Ɛlɛba La, anzɛɛ yɛmaa yɛ nye ɛla awie fofolɛ ade ɔ?” (Mat. 11:2, 3) Bie a ɛnee Dwɔn kulo kɛ ɔnwu kɛ saa awie gyɛne a bamaa anyelazo mɔɔ Dwuuma lɛ la ara nu a. Nzinlii, ɛdoavolɛma nwiɔ mɔɔ bɛyiale Gyisɛse mɔɔ bɛdwazo ye wɔ Ɛmeeyɛse adenle ne azo la hanle kɛ ɛnee bɛ nye la kɛ Gyisɛse bamaa bɛanyia fanwodi. (Kenga Luku 24:21.) Yeangyɛ, Gyisɛse ɛzoanvolɛ ne mɔ bizale ye kɛ: “Awulae, mekɛ ɛhye anu a ɛbava belemgbunlililɛ ne wɔamaa Yizilayɛ bieko ɔ?”​—Gyi. 1:6.

5. (a) Kɛmɔti a ɛnee Galelima kulo kɛ Gyisɛse yɛ bɛ belemgbunli ɛ? (b) Kɛzi Gyisɛse denrɛle bɛ adwenle ɛ?

5 Ɛnee Dwuuma kulo kɛ Mɛzaya ne di bɛ ngyegyelɛ nwo gyima. Ɔti, ɛnee Galelima kulo kɛ Gyisɛse yɛ bɛ belemgbunli. Bie a ɛnee bɛsuzu kɛ ɔbayɛ adekilevolɛ kpalɛ. Ɔle tendɛvolɛ kpalɛ; ɔkola ɔyɛ wuliravolɛma ayile; ɔmaa bɛdabɛ mɔɔ ɛhɔne ɛlɛku bɛ bɔbɔ la aleɛ. Mɔɔ Gyisɛse maanle menli 5,000 ne aleɛ wiele la, ɔnwunle adwenle mɔɔ menli ne ɛnyia la. “Mɔɔ Gyisɛse nwunle kɛ bɛkpondɛ kɛ bɛkye ye bɛsie ye belemgbunli la, ɔhwenle ɔ nwo na ɔ ngome ɔhɔle boka ne azo bieko.” (Dwɔn 6:10-15) Aleɛ hyenle na bɛziele bɛ nwo dii la, Gyisɛse maanle bɛnwunle kɛ yeamba kɛ ɔbali bɛ nwonane afoa nu ngyianlɛ nwo gyima, emomu ɔbahilehile bɛ Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anwo debie. Ɔzele bɛ kɛ, “Bɛmmayɛ aleɛ mɔɔ sɛkye la anwo gyima, emomu bɛyɛ aleɛ mɔɔ ɛnzɛkye na ɔmaa dahuu ngoane” la.​—Dwɔn 6:25-27.

6. Kɛzi Gyisɛse maanle ɔlale ali kɛ ɔngulo azɛlɛ ye azo tumililɛ ɛ? (Nea mɔlebɛbo nvoninli ne.)

6 Ɔka ekyi Gyisɛse wu la, ɔnwunle kɛ ye ɛdoavolɛma ne bie mɔ anye la kɛ ɔbabɔ ɔ bo yeali tumi wɔ Gyɛlusalɛm. Ɔdenrɛle bɛ adwenle ɔlua mena nwo ɛrɛlɛ ne mɔɔ ɔbule la azo. Ɔhilele kɛ, Gyisɛse, “dehelɛ” ne bahɔ, na ɔbahyɛ kpalɛ. (Luku 19:11-13, 15 ) Eza Gyisɛse maanle bɛnwunle kɛ ɔngyi Wulomu maanle mgbanyima ne biala anzi. Pɔnteɛse Paelɛte bizale Gyisɛse kɛ: “Wɔmɔ a ɛle Dwuuma Belemgbunli ne la ɔ?” (Dwɔn 18:33) Bie a ɛnee Paelɛte sulo kɛ Gyisɛse bamaa menli ne ade atua atia Wulomuma. Gyisɛse buale kɛ: “Me Belemgbunlililɛ ɛnvi ewiade ɛhye anu.” (Dwɔn 18:36) Ɔnrɛva ɔ nwo ɔnrɛwula maanyɛlɛ nu, ɔluakɛ ye Belemgbunlililɛ ne wɔ anwuma. Ɔzele Paelɛte kɛ membale azɛlɛ ye azo “amaa meali nɔhalɛ ne anwo daselɛ.”​—Kenga Dwɔn 18:37.

