Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

EDWƐKƐ 20

Arɛlekyekyelɛ Maa Bɛdabɛ Mɔɔ Bɛyɛ Bɛ Basabasa La

Arɛlekyekyelɛ Maa Bɛdabɛ Mɔɔ Bɛyɛ Bɛ Basabasa La

“Arɛlekyekyelɛ muala Nyamenle ne . . . kyekye yɛ rɛle wɔ yɛ sɔnea kɔsɔɔti anu.”​—2 KƆL. 1:3, 4.

EDWƐNE 134 Ngakula Le Agyadeɛ Mɔɔ Vi Nyamenle

MƆƆ YƐBAZUKOA *

1-2. (a) Neazo boni a kile kɛ bɛbɔle yɛ mɔɔ yɛhyia arɛlekyekyelɛ yɛɛ yɛkola yɛkyekye awie mɔ arɛle a? (b) Kɛzi bɛboda ngakula bie mɔ ɛ?

BƐBƆLE yɛ mɔɔ yɛhyia arɛlekyekyelɛ yɛɛ yɛkola yɛkyekye awie mɔ arɛle a. Kɛ neazo la, saa kakula bie ɛlɛdi nwɔhoa na ɔtɔ aze ɔboda a, ɔsu ɔtoa ye Mame anzɛɛ ye Papa. Awovolɛ ne mɔ ɛnrɛhola ɛnrɛmaa hanlɛ ne ɛnrɛhɔ ɛkɛ ne ala, noko bɛbahola bɛakyekye ɔ rɛle. Bie a bɛbabiza ye mɔɔ zile la, bɛakyikyi ɔ nye anwo monle, bɛaha edwɛkɛ fɛlɛko bɛahile ye na bɛayɛ ye hanlɛ ne ayile. Ɔnrɛhyɛ ɛbanwu kɛ ɛnee kakula ne ɛgyakyi ɛzunlɛ, na bie bɔbɔ a ɔlɛdi ye nwɔhoa. Nzinlii, hanlɛ ne kɔ.

2 Noko ɔdwu mekɛ ne bie a, ngakula boda kpole tɛla mɔɔ yɛha nwolɛ edwɛkɛ la. Bɛfa nla bɛgyegye bie mɔ anzɛɛ bɛto bɛ bɔna. Bie a ɛhye bazi kokye anzɛɛ ɔbahɔ zo ɛvolɛ dɔɔnwo. Noko ye biala anu, ɔbahola yeagyegye kakula ne wɔ ye ngoane mekɛ kɔsɔɔti anu. Wɔ tɛnlabelɛ bie mɔ anu, bɛkye ahenle mɔɔ ɛbɔ amumuyɛ ɛbɛla ne la na bɛtwe ɔ nzo. Wɔ bie mɔ afoa nu, bɛngye ahenle mɔɔ ɛli ɛtane ne la. Noko saa bɛtwe ahenle anzo ɛkɛ ne ala bɔbɔ a, kakula ne bahola ayia nwolɛ ngyegyelɛ mekɛ mɔɔ yeyɛ kpanyinli la.

3. Kɛ mɔɔ bɛha ye wɔ 2 Kɔlentema 1:3, 4 la, duzu a Gyihova kulo kɛ ɔyɛ a, na kpuya boni mɔ a yɛbazuzu nwo a?

3 Saa Kilisienenli mɔɔ bɛdole ye bɔna wɔ ye ngakula nu la tɛdi nyane wɔ nganeɛdelɛ nu a, moalɛ boni a wɔ ɛkɛ ne maa ye a? (Kenga 2 Kɔlentema 1:3, 4.) Ɔda ali kɛ Gyihova kulo kɛ bɛda ɛlɔlɛ ali bɛkile ye mboane ne na bɛkyekye bɛ rɛle. Yemɔti bɛmaa yɛzuzu kpuya nsa anwo: (1) Duzu ati a bɛdabɛ mɔɔ bɛdole bɛ bɔna wɔ bɛ ngakula nu la hyia arɛlekyekyelɛ a? (2) Nwane a bahola akyekye bɛ rɛle a? (3) Kɛzi yɛbahola yɛakyekye awie mɔ arɛle kpalɛ ɛ?

