1. Duzu ati a ɔwɔ kɛ yɛtie Gyisɛse kɔkɔbɔlɛ ne a?

WƆ GYISƐSE ngapezo mɔɔ fale awieleɛ mekɛ ne anwo la anu, ɔhanle kɛ: “Bɛnlea bɛ nwo boɛ na . . . ɛbɛlabɔlɛ nu adwenleadwenle [anzɛɛ mɔdenle mɔɔ bɛbɔ bɛakpondɛ ezukoa dɔɔnwo la] angomo bɛ ahonle zo ɛlɛ.” (Luku 21:34) Ɔwɔ kɛ yɛtie kɔkɔbɔlɛ zɔhane. Duzu ati ɔ? Ɔluakɛ kɛkala, yɛyia ngyegyelɛ mɔɔ to awie biala la bie.

2. Ngyegyelɛ mɔɔ anu yɛ se la boni mɔ a yɛ mediema ɛlɛyia a?

² Ɔdwu mekɛ ne bie a, ngyegyelɛ ne mɔ ba toɔdoa zo wɔ mekɛ ko ne ala anu. Suzu neazo ɛhye mɔ anwo. Dasevolɛ bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye John * mɔɔ ɔ nee ɔ ye bɛgya ɛvolɛ 19 na yenyia ewule ɛzulolɛ bie la anwo bubule ye wɔ mekɛ mɔɔ ɔ ye nriandile gyakyile ye la. Akee ɔ mra mraalɛ nwiɔ gyakyile Gyihova ɛzonlenlɛ. Bob nee Linda mɔɔ bɛle agyalɛma la yiale ngyegyelɛ ngakyile. Bɛ mu nwiɔ bɛ gyima nee bɛ sua vile bɛ sa. Ngyegyelɛ ɛhye mɔ anu ala yɛɛ bɛnwunle kɛ Linda ɛnyia ahonle ewule yɛɛ akee ewule gyɛne bie mɔɔ kola ku ye la a.

3. Kɛ mɔɔ Felepaema 4:6, 7 ka la, anwodozo boni a yɛbahola yɛanyia a?

³ Yɛbahola yɛanyia anwodozo kɛ, Gyihova, yɛ Bɔvolɛ ne nee yɛ ɛlɔlɛ Selɛ ne ze kɛzi ngyegyelɛ mɔɔ yɛkɔ nu ka yɛ la. Na ɔkulo kɛ ɔboa yɛ ɔmaa yɛgyinla ngyegyelɛ ɛhye mɔ anloa. (Kenga Felepaema 4:6, 7.) Nyamenle Edwɛkɛ ne maa yɛnwu kɛzi ye azonvolɛ gyinlanle ngyegyelɛ ngakyile nloa la anwo neazo. Eza ɔmaa yɛnwu kɛzi Gyihova boale bɛ  ɔmaanle bɛgyinlanle bɛ ngyegyelɛ ne mɔ anloa la. Bɛmaa yɛzuzu neazo ɛhye mɔ anu ekyi anwo.

4. Ngyegyelɛ boni mɔ a Yilaegya yiale a, na kɛzi ɔdele nganeɛ wɔ Gyihova anwo ɛ?

⁴ Yilaegya zonlenle Gyihova wɔ mekɛ mɔɔ anu yɛ se la anu na ɔyiale ngyegyelɛ mɔɔ anu yɛ se kpalɛ. Belemgbunli Ehabe mɔɔ le Yizilayɛ belemgbunli mɔɔ anli nɔhalɛ la gyale Gyɛzɛbɛle mɔɔ ɛnee sonle Beeyale la. Bɛ mu nwiɔ bɛvale Beeyale ɛzonlenlɛ bɛyile azɛlɛ ne na bɛhunle Gyihova ngapezoma dɔɔnwo. Yilaegya holale nriandile. Eza ɔgyinlanle ɛhɔne kpole bie anloa, ɔluakɛ ɔvale ɔ nwo ɔdole Gyihova anwo zo. (1 Arl. 17:2-4, 14-16) Bieko, Yilaegya vale ɔ nwo dole Gyihova anwo zo wɔ mekɛ mɔɔ ɔ nee Beeyale ɛzonlenlɛma ne ziele ye zo la. Ɔzele Yizilayɛma kɛ, bɛzonle Gyihova. (1 Arl. 18:21-24, 36-38) Ɛnee Yilaegya lɛ daselɛ dɔɔnwo mɔɔ kile kɛ, Gyihova ɛlɛboa ye wɔ ngyegyelɛ mekɛ zɔhane anu a.