Wɔ adwenle wɔ ewiade ngyegyelɛ ne anzɛɛ Nyamenle Belemgbunlililɛ ne azo? (Nea ɛdendɛkpunli 7)

7. Duzu ati a ɔnla aze kɛ yɛnrɛgyinla maanyɛlɛ fane biala afoa bɔbɔ wɔ yɛ ahonle nu ɛ?

7 Saa yɛte yɛ gyimalilɛ ne abo kpalɛ kɛ Gyisɛse la a, yɛnrɛlie maanyɛlɛ fane mɔɔ ɛlɛkpondɛ fanwodi la yɛnrɛdo nu anzɛɛ yɛnrɛgyinla bɛ nzi saa bɔbɔ yɛtɛkanle ye yɛ nloa a. Tɛ mekɛ ne amuala a ɛhye la aze a. Neavolɛ adenduvo ko ka kɛ: “Me kpalɛzo amra kulo kɛ bɛnwu nzenzaleɛ kpole wɔ ɛkɛ. Menli kulo bɛ maanle ne kpalɛ, na bɛsuzu kɛ saa bɛ nwo sonla ɛlɛdi tumi a, bɛ nwo badɔ bɛ. Ɔyɛ yɛ fɛ kɛ mediema ne mɔ ɛbɔ bɛ Kilisiene koyɛlɛ ne anwo bane, ɔlua Belemgbunlililɛ edwɛkpa ne mɔɔ bɛlɛbɔ ye nolo la azo. Bɛ nye la kɛ Nyamenle bali nzisi nee ngyegyelɛ gyɛne mɔɔ bɛyia la anwo gyima.”

DUZU ATI A GYISƐSE ANGYINLA MAANYƐLƐ FANE BIALA ANZI Ɛ?

8. Ka ngyegyelɛ mɔɔ ɛnee ɛvoyia mɔɔ limoa Dwuuma ɛlɛyia la ko.

8 Nzisi ta maa menli fa bɛ nwo wula maanyɛlɛ nu. Ɛnee adwuledualɛ le maanyɛlɛ nu edwɛkɛ mɔɔ anwo hyia wɔ Gyisɛse mekɛ zo. Nɔhalɛ nu, Dwudase mɔɔ vi Galeli la dele atua tiale Wulomuma ɔluakɛ ɛnee bɛlɛkɛlɛ menli aluma amaa bɛadua adwule bɛamaa bɛ. Ɛnee menli mɔɔ Wulomuma sie bɛ yɛɛ Gyisɛse tievolɛma ne tua bɛ ninyɛne le kɛ agudeɛ, azɛlɛ nee azua nwo adwule dɔɔnwo. Eza adwuledievolɛma mɔɔ ɛnee bɛle nzisi la zɛkyele edwɛkɛ ne bɔkɔɔ. Ɔyɛ a bɛmaa arane mgbanyima ezukoa amaa bɛanyia gyinlabelɛ, na bɛlua zo bɛanyia ezukoa dɔɔnwo. Adwuledievolɛ kpanyinli Zakeɛse mɔɔ wɔ Gyɛleko la sisile awie mɔ amaa yeanyia ɔ nwo. (Luku 19:2, 8) Ɛnee kɛ bɛ nuhua dɔɔnwo subane de la ɛne.

9, 10. (a) Kɛzi Gyisɛse agbɔvolɛ bɔle mɔdenle kɛ bɛmaa yeava ɔ nwo yeawula maanyɛlɛ nu ɛ? (b) Duzu a yɛsukoa yɛfi Gyisɛse mualɛ ne anu a? (Nea mɔlebɛbo nvoninli ne.)

9 Gyisɛse agbɔvolɛ bɔle mɔdenle kɛ bɛmaa yeava ɔ nwo yeawula adwuledualɛ nwo edwɛkɛ nu. Bɛbizale ye kɛ saa ɔwɔ kɛ Dwuuma tua denale ko “adwule” ne a. (Kenga Mateyu 22:16-18.) Ɛnee Dwuuma titili ɛngulo kɛ bɛtua adwule ɛhye, ɔluakɛ ɔkakye bɛ kɛ bɛwɔ Wulomuma abo. “Hɛlɔdo eku ne anu amra” mɔɔ vale edwɛkɛ ɛhye rale la ɛnee suzu kɛ saa Gyisɛse tendɛ tia adwule ne a, bɛbado ye ɛzonle kɛ ɔle maamɔvo. Noko, saa Gyisɛse hanle kɛ ɔwɔ kɛ bɛtua adwule ne a, bie a menli ɛnrɛdoa ye bieko. Ɔti, duzu a Gyisɛse yɛle a?