DUZU ATI A BƐHYIA ARƐLEKYEKYELƐ NWO A?

4-5. (a) Duzu ati a ɔwɔ kɛ yɛte ɔ bo kɛ asolo ngakula nee mgbanyinli ɛ? (b) Kɛzi nla mɔɔ bɛfa bɛgyegye anzɛɛ bɔnadolɛ bahola azɛkye kakula bie anwodozo ɛ?

4 Wɔ mgbanyima dɔɔnwo mɔɔ bɛdole bɛ bɔna wɔ bɛ ngakula nu la afoa nu, ɔbahyia kɛ bɛkyekye bɛ rɛle ɔnva nwo kɛ ɛvolɛ dɔɔnwo ɛpɛ nu la. Duzu ati ɔ? Amaa yɛade ɔ bo la, ɔwɔ kɛ yɛkakye kɛ, ngakula ɛnle kɛ mgbanyinli. Saa bɛ nee kakula anli ye boɛ a, kɛzi ɔbagyegye ye la le ngakyile fi kɛzi ɔbagyegye kpanyinli la anwo. Suzu neazo bie mɔ anwo.

5 Ngakula bikye menli mɔɔ anye die bɛ nwo la kpalɛ na bɛnyia bɛ nu anwodozo. Zɔhane agɔnwolɛvalɛ ne maa ngakula te nganeɛ kɛ bɛlɛ banebɔlɛ na ɔmaa bɛnyia menli mɔɔ kulo bɛ la anu anwodozo. (Edw. 22:9) Ɔyɛ alɔbɔlɛ kɛ, fane dɔɔnwo ne ala, basabasayɛlɛ ɛhye kɔ zo wɔ abusua ne anu, na mbusuafoɔ mɔɔ bɛbikye bɛ nwo anzɛɛ menli mɔɔ bɛva abusua ne agɔnwolɛ la a bɔ ɛbɛla ɛhye mɔ a. Saa bɛsɛkye anwodozo mɔɔ kakula bie lɛ la wɔ adenle ɛhye azo a, ɔmaa ɔyɛ se kɛ ɔbalie awie mɔ yeali, bɔbɔ wɔ mekɛ mɔɔ yeyɛ kpanyinli la.

6. Duzu ati a nla mɔɔ bɛfa bɛgyegye anzɛɛ bɔnadolɛ le atisesebɛ ɛbɛla ɛ?

6 Ngakula ɛngola ɛmbɔ bɛ nwo bane, na bɔnadolɛ le atisesebɛ nyɛleɛ mɔɔ boda a. Saa bɛtinlitinli kakula bie anwo zo bɛ nee ye da kolaa na yɛadwu mekɛ mɔɔ yenyi mɔɔ ɔwɔ kɛ ɔfa ɔ nwo ɔwula nla nu ngitanwolilɛ nu wɔ mekɛ mɔɔ yegya la a, ɔgyegye kpalɛ. Bɔnadolɛ kola maa bɛnyia adwenle mɔɔ ɛndenrɛ la wɔ nla nwo, bɛdabɛ mumua ne bɛ nwo anzɛɛ awie gyɛne mɔɔ ɔkulo kɛ ɔbikye bɛ la anwo.

7. (a) Duzu ati a ɔnyɛ se kɛ awie babɛlɛbɛla kakula ado ye bɔna ɛ, na kɛzi ɔbayɛ ye ɛ? (b) Duzu a bahola avi mɛlɛbɛla ɛhye anu ara a?