5-6. Kɛ mɔɔ 1 Arelemgbunli 19:1-4 maa yɛnwu ye la, kɛzi Yilaegya dele nganeɛ ɛ, na kɛzi Gyihova hilele kɛ ɔkulo ye ɛ?

⁵ Kenga 1 Arelemgbunli 19:1-4. Yilaegya ahonle dule wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee ɔbahyema Gyɛzɛbɛle kulo kɛ ɔku ye la. Yemɔti ɔnriandile ɔhɔle Biyɛhyiba ɛleka bie. Ɔ sa nu dole kpalɛ na ɛnee ɔ kunlu anu a, anrɛɛ ‘yewu.’ Duzu a maanle ɔdele nganeɛ zɔhane a? Ɛnee Yilaegya ɛnli munli, ɛnee ɔle “sonla mɔɔ te nganeɛ kɛ yɛdayɛ ala la.” (Gye. 5: 17) Bie a, adwenleadwenle dɔle ɔ nwo yɛɛ ɔdele ɛvɛlɛ nganeɛ. Bie a Yilaegya dele nganeɛ kɛ, mɔdenle mɔɔ ɔlɛbɔ yeamaa nɔhalɛ ɛzonlenlɛ anyia anyuhɔlɛ la ɛyɛ mgbane, ɛhwee ɛtɛkakyile wɔ Yizilayɛ yɛɛ ɔ ngome a yeha mɔɔ ɔlɛsonle Gyihova a. (1 Arl. 18:3, 4, 13; 19:10, 14) Bie a mɔɔ ngapezonli nɔhavo ɛhye yɛle la bazi yɛ nwo. Noko, Gyihova dele Yilaegya nganeɛdelɛ bo.

⁶ Gyihova andea Yilaegya kɛ yela ye nganeɛdelɛ ali la. Emomu ɔboale ye ɔmaanle ɔnyianle anwosesebɛ. (1 Arl. 19:5-7) Nzinlii, Gyihova vile atiakunlukɛnlɛma nu denrɛle Yilaegya adwenle ɔlua Ye tumi kpole ne mɔɔ ɔlale ye ali la azo. Akee Gyihova maanle ɔnwunle kɛ, ɔtɛdɛ azonvolɛ 7,000 wɔ Yizilayɛ mɔɔ bɛanzonle Beeyale a. (1 Arl. 19:11-18) Gyihova luale ndenle ɛhye mɔ azo ɔmaanle Yilaegya nwunle kɛ ɔkulo ye.

7. Kɛzi adenle mɔɔ Gyihova luale zo boale Yilaegya la kyekye yɛ rɛle ɛ?

⁷ Asoo ɛlɛyia ngyegyelɛ mɔɔ anu yɛ se la? Ɔyɛ arɛlekyekyelɛ kɛ Gyihova dele Yilaegya nganeɛdelɛ bo la. Ɔmaa yɛnyia anwodozo kɛ ɔte nyane mɔɔ yɛlɛdi la abo. Ɔze yɛ sinlidɔlɛ, mɔɔ yɛlɛdwenle nwo nee kɛzi yɛte nganeɛ la. (Edw. 103:14; 139:3, 4) Saa yɛfa yɛ nwo yɛto Gyihova anwo zo kɛ mɔɔ Yilaegya yɛle la a, ɔbaboa yɛ yeamaa yɛagyinla ngyegyelɛ mɔɔ maa yɛdi nyane la anloa.​—Edw. 55:22.