10 Gyisɛse nleanle kɛ ɔnrɛgyinla afoa biala wɔ adwuledualɛ edwɛkɛ nu. Ɔhanle kɛ, “Bɛva Siza ɛdeɛ bɛmaa Siza na bɛva Nyamenle ɛdeɛ bɛmaa Nyamenle.” (Mat. 22:21) Nɔhalɛ nu, ɛnee Gyisɛse ze kɛ adwuledievolɛma le nzisi. Noko, Gyisɛse ammaa debie andwehwe ye adwenle yɛɛ ɔ rɛle anvi edwɛkɛ kpole ne mɔɔ anwo hyia la. Nyamenle Belemgbunlililɛ ne mɔɔ bali yɛ ngyegyelɛ nwo gyima la. Ɔyɛle ɛhye ɔvale ɔyɛle neazo ɔmaanle ye ɛdoavolɛma. Ɔnle kɛ bɛfa bɛ nwo bɛwula maanyɛlɛ nu, saa bɔbɔ ko bayɛ debie kpalɛ anzɛɛ ko ɛnrɛyɛ debie kpalɛ a. Kilisienema kpondɛ Nyamenle Belemgbunlililɛ ne nee ye tenleneyɛlɛ. Ɔti, yɛngile yɛ adwenle wɔ ninyɛne bie mɔ anwo anzɛɛ yɛndendɛ yɛntia nzisi mɔɔ ɛlɛkɔ zo wɔ maanyɛlɛ nu la.​—Mat. 6:33.

11. Kɛ ɔkɛyɛ na yeava nganeɛ mɔɔ yɛte kɛ ɔwɔ kɛ pɛlepɛlelilɛ yɛ gyima la yɛayɛ gyima wɔ adenle kpalɛ zo ɛ?

11 Gyihova Alasevolɛ dɔɔnwo ɛhola ɛhwe bɛ nwo ɛvi maanyɛlɛ nwo adwenle mɔɔ anu yɛ se mɔɔ ɛnee bɛlɛ la anwo. Adiema raalɛ bie mɔɔ wɔ Great Britain la ka kɛ: “Mɔɔ menzukoale menli avinli ngitanwolilɛ nwo debie wɔ Yunivɛsiti la anzi, menyianle maanyɛlɛ nwo adwenle mɔɔ anu yɛ se. Ɛnee mekulo kɛ abilema nyia fanwodi, ɔluakɛ bɛsisi yɛ bɛhyɛ. Ɔnva nwo kɛ ɛnee medi konim wɔ kpolerazulɛ nu la, me rɛle bɔle. Ɛnee menze kɛ ɔwɔ kɛ bɛye mɔɔ maa bɛsisi mbusua bie mɔ anu amra la bɛfi sonla ahonle nu. Noko, mɔɔ membɔle ɔ bo kɛ mesukoa Baebolo ne la, menwule kɛ ɔwɔ kɛ medimoa mesiezie me ahonle. Adiema raalɛ bolɔfolɛ bie boale ye maanle ɔyɛle nzenzaleɛ wɔ kɛzi ɔte nganeɛ wɔ ye ahonle nu la. Kɛkala melɛsonle kɛ dahuu adekpakyelɛnli wɔ mumule asafo bie anu, na melɛsukoa kɛ mebaboa awie biala.”