7 Ngakula ɛngola ɛndwenle kpalɛ, yemɔti bɛnnwu esiane na bɛahwe bɛ nwo. (1 Kɔl. 13:11) Ɛhye ati, ɔnyɛ se fee kɛ awie babɛlɛbɛla kakula ado ye bɔna. Menli mɔɔ bɔ amumuyɛ ɛbɛla zɛhae la kile ngakula adalɛ mgbole ɛbɔlɛ. Kɛ neazo la, bɛmaa kakula ne mɔɔ bɛdo ye bɔna la nyia adwenle kɛ ɔdaye a yemaa yezi a, na ɔwɔ kɛ ɔfa ɔfea ɔ nwo, saa ɔka bɔbɔ a awie ɛnrɛdɛne ye zo anzɛɛ bɛmaa ɔnyia adwenle kɛ, ɔnle debie ɛzulolɛ biala, na ɛlɔlɛ kpole mɔɔ bɛlɛ bɛmaa ye la ati a bɛ nee ye ɛla a. Adalɛ ɛhye mɔ kola sɛkye kakula ne adwenle wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo anu. Saa kakula zɛhae ɛlɛnyi a, ɔte nganeɛ kɛ bɛzɛkye ye, na bɛfa ye bɛyɛ debie biala a ɔnyɛ boɛ yɛɛ awie mɔ ɛngulo ye.

8. Duzu ati a yɛbahola yɛanyia anwodozo kɛ, Gyihova bakyekye menli mɔɔ bɛyɛ bɛ basabasa la arɛle a?

8 Ɛhye maa yɛte deɛmɔti nla mɔɔ bɛfa bɛgyegye anzɛɛ bɔnadolɛ kola boda sonla kyɛ la abo. Ɔle kodiawu ɛbɛla! Nyɛleɛ zɛhae maa yɛnwu kɛ yɛde awieleɛ mekɛ ne anu, ɔluakɛ menli dɔɔnwo “ɛnlɛ sonla nwo ɛlɔlɛ” yɛɛ “amumuyɛma nee adalɛma bahɔ bɛ nyunlu wɔ ɛtaneyɛlɛ nu.” (2 Tim. 3:1-5, 13) Ɔle adenle mɔɔ Seetan dua zo boda sonla a, na saa awie bɔ ɛbɛla ɛhye a, ɔmaa Abɔnsam anye die. Noko Gyihova anwo yɛ se tɛla Seetan nee ɔ sa zo ne mɔ. Ɔze Seetan ndenle ne mɔ amuala. Yɛbahola yɛanyia anwodozo kɛ, Gyihova ze nyane mɔɔ yɛdi la, na ɔbahola yeakyekye yɛ rɛle. Ɔle nyilalɛ kpole kɛ yɛlɛsonle “arɛlekyekyelɛ muala Nyamenle ne, mɔɔ kyekye yɛ rɛle wɔ yɛ sɔnea kɔsɔɔti anu amaa yɛahola yɛava arɛlekyekyelɛ mɔɔ yɛnyia yɛfi Nyamenle ɛkɛ la yɛakyekye bɛdabɛ mɔɔ bɛwɔ sɔnea biala anu la arɛle la.” (2 Kɔl. 1:3, 4) Noko, nwane mɔ a Gyihova dua bɛ nwo zo fa arɛlekyekyelɛ maa a?

NWANE A BAHOLA AKYEKYE BƐ RƐLE A?

9. Kɛ mɔɔ yɛnwu ye wɔ Belemgbunli Devidi edwɛkɛ mɔɔ wɔ Edwɛndolɛ 27:10 anu la, kɛzi Gyihova yɛ menli mɔɔ bɛ abusua ɛkpo bɛ la ɛ?