8. Kɛzi Gyihova baboa wɔ yeamaa wɔagyinla ngyegyelɛ nloa ɛ?

⁸ Ngyegyelɛ kola maa yɛte nganeɛ kɛ yɛ tɛnlabelɛ ne ɛnrɛyɛ boɛ ɛlɛ, na ɔmaa yɛ sa nu to. Saa ɛhye bie to wɔ a, kakye kɛ Gyihova baboa wɔ yeamaa wɔagyinla ɔ nloa. Kɛzi ɔbaboa wɔ ɛ? Ɔto ɛsalɛ ɔfɛlɛ wɔ kɛ ɛha wɔ ngyegyelɛ ɛhile ye. Na ɔbabua wɔ modolɛ nzɛlɛlɛ ne. (Edw. 5:3; 1 Pita 5:7) Yemɔti ta yɛ asɔne, ka wɔ ngyegyelɛ ne kile Gyihova. Ɔnrɛdendɛ ɔnrɛhile wɔ fɔɔnwo kɛ mɔɔ ɔyɛle ɔmaanle Yilaegya la, noko ɔbalua ye Edwɛkɛ nee ye ahyehyɛdeɛ ne azo yeadendɛ yeahile wɔ. Baebolo ne anu edwɛkɛ ne mɔ mɔɔ ɛbagenga la bahola akyekye ɛ rɛle na yeamaa wɔanyia anyelazo. Eza ɛ mediema mrenyia nee mraalɛ bahola amaa wɔ anwosesebɛ.​—Wlo. 15:4; Hib. 10:24, 25.

9. Kɛzi agɔnwolɛ kpalɛ bahola aboa yɛ ɛ?

⁹ Mɔɔ Gyihova zele Yilaegya kɛ ɔva gyima ne bie ɔmaa Yilaehya la, ɔmaanle Yilaegya nyianle agɔnwolɛ kpalɛ mɔɔ baboa ye yeamaa yeanyia anwosesebɛ la. Zɔhane ala a saa yɛka yɛ edwɛkɛ yɛkile yɛ gɔnwo mɔɔ yɛdie ye yɛdi la a, ɔbaboa yɛ yeamaa yɛali yɛ ngyegyelɛ ne mɔ anwo gyima a. (2 Arl. 2:2; Mrɛ. 17:17) Saa ɛte nganeɛ kɛ ɛnlɛ awie mɔɔ ɛka wɔ edwɛkɛ ɛkile ye a, sɛlɛ Gyihova kɛ ɔmaa ɛnyia Kilisienenli mɔɔ ɛnyi wɔ sunsum nu mɔɔ bahola aboa wɔ la.

10. Kɛzi Yilaegya edwɛkɛ ne maa yɛnyia anyelazo ɛ, na kɛzi ɛwɔkɛ mɔɔ wɔ Ayezaya 40:28, 29 la boa yɛ ɛ?

¹⁰ Gyihova boale Yilaegya maanle ɔgyinlanle ngyegyelɛ ne anloa na ɔzonlenle ye nɔhalɛ nu wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo anu. Yilaegya edwɛkɛ ne maa yɛnyia anyelazo. Bie a yɛbahɔ tɛnlabelɛ mɔɔ bamaa yɛade nyane wɔ nwonane nu nee nganeɛdelɛ nu la anu. Noko saa yɛfa yɛ nwo yɛto Gyihova anwo zo a, ɔbamaa yɛ anwosesebɛ yeamaa yɛahɔ zo yɛazonle ye.​—Kenga Ayezaya 40:28, 29.

11-13. Kɛzi ngyegyelɛ mɔɔ Nyamenle azonvolɛ nsa ne yiale la maanle bɛdele nganeɛ ɛ?

¹¹ Baebolo nu menli gyɛne noko yiale ngyegyelɛ mɔɔ anu yɛ se. Kɛ neazo la, Hana gyinlanle nyane mɔɔ mota maa bɛdi yɛɛ ahyi  mɔɔ ɛnee ɔ hola ka ye la anloa. (1 Sa. 1:2, 6) Tɛnlabelɛ ɛsesebɛ ɛhye mɔɔ Hana hɔle nu la maanle ɔlile alɔbɔlɛ, ɔzunle na ɛnee aleɛ ɛnyɛ ye fɛ.​—1 Sa. 1:7, 10.

