Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

YƐ TETEDWƐKƐ

“Britain Belemgbunlililɛ Nolobɔlɛma​—Bɛdwazo!!”

“Britain Belemgbunlililɛ Nolobɔlɛma​—Bɛdwazo!!”

ƐNEE ɔwɔ kɛ bɛyɛ ɛsalɛdolɛ ɛhye anwo debie: “Britain Belemgbunlililɛ Nolobɔlɛma​—Bɛdwazo!!” (Informant, * December 1937, London ɛdeɛ ne) Edwɛkɛtile ekyi bie noko hanle kɛ: “Anyuhɔlɛ Titili Biala Ɛtɛbale Wɔ Ɛvolɛ Bulu Anu.” Ɛvolɛ bulu, ɔvi 1928 kɔdwu 1937 daselɛlilɛ mgbondabulɛ mɔɔ rale informat ne anyunlu la maanle ɛhye lale ali.

ADEKPALƐMA NE ZONLE SOMAA Ɔ?

Kɛmɔti a bɛanyɛ daselɛlilɛ gyima ne anyebolo zo wɔ Britain a? Bie a ɛnee asafo ne mɔ ɛnle “wuluwulu,” ɔti bɛanyɛ dɔɔnwo wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo anu. Bieko, ɔfese ne zile kpɔkɛ kɛ adekpakyelɛma 200 ala a bɛbahola bɛayɛ gyima wɔ azɛlɛsinli ne anu a, na ɛnee bɛyɛ gyima wɔ azɛlɛsinli mɔɔ ɛde ɔ nwo la anu, tɛ ɛleka mɔɔ asafo wɔ la ɔ. Ɛhye ati, ɔfese ne bɔle mediema mɔɔ kpondɛ kɛ yɛ adekpakyelɛma la amaneɛ kɛ kyesɛ bɛkɔ Europe maanle gyɛne zo ɔluakɛ adekpakyelɛma mɔɔ wɔ Britain la le kpalɛ. Ɔti, adekpakyelɛma dɔɔnwo vi Britain hɔle maanle le kɛ France wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee bɛte aneɛ ne ekyii bie ala anzɛɛ bɛnde ye fee bɔbɔ la.

“BƐVƐLƐLE BƐ BƐMAANLE BƐYƐLE GYIMA”

Ɛvolɛ 1937 Informant ne hanle kɛ bɛdwu bodane ɛhye anwo wɔ 1938: Dɔnehwele mgbe ko! Ɛnee saa nolobɔlɛma fa dɔnehwele 15 na adekpakyelɛma fa dɔnehwele 110 di daselɛ siane biala a, bɛbahola bɛadwu bodane zɔhane anwo. Nzuzulɛ mɔɔ bɛvale bɛmaanle la bie a le kɛ, bɛhyehyɛ daselɛlilɛ ekpunli ngakyile mɔɔ bɛbava dɔnehwele nnu bɛahɔ daselɛlilɛ wɔ kenle bie mɔ anu, na bɛava bɛ adwenle bɛazie sia kɔkpɔla zo wɔ nɔsolɛ nu titili wɔ dapɛne ne avinli la.

Adekpakyelɛma mɔɔ bɔ mɔdenle la yɛle ɛzonlenlɛ gyima ne

Ɛzonlenlɛ gyima ne mɔɔ bɛhwenle adwenle bɛhɔle zo bieko la yɛle menli dɔɔnwo anyelielɛ. Hilda Padgett * hanle kɛ: “Gyima ɛhye mɔɔ ewiade amuala gyima ne ati hwenle adwenle hɔle zo la le debie mɔɔ ɛnee yɛ nuhua dɔɔnwo kpondɛ kɛ yɛyɛ bie a, na yeangyɛ ɔmaanle anyuhɔlɛ dɔɔnwo rale.” Adiema raalɛ E. F. Wallis hanle kɛ: “Kenle bie mɔ anu dɔnehwele nnu nzuzulɛ ne boale kpalɛ! Duzu debie a yɛ anyelielɛ kɛ ɛbava wɔ mekɛ ne amuala wɔayɛ Awulae gyima wɔ alehyenlɛ ne anu a? . . . Mese bie a yɛkara sua nu la ɛnee yɛvɛ, noko yɛ nye die!” Adiema Stephen Miller nwunle kɛ edwɛkɛ ne anwo hyia ɔti ɔyɛle bie. Ɛnee ɔkpondɛ kɛ ɔyɛ bie wɔ mekɛ mɔɔ nwolɛ adenle ne wɔ ɛkɛ la! Ɔkakye mekɛ mɔɔ ekpunli bie mɔ vale basekɛ hɔhanle edwɛkɛ ne wɔ kenle bie mɔ anu amuala na eza bɛbɔle ɛdendɛlɛ mɔɔ bɛhye nɔsolɛ nu wɔ wawaa mekɛ nu la. Bɛvale ngɛlata mɔɔ bɛhɛlɛ zo la bɛdole ɛlɔnwɔne wɔ anyelielɛ nu, na bɛhyɛle magazine wɔ awɔdenle zo.