9 Menli mɔɔ bɛ awovolɛ ɛkpo bɛ anzɛɛ menli mɔɔ bikye bɛ ɛdo bɛ bɔna la hyia arɛlekyekyelɛ kpole. Ɛnee edwɛndolɛnli Devidi ze kɛ Gyihova ala a kola kyekye yɛ rɛle kpalɛ a. (Kenga Edwɛndolɛ 27:10.) Ɔnyianle anwodozo kɛ Gyihova bava menli mɔɔ bɛ alɔvolɛ ɛkpo bɛ la. Kɛzi Gyihova yɛ ɛhye ɛ? Ɔdua ye nɔhalɛ azonvolɛ nwo zo. Yɛ mediema mɔɔ yɛ nee bɛ sonle la le yɛ sunsum nu abusua. Kɛ neazo la, Gyisɛse hanle menli mɔɔ nee ye bɔle nu zonlenle Gyihova la anwo edwɛkɛ kɛ, bɛle ɔ mediema mrenyia nee mraalɛ yɛɛ ye mame.​—Mat. 12:48-50.

10. Kɛzi ɛzoanvolɛ Pɔɔlo hanle gyima mɔɔ ɔyɛ kɛ asafo nu kpanyinli la anwo edwɛkɛ ɛ?

10 Suzu kɛzi agɔnwolɛvalɛ zɛhae bahola ahɔ zo wɔ Kilisiene asafo ne anu la anwo nea. Ɛnee ɛzoanvolɛ Pɔɔlo le asafo nu kpanyinli mɔɔ ɔkulo gyima na ɔdi nɔhalɛ. Ɔyɛle neazo kɛnlɛma kpalɛ, yemɔti sunsum ne hanle ye maanle ɔhɛlɛle kɛ bɛzukoa me, kɛ mɔɔ medame noko mezukoa Kelaese la. (1 Kɔl. 11:1) Pɔɔlo hanle gyima mɔɔ ɔyɛ kɛ asafo nu kpanyinli la anwo edwɛkɛ kɛ: “Yɛyɛle bɛ bɛtɛbɛtɛ kɛ mɔɔ ɛrɛladane di ɔ mra adane la.” (1 Tɛs. 2:7) Zɔhane ala a asafo nu mgbanyima mɔɔ di nɔhalɛ la bahola alua ɛdendɛlɛ kɛnlɛma zo ava Ngɛlɛlera ne akyekye awie mɔɔ hyia moalɛ la arɛle a.

Kilisiene mraalɛ mɔɔ bɛnyi sunsum nu la kola kyekye awie mɔ arɛle kpalɛ (Nea ɛdendɛkpunli 11) *

11. Duzu a kile kɛ tɛ asafo nu mgbanyima ala a kola kyekye awie mɔ arɛle a?

11 Asoo asafo nu mgbanyima ala a kola kyekye menli mɔɔ bɛdole bɛ bɔna la arɛle a? Kyɛkyɛ. Ɔle yɛ muala yɛ gyima kɛ ‘yɛbakyekye yɛ nwo yɛ nwo yɛ rɛle ngoko ngoko.’ (1 Tɛs. 4:18) Kilisiene mraalɛ mɔɔ bɛnyi sunsum nu la bahola akyekye mediema mraalɛ arɛle kpalɛ. Ɔfɛta bɔkɔɔ kɛ Gyihova vale ɔ nwo totole ɛrɛladane mɔɔ kyekye ɔ ra nrenyia arɛle anwo la. (Aye. 66:13) Baebolo ne ka mraalɛ mɔɔ kyekyele menli mɔɔ arɛle ɛbɔ arɛle la anwo edwɛkɛ. (Dwobu 42:11) Nea kɛzi Gyihova anye die kɛ ɔbanwu kɛ Kilisiene mraalɛ ɛlɛkyekye mediema mraalɛ mɔɔ arɛle ɛbɔ la arɛle a! Wɔ tɛnlabelɛ bie mɔ anu, adiema kpanyinli ko anzɛɛ nwiɔ bayɛ ngyehyɛleɛ amaa adiema raalɛ mɔɔ ɛnyi sunsum nu la aboa adiema raalɛ mɔɔ arɛle ɛbɔ la. *

KƐZI YƐBAHOLA YƐAKYEKYE BƐ RƐLE Ɛ?