¹² Ɛnee ɔdwu mekɛ ne bie a, Belemgbunli Devidi adwenle tu fonyia. Suzu ngyegyelɛ mɔɔ ɔyiale ye la anwo nea. Ɛnee ye adwenle bua ye fɔlɛ wɔ nvonleɛ dɔɔnwo mɔɔ ɔyɛle la anwo. (Edw. 40:12) Ɔ kunlu ralɛ nrenyia Abesalɛm dele ɔ nwo atua, na ɔwule. (2 Sa. 15:13, 14; 18:33) Yɛɛ Devidi agɔnwo mɔ ko mɔɔ bikye ye kpalɛ la yele ye maanle. (2 Sa. 16:23–17:2; Edw. 55:12-14) Edwɛne mɔɔ Devidi hɛlɛle la anu dɔɔnwo maa yɛnwu kɛ ɛnee ɔlɛdi nyane, noko ɛnee ɔlɛ anwodozo kpole wɔ Gyihova anu.​—Edw. 38:5-10; 94:17-19.

¹³ Nzinlii, edwɛndolɛnli bie anye bolole ɛtanevolɛma. Ɔbayɛ kɛ ɔvi Livaenli Esafe abusua nu, na ɔzonlenle wɔ ‘Nyamenle ɛzonlenlɛsua kpole ne anu.’ Edwɛndolɛnli zɔhane lile nyane dɔɔnwo wɔ ye ahonle nu, yemɔti ɛnee ɔ nye ɛnlie yɛɛ ɔ kunlu ɛndwo ɔ nwo. Ɔnyianle adwenle bɔbɔ kɛ nvasoɛ kpalɛ biala ɛnle Nyamenle ɛzonlenlɛ zo.​—Edw. 73:2-5, 7, 12-14, 16, 17, 21.

14-15. Duzu a yɛsukoa yɛfi Baebolo nu menli nsa ne ɛkɛ wɔ Gyihova mɔɔ yɛbakpondɛ moalɛ yɛavi ye ɛkɛ la anu a?

¹⁴ Nyamenle nɔhalɛ azonvolɛ nsa ne amuala vale bɛ nwo dole Gyihova anwo zo. Bɛluale asɔneyɛlɛ mɔɔ vi ahonle nu la azo bɛhanle bɛ ngyegyelɛ ne bɛhilele ye. Bɛhanle deɛmɔti bɛlɛdi nyane la bɛhilele ye. Na bɛhɔle Gyihova ɛzonlenlɛ sua ne anu dahuu.​—1 Sa. 1:9, 10; Edw. 55:22; 73:17; 122:1.

¹⁵ Gyihova vile atiakunlukɛnlɛma nu lile biala ngyegyelɛ nwo gyima. Hana nyianle anzodwolɛ. (1 Sa. 1:18) Devidi hɛlɛle  kɛ: “Sonlakpalɛ nwu amaneɛ dɔɔnwo, noko [Gyihova] ye ye fi ɔ muala anu.” (Edw. 34:19) Na edwɛndolɛnli ne dele nganeɛ nzinlii kɛ Gyihova ‘lɛ ɔ sa fema ne anu dahuu,’ na ɔlɛtu ye folɛ. Ɔdole edwɛne kɛ: “Mame, ɔle kpalɛ kɛ menwɔbikye Nyamenle; meyɛ Awulae Nyamenle ne me ɛvealeka.” (Edw. 73:23, 24, 28) Duzu a yɛsukoa yɛfi neazo ɛhye mɔ anu a? Ɔdwu mekɛ ne bie a, yɛyia ngyegyelɛ mɔɔ maa adwenleadwenle tɔ yɛ nwo la. Noko saa yɛsuzu kɛzi Gyihova ɛboa awie mɔ, yɛfa yɛ nwo yɛto ɔ nwo zo wɔ asɔneyɛlɛ nu na yɛyɛ mɔɔ ɔka ɔkile yɛ la a, yɛbahola yɛagyinla ɔ nloa.​—Edw. 143:1, 4-8.

16-17. (a) Duzu ati a ɔnle kɛ yɛte yɛ nwo ɛ? (b) Kɛ ɔkɛyɛ na yɛanyia anwosesebɛ bieko ɛ?