“SIA FA WƆ DADEƐ NE WULA YE BOA NE ANU”

12. Duzu “mgbɔvonle” a Gyisɛse bɔle ye ɛdoavolɛma kɔkɔ kɛ bɛhwe bɛ nwo bɛvi nwo a?

12 Wɔ Gyisɛse mekɛ zo, ɛnee ɛzonlenlɛ fa ɔ nwo wula maanyɛlɛ nu. Daily Life in Palestine at the Time of Christ buluku ne ka kɛ, “ɛzonlenlɛ nu eku ngakyile mɔɔ ɛnee Dwuuma wɔ nu la nee mɔɔ yɛfɛlɛ ye maanyɛlɛ nu eku ngakyile la le ko.” Ɔti, Gyisɛse bɔle ye ɛdoavolɛma kɔkɔ kɛ: “Bɛmaa bɛ nye ɛla ɛkɛ; na bɛnlea boɛ wɔ Falasiima mgbɔvonle ne nee Hɛlɔdo mgbɔvonle ne anwo.” (Maake 8:15) Mɔɔ ɔbɔle Hɛlɔdo duma la ɛnee ɔlɛka Hɛlɔdo ɛdoavolɛma anwo edwɛkɛ. Ɛnee Falasiima ne kulo kɛ Dwuuma nyia fanwodi fi Wulomu Belemgbunlimaanle ne anwo. Mateyu kɛlɛtokɛ ne maa yɛnwu kɛ eza Gyisɛse bɔle ye ɛdoavolɛma kɔkɔ wɔ Sadusiima anwo. Ɛnee Sadusiima ne kulo kɛ Wulomu kɔ zo di tumi ɔluakɛ ɛhye bamaa bɛanyia gyinlabelɛ kpole. Gyisɛse bɔle ye ɛdoavolɛma kɔkɔ kɛ bɛhwe bɛ nwo bɛvi ekpunli nsa ɛhye mɔ ngilehilelɛ anzɛɛ mgbɔvonle ne anwo. (Mat. 16:6, 12) Ɔyɛ anyelielɛ kɛ, mɔɔ menli ne yɛle kɛ bɛsie Gyisɛse belemgbunli la anzi, yeangyɛ yɛɛ adawubɔlɛ ɛhye hɔle zo a.

13, 14. (a) Kɛzi maanyɛlɛ nee ɛzonlenlɛ nu edwɛkɛ vale basabasayɛlɛ nee nzisi rale ɛ? (b) Bɛlɛsisi yɛ bɔbɔ a, duzu ati a ɔnle kɛ yɛyɛ basabasa ɛ? (Nea mɔlebɛbo nvoninli ne.)

13 Saa ɛzonlenlɛ fa ɔ nwo wula maanyɛlɛ nu a, ɔfa basabasayɛlɛ ɔba. Gyisɛse zele ye ɛdoavolɛma kɛ bɛmmagyinla afoa biala. Ɛhye ati, ɛsɔfo kpanyinli ne nee Falasiima ne yɛle ngyehyɛleɛ kɛ bɛku Gyisɛse. Ɛnee bɛsulo kɛ menli ne badie ye na bɛahwe bɛ nwo bɛavi bɛ nwo. Bɛhanle kɛ, “Saa yɛgyakyi ye yɛmaa ɔyɛ ɛhye a, bɛ muala bɛbalie ye bɛali na Wulomuma barava yɛ ɛzonlenlɛ sua ne nee yɛ maanle ne.” (Dwɔn 11:48) Ɔti, ɛsɔfo kpanyinli Kayafase yɛle ngyehyɛleɛ maanle bɛhunle Gyisɛse.​—Dwɔn 11:49-53; 18:14.

14 Kayafase zoanle sogyama maanle bɛhɔhyele Gyisɛse nɔɔzo. Ɛnee ɔze ngyehyɛleɛ ɛhye anwo bie, ɔti nɔsolɛ mɔɔ li amozi mɔɔ ɔ nee ɛzoanvolɛ ne mɔ lile aleɛ ne la, ɔzele bɛ kɛ bɛkpondɛ dadeɛ. Ɛnee nwiɔ ala bamaa bɛanwu ɛzukoalɛdeɛ ne. (Luku 22:36-38) Nzinlii wɔ zɔhane nɔsolɛ ne, ɛlɔne bie rale kɛ bɛkye Gyisɛse, na Pita vale nzisi nyɛleɛ ne anwo ɛya, na ɔvale ye dadeɛ ne ɔpɛle nzakama ne ko anzo. (Dwɔn 18:10) Noko Gyisɛse zele Pita kɛ: “Sia fa wɔ dadeɛ ne wula ye boa ne anu, ɔluakɛ bɛdabɛ mɔɔ bɛtwe dadeɛ la kɔsɔɔti bawu dadeɛ nloa.” Ɛzukoalɛdeɛ kɛnlɛma zɔhane nee asɔne mɔɔ Gyisɛse limoa yɛle wɔ zɔhane nɔsolɛ ne la yia​—ɔnle kɛ bɛyɛ ewiade ne afoa. (Kenga Dwɔn 17:16.) Ɛnee ɔwɔ kɛ bɛmaa Nyamenle di nzisi ne anwo gyima.