12. Duzu a yɛkulo kɛ yɛnea boɛ na yɛanyɛ a?

12 Yɛngulo kɛ yɛfedefede yɛ gɔnwo Kilisienenli bie edwɛkɛ mɔɔ ɔngulo kɛ awie te la anu. (1 Tɛs. 4:11) Noko, duzu a yɛbayɛ yɛaboa menli mɔɔ hyia moalɛ nee arɛlekyekyelɛ la ɛ? Bɛmaa yɛzuzu ndenle nnu mɔɔ Baebolo ne ka kɛ yɛbahola yɛalua zo yɛakyekye awie mɔ arɛle la anwo.

13. Kɛ mɔɔ yɛnwu ye wɔ 1 Arelemgbunli 19:5-8 la, duzu a anwumabɔvolɛ ne yɛle maanle Yilaegya a, na kɛzi yɛbazukoa anwumabɔvolɛ ne ɛ?

13 Yɛ ninyɛne boa. Mɔɔ ngapezonli Yilaegya ɛlɛnriandi alie ye ngoane la, ɔ rɛle bɔle kpalɛ na ɛnee ɔ kunlu anu a, anrɛɛ yewu. Gyihova zoanle anwumabɔvolɛ mɔɔ lɛ tumi la maanle ɔmaanle ye anwosesebɛ. Anwumabɔvolɛ ne boale ye kpalɛ. Ɔmaanle Yilaegya aleɛ wuluwulu na ɔmaanle ye anwosesebɛ kɛ ɔli debie. (Kenga 1 Arelemgbunli 19:5-8.) Edwɛkɛ zɔhane maa yɛkakye debie bie mɔɔ anwo hyia la: Fane dɔɔnwo ne ala, debie ekyi mɔɔ yɛbayɛ yɛaboa awie la bahola akyekye ɔ rɛle kpalɛ. Kɛ neazo la, aleɛ, ahyɛlɛdeɛ ekyi, nee kɛlata mɔɔ yɛbahɛlɛ la bahola amaa yɛ diema mɔɔ arɛle ɛbɔ la ade nganeɛ kɛ yɛkulo ye na yɛdwenle ɔ nwo. Saa yɛnyɛ deɛ wɔ kɛzi bɛ nee awie ka ye ngyegyelɛ nwo edwɛkɛ la anwo bɔbɔ a, yɛbahola yɛava moalɛ ɛhye mɔ yɛamaa.

14. Ɛzukoalɛdeɛ boni a yɛnyia yɛfi Yilaegya edwɛkɛ ne anu a?

14 Maa menli mɔɔ arɛle ɛbɔ la ɛde nganeɛ kɛ bɛlɛ banebɔlɛ. Yɛnwu ɛzukoalɛdeɛ fofolɛ wɔ Yilaegya edwɛkɛ ne anu. Gyihova luale nwanwane adenle zo boale ngapezonli ne maanle ɔhɔdwule Boka Hɔlɛbe azo. Bie a ɛleka zɔhane mɔɔ wɔ moa mɔɔ Gyihova nee ye menli ne yɛle ngyekyeleɛ wɔ ɛkɛ la maanle Yilaegya dele nganeɛ kɛ ɔlɛ banebɔlɛ. Bie a ɔbade nganeɛ kɛ yenriandi yehɔ moa yevi menli mɔɔ bɛkulo kɛ bɛku ye la asa anu. Ɛzukoalɛdeɛ boni a wɔ nu a? Saa yɛkulo kɛ yɛkyekye menli mɔɔ bɛdo bɛ bɔna la arɛle a, ɔwɔ kɛ yɛdimoa yɛmaa bɛte nganeɛ kɛ bɛlɛ banebɔlɛ. Kɛ neazo la, ɔwɔ kɛ asafo nu mgbanyima kakye kɛ, saa bɛyia adiema raalɛ wɔ ɔdaye ye sua nu a, ɔbade nganeɛ kɛ ɔlɛ banebɔlɛ tɛla kɛ bɛbayia ye wɔ Belemgbunlililɛ Asalo ɛkɛ. Yɛɛ bie mɔ anye balie nwo kɛ bɛbayia bɛ wɔ Belemgbunlililɛ Asalo.