¹⁶ Baebolo nu neazo nsa ne eza kilehile yɛ ɛzukoalɛdeɛ mɔɔ hyia​—ɔnle kɛ yɛte yɛ nwo yɛfi Gyihova nee ye menli ne anwo. (Mrɛ. 18:1) Nancy mɔɔ ɛnee ɛlɛdi nyane wɔ mekɛ mɔɔ ɔ hu gyakyile ye la ka kɛ: “Fane dɔɔnwo ne ala ɛnee mengulo kɛ menwu awie anzɛɛ me nee awie badendɛ. Noko mekɛ mɔɔ melɛte me nwo la, ɛnee me alɔbɔlɛlilɛ ne ɛlɛyɛ kpole.” Mɔɔ Nancy bɔle ɔ bo kɛ ɔkpondɛ ndenle yealua zo yeaboa menli  mɔɔ ɛlɛyia ngyegyelɛ la, ninyɛne yɛle boɛ maanle ye. Ɔka kɛ: “Metie awie mɔ wɔ mekɛ mɔɔ bɛlɛka bɛ ngyegyelɛ la. Menwu ye kɛ, mekɛ mɔɔ melɛdi nyane meamaa bɛ la, ɛnee me rɛle ɛlɛkyekye.”

¹⁷ Saa yɛkɔ Kilisiene ayia ne mɔ a, yɛbahola yɛanyia anwosesebɛ bieko. Saa yɛkɔ debiezukoalɛ a, yɛmaa Gyihova ‘boa yɛ na ɔkyekye yɛle rɛle.’ (Edw. 86:17) Wɔ ɛkɛ ne, ɔdua ye sunsum nwuanzanwuanza ne, ye Edwɛkɛ ne nee ye menli ne anwo zo ɔmaa yɛ anwosesebɛ. Debiezukoalɛ maa yɛnyia nwolɛ adenle ‘yɛmaa yɛ nwo yɛ nwo anwosesebɛ.’ (Wlo. 1:11, 12) Adiema raalɛ bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Sophia la ka kɛ: “Gyihova nee yɛ mediema ne mɔ a ɛboa me a. Yɛ asafo nyianu ne mɔ hyia me kpole. Meyɛ ye nzonlɛ kɛ, saa meyɛ dɔɔnwo wɔ asafo ne nee ɛzonlenlɛ gyima ne anu a, ɔboa me ɔmaa megyinla me ngyegyelɛ nee me adwenleadwenle nloa.”

18. Saa yɛ sa nu to a, duzu a Gyihova maa yɛnyia a?

¹⁸ Saa yɛ sa nu to a, bɛmaa yɛhakye kɛ Gyihova ɛbɔ yɛ ɛwɔkɛ kɛ, kenle bie ɔbaye ngyegyelɛ yeavi ɛkɛ bɔkɔɔ, noko eza ɔboa yɛ ɔmaa yɛgyinla ɔ nloa ɛnɛ. Ɔmaa ‘yɛnyia ɛhulolɛ nee anwosesebɛ’ yɛgyinla bɛsanudolɛ nee arɛlebɔlɛ nloa.​—Fel. 2:13.

19. Anwodozo boni a Wulomuma 8:37-39 maa yɛnyia a?

¹⁹ Kenga Wulomuma 8:37-39. Ɛzoanvolɛ Pɔɔlo edwɛkɛ ne maa yɛnyia anwodozo kɛ, debie biala ɛnrɛhola ɛnrɛhwe yɛ ɛnrɛvi Nyamenle ɛlɔlɛ ne anwo. Kɛzi yɛbaboa yɛ mediema mrenyia nee mraalɛ mɔɔ ɛlɛbɔ mɔdenle agyinla bɛ ngyegyelɛ nloa la ɛ? Edwɛkɛ mɔɔ doa zo la bahile kɛzi yɛbazukoa Gyihova ɔlua yɛ mediema mɔɔ yɛbaze bɛ anwunvɔne na yɛaboa bɛ wɔ mekɛ mɔɔ bɛlɛyia ngyegyelɛ la.