15, 16. (a) Kɛzi Nyamenle Edwɛkɛ ne ɛboa Kilisienema yemaa bɛkpo konle ɛ? (b) Saa Gyihova nea ɛnɛ ewiade ne a, duzu a ɔnwu ye a?

15 Adiema raalɛ ne mɔɔ wɔ Abolokyi mɔɔ yɛlimoa yɛha ɔ nwo edwɛkɛ la zukoale deɛ ko ne ala. Ɔka kɛ: “Menwu kɛ basabasayɛlɛ ɛnva pɛlepɛlelilɛ ɛmba. Menwu kɛ menli mɔɔ yɛ basabasa la ta wu. Na bɛ nuhua dɔɔnwo fa ɛya. Ɔyɛ me fɛ kɛ Baebolo ne ɛmaa menwu kɛ Nyamenle ala a bahola amaa pɛlepɛlelilɛ ara azɛlɛ ye azo a. Wɔ ɛvolɛ 25 mɔɔ ɛpɛ nu la, nrɛlaleɛ ɛhye a melɛbɔ ye nolo a.” Adiema nrenyia ne mɔɔ wɔ Africa nyiakɛ la ɛva “sunsum ne konle dadeɛ ne” mɔɔ le Nyamenle Edwɛkɛ ne mɔɔ ɔbɔ ye nolo ɔkile ɔ gɔnwo mɔ, ɔnva nwo aneɛ mɔɔ bɛka la ɛzie ye atwɛ ne agyakɛ anu. (Ɛfɛ. 6:17) Na mɔɔ adiema raalɛ ne mɔɔ wɔ Abolokyi la rayɛle Gyihova Dasevolɛ la, ɔgyale nrenyia bie mɔɔ ka aneɛ mɔɔ ɛnee ɔngulo bɛ edwɛkɛ la anu sonla. Menli nsa ɛhye mɔ amuala yɛle nzenzaleɛ, ɔluakɛ bɛkulo kɛ bɛyɛ kɛ Kelaese la.

16 Ɔwɔ kɛ yɛdayɛ noko yɛyɛ nzenzaleɛ zɛhae bie! Baebolo ne fa alesama toto nyevile mɔɔ ɛlɛbɔ mgbaka la anwo, ɔngola ɛleka ko gyinla. (Aye. 17:12; 57:20, 21; Yek. 13:1) Ɔnva nwo kɛ maanyɛlɛ nu edwɛkɛ maa menli fa ɛya, kpakyekpakye bɛ nu na ɔmaa bɛyɛ basabasa la, yɛmɛ yɛbɔ yɛ anzodwolɛ nee koyɛlɛ ne anwo bane. Na saa Gyihova nea yɛ ewiade ne mɔɔ mgbakyemgbakyenu wɔ nu la a, ɔyɛ ye fɛ kɛ ɔnwu kɛ koyɛlɛ wɔ ye menli avinli la.​—Kenga Zɛfanaya 3:17.

17. (a) Ndenle nsa boni mɔ azo a yɛbahola yɛamaa koyɛlɛ adɛnla ɛkɛ a? (b) Duzu a yɛbazuzu nwo wɔ edwɛkɛ bieko anu a?

17 Yɛnwu kɛ yɛbahola yɛamaa koyɛlɛ adɛnla ɛkɛ wɔ ndenle nsa azo: (1) Yɛlɛ anwodozo kɛ Nyamenle Belemgbunlililɛ ne baye nzisi avi ɛkɛ, (2) yɛkpo kɛ yɛbava yɛ nwo yɛawula maanyɛlɛ nu, yɛɛ (3) yɛnyɛ basabasa. Noko ɔyɛ a, menli nwo adwenletane kola sɛkye yɛ koyɛlɛ ne. Edwɛkɛ mɔɔ doa zo la bamaa yɛanwu kɛzi yɛbahola yɛali ngyegyelɛ ɛhye anwo gyima, kɛ mɔɔ Kilisienema yɛle ye wɔ ɛvoya mɔɔ limoa anu la.