Yɛbahola yɛakyekye awie mɔ arɛle saa yɛsi abotane yɛtie bɛ, yɛfi ahonle nu yɛyɛ asɔne na yɛkpa edwɛkɛ agbɔkɛ mɔɔ kyekye bɛ rɛle la a (Nea ɛdendɛkpunli 15-20) *

15-16. Duzu a kile kɛ yɛlɛyɛ tievolɛ kpalɛ a?

15 Yɛ tievolɛ kpalɛ. Baebolo ne tu folɛ kɛ: “Ɔwɔ kɛ awie biala yɛ ye ndɛ tie edwɛkɛ, ɔmmapele ɔ nwo ɔtendɛ.” (Gye. 1:19) Asoo yɛle tievolɛma kpalɛ? Bie a yɛbade nganeɛ kɛ saa yɛndendɛ na yɛ nye gyi ahenle anyunlu a, ɛnee yemɔ ala ɛne. Noko debie fofolɛ wɔ ɛkɛ. Kɛ neazo la, nzinlii Yilaegya hanle ye ahonle nu edwɛkɛ hilele Gyihova, na amgba Gyihova diele ye. Gyihova nwunle kɛ Yilaegya sulo, ɔte nganeɛ kɛ yeha ɔ ngome yɛɛ ɔdwenle kɛ ye ɛvɛlɛ ɛyɛ mgbane. Yemɔti, Gyihova vile ɛlɔlɛ nu lile ye ngyegyelɛ ɛhye mɔ anwo gyima ngoko. Ɔlale ye ali kɛ amgba ɔdiele Yilaegya kpalɛ.​—1 Arl. 19:9-11, 15-18.

16 Kɛ ɔkɛyɛ na yɛahile kɛ yɛdwenle awie anwo yɛɛ yɛ kunlu yelɛyela yɛ maa ye​—nyɛleɛ mɔɔ kile ɛlɔlɛ​—wɔ mekɛ mɔɔ yɛlɛtie ye la ɛ? Ɔdwu mekɛ ne bie a, edwɛkɛ ngyikyi bie mɔ mɔɔ yɛbaha la bɛamaa bɛanwu kɛzi yɛte nganeɛ la. Ɛbahola wɔaha kɛ: “Ɔyɛ me nyane kɛ ɛhye ɛdo wɔ la! Ɔnle kɛ bɛfa ɛhye bɛyɛ kakula!” Bie a ɛbahola wɔabiza kpuya ko anzɛɛ nwiɔ bie amaa wɔade mɔɔ ɛ gɔnwo ne ɛlɛka la abo. Ɛbahola wɔabiza kɛ: “Mesɛlɛ wɔ, boni a ɛkile a?” anzɛɛ “Ɛkpondɛ wɔahile kɛ . . .” Edwɛkɛ zɛhae mɔ mɔɔ ɛbavi ɛlɔlɛ nu wɔaha la bamaa ahenle anyia anwodozo kɛ ɛlɛtie mɔɔ ɔlɛka la na ɛkulo kɛ ɛte ɔ bo.​—1 Kɔl. 13:4, 7.

17. Duzu ati a ɔwɔ kɛ yɛnyia abotane na ‘ɔnle kɛ yɛpele yɛ nwo yɛtendɛ’ ɛ?

17 Noko nea boɛ amaa ‘wɔanpele ɛ nwo wɔandendɛ.’ Mmapɛ ɔ nloa azo kɛ ɛtenrɛ ye adwenle anzɛɛ ɛtu ye folɛ. Nyia abotane! Mɔɔ Yilaegya ɛlɛka ye ahonle nu edwɛkɛ ahile Gyihova la, kɛ mɔɔ ɛnee nyane ɛlɛku ye la ati, ɔhehanle mgbole. Nzinlii bɔbɔ mɔɔ Gyihova boale Yilaegya maanle ye diedi nu mianle la, ɔhanle edwɛkɛ ko ne ala bieko. (1 Arl. 19:9, 10, 13, 14) Ɛzukoalɛdeɛ ne a le boni? Ɔdwu mekɛ ne bie a, ɔwɔ kɛ yɛmaa menli mɔɔ ɛlɛdi nyane la adenle yɛmaa bɛka bɛ ahonle nu edwɛkɛ fane dɔɔnwo. Yɛkulo kɛ yɛnyia abotane yɛtie, kɛ mɔɔ Gyihova yɛle la. Yɛkulo kɛ yɛda ɛlɔlɛ nee anwunvɔne ali yɛkile bɛ, tɛla kɛ yɛbabɔ mɔdenle kɛ yɛkile bɛ mɔɔ bɛyɛ la.​—1 Pita 3:8.

18. Kɛzi yɛ asɔneyɛlɛ bahola akyekye menli mɔɔ ɛlɛdi nyane la arɛle ɛ?

18 Ɛ nee ahenle mɔɔ ɛlɛdi nyane la ɛyɛ asɔne ɛsesebɛ. Bie a ɔbayɛ se yeamaa menli mɔɔ ɛlɛdi nyane la kɛ bɛbayɛ asɔne. Bie a ahenle bade nganeɛ kɛ ɔnfɛta kɛ ɔbahɔ Gyihova anyunlu. Saa yɛkulo kɛ yɛkyekye sonla zɛhae arɛle a, ɔwɔ kɛ yɛ nee ye yɛ asɔne na yɛbɔ ye duma wɔ asɔneyɛlɛ ne anu. Bie a yɛbaha kɛzi ahenle anwo hyia yɛ nee asafo ne la anwo edwɛkɛ yɛahile Gyihova. Yɛbahola yɛazɛlɛ Gyihova kɛ ɔkyekye sonla zɛhae mɔɔ sonle bolɛ maa ye la arɛle. Asɔneyɛlɛ zɛhae mɔ bahola akyekye ahenle arɛle kpalɛ.​—Gye. 5:16.

19. Duzu a baboa yɛ amaa yɛaziezie yɛ nwo yɛakyekye awie mɔ arɛle a?

19 Kpa edwɛkɛ agbɔkɛ mɔɔ maa sonla ahonle tɔ ye azule nu la. Dwenle kolaa na wɔadendɛ. Edwɛkɛ mɔɔ bɛndwenle nwo na bɛaha la kola boda kpalɛ. Ɛdendɛlɛ kɛnlɛma le ayile. (Mrɛ. 12:18) Yemɔti sɛlɛ Gyihova kɛ ɔmaa ɛnyia edwɛkɛ agbɔkɛ mɔɔ yɛ fɛ, ɔka ɔhonle na ɔkyekye sonla rɛle la. Kakye kɛ tumi wɔ Gyihova edwɛkɛ mɔɔ wɔ Baebolo ne anu la anu tɛla edwɛkɛ biala mɔɔ yɛbaha la.​—Hib. 4:12.

20. Ɔlua basabasa mɔɔ bɛyɛle yɛ mediema bie mɔ la ati, kɛzi bɛte nganeɛ ɛ, noko duzu a yɛkulo kɛ bɛkakye a?

20 Awie mɔɔ bɛdo ye bɔna ɛlɛ la bahola ade nganeɛ kɛ ɔ nwo ɛgua evinli, ɔ nwo ɛngyia yɛɛ bɛngulo ye. Adalɛ edwɛkɛ boni ɛne! Yemɔti gyinla Ngɛlɛlera ne azo maa bɛnwu ye kɛ bɛsonle bolɛ wɔ Gyihova anye zo. (Nea ɛlɛka “ Arɛlekyekyelɛ Edwɛkɛ Mɔɔ Wɔ Ngɛlɛlera Ne Anu La.”) Kakye kɛzi anwumabɔvolɛ bie maanle ngapezonli Daneɛle anwosesebɛ wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee yeyɛ bɛtɛɛ la. Ɛnee Gyihova kulo kɛ Daneɛle nwu ye kɛ ɔsonle bolɛ ɔmaa ye. (Dan. 10:2, 11, 19) Zɔhane ala a yɛ mediema mrenyia nee mraalɛ mɔɔ ɛlɛdi nyane la noko sonle bolɛ maa Gyihova a!

21. Duzu a bado amumuyɛma mɔɔ bɛnnu bɛ nwo la ɛ, noko kɛkala, duzu a ɔwɔ kɛ yɛbɔ kpɔkɛ kɛ yɛbayɛ a?

21 Saa yɛkyekye awie mɔ arɛle a, yɛboa bɛ yɛmaa bɛkakye kɛ Gyihova kulo bɛ. Eza ɔnle kɛ yɛ rɛle fi kɛ Gyihova Nyamenle kulo pɛlepɛlelilɛ. Amumuyɛ nyɛleɛ biala ɛnvea ye. Ɔnwu ɔ muala, na ɔbahwe ɛtanevolɛ biala mɔɔ ɔnnu ɔ nwo la anzo. (Ɛdi. 14:18) Noko kɛkala, bɛmaa yɛyɛ mɔɔ yɛbahola biala la yɛla ɛlɔlɛ ali yɛhile menli mɔɔ bɛyɛ bɛ basabasa la. Mɔɔ tɛla biala la, nea kɛzi ɔyɛ anyelielɛ kɛ yɛnwu kɛ Gyihova bayɛ awie biala mɔɔ Seetan nee ye ewiade ne ɛyɛ ye basabasa la ayile bɔkɔɔ a! Ɔnrɛhyɛ, nyanelilɛ ɛhye mɔ amuala ɛnrɛra sonla adwenle nee ye ahonle nu bieko.​—Aye. 65:17.

EDWƐNE 109 Bɛvi Ahonle Nu Bɛhulo Bɛ Nwo

^ ɛden. 5 Menli mɔɔ bɛvale nla bɛgyegyele bɛ anzɛɛ bɛdole bɛ bɔna wɔ bɛ ngakula nu la bahola ayia ngyegyelɛ dɔɔnwo wɔ mekɛ mɔɔ bɛkɛyɛ mgbanyinli la. Edwɛkɛ ɛhye baboa yɛ amaa yɛanwu deɛmɔti ɔle zɔhane la. Eza yɛbanwu awie mɔɔ bahola akyekye menli ɛhye mɔ arɛle la. Akee yɛbazuzu ndenle kpalɛ mɔɔ yɛbalua zo yɛakyekye bɛ rɛle la anwo.

^ ɛden. 11 Ɔle awie mɔɔ bɛdo ye bɔna la kpɔkɛzilɛ kɛ ɔbamaa dɔketama aboa ye anzɛɛ ɔnrɛyɛ zɔ.

^ ɛden. 76 NVONINLI NWO EDWƐKƐ: Adiema raalɛ mɔɔ ɛnyi sunsum nu la ɛlɛkyekye adiema raalɛ bie mɔɔ ɛlɛdi nyane la arɛle.

^ ɛden. 78 NVONINLI NWO EDWƐKƐ: Asafo nu mgbanyima nwiɔ ɛhɔkpɔla adiema raalɛ bie mɔɔ ɛlɛdi nyane la. Yedo ɛsalɛ yevɛlɛ adiema raalɛ ne mɔɔ yenyi sunsum nu la yemaa yeraboka bɛ nwo.