Eza Informant ne vale edwɛkɛ fofolɛ ɛhye dole gua: “Yɛhyia adekpakyelɛma 1,000.” Azɛlɛsinli ne anwo ngyehyɛleɛ fofolɛ maanle ɔlale ali kɛ kɛkala adekpakyelɛma nee asafo ne mɔ bɔ nu kɔ daselɛlilɛ, bɛboa bɛ na bɛmaa bɛ anwosesebɛ. Joyce Ellis ka kɛ, “ɛnee mediema mrenyia dɔɔnwo ɛlɛdwazo ɔluakɛ bɛnwunle kɛ ɔwɔ kɛ bɛyɛ adekpakyelɛ. Zɔhane mekɛ ne ɛnee meli ɛvolɛ 13 pɛ, noko menwunle kɛ ɔwɔ kɛ meyɛ adekpakyelɛ.” Ɔdwule ye bodane nwo wɔ mekɛ mɔɔ ɔnyianle ɛvolɛ 15 wɔ July 1940 la. Peter, mɔɔ nzinlii gyale Joyce la dele “Bɛdwazo” ɛsalɛdolɛ ne na “ɔbɔle ɔ bo kɛ ɔdwenle adekpakyelɛ gyima ne anwo.” Mɔɔ ɔnyianle ɛvolɛ 17 wɔ June 1940 la, ɔvale basekɛ ɔpɛle adenle mayɛlɛ 65 (km 105) ɔhɔbɔle ye adekpakyelɛ gyima ne abo wɔ Scarborough.

Cyril nee Kitty Johnson lale tunwomaa sunsum ali bɔle adekpakyelɛ gyima ne abo. Bɛzile kpɔkɛ kɛ bɛtɔne bɛ sua nee ninyɛne mɔɔ bɛlɛ la bɛava bɛanlea bɛ nwo wɔ dahuu ɛzonlenlɛ gyima ne anu. Cyril gyakyile ye gyima ne, na wɔ siane ko anu bɛbɔle adekpakyelɛ gyima ne abo. Ɔka kɛ: “Ɛnee yɛlɛ anwodozo wɔ ɛhye anu. Yɛvile ahonle nu yɛvale anyelielɛ yɛyɛle.”

BƐKPONDƐLE AZUA BƐMAANLE ADEKPAKYELƐMA

Mɔɔ adekpakyelɛma ne anwo ɛlɛso la, mgbanyima ne mɔ zuzule ndenle mɔɔ bɛbalua zo bɛaboa ɛlɔne ɛhye la anwo. Wɔ 1938, Jim Carr mɔɔ ɛnee le maangyebakyi zo neavolɛ la lile nzuzulɛ mɔɔ bɛvale bɛmaanle kɛ bɛkpondɛ azua bɛmaa adekpakyelɛma wɔ azuamgbole zo la azo. Bɛmaanle adekpakyelɛma anwosesebɛ kɛ bɛbɔ nu bɛdɛnla na bɛyɛ gyima kɛ ekpunli amaa bɛambɔ kakɛ dɔɔnwo. Bɛhayele sua kpole bie wɔ Sheffield kɛ kpanyinli ko ɛnlea zo. Asafo mɔɔ wɔ ɛkɛ ne la vale ezukoa nee sua nu ninyɛne boale. Jim ka kɛ: “Awie biala boale maanle ɔyɛle boɛ.” Adekpakyelɛma bulu mɔɔ yɛ gyima ɛsesebɛ la ɛnee wɔ ɛkɛ, na bɛlile sunsum nu ngyehyɛleɛ kpalɛ zo. “Bɛzuzule [alehyenlɛ ne anu] tɛkese ne anwo wɔ ɛkponle mɔɔ bɛtɛnla nwo bɛdi aleɛ la azo nwonlomɔ biala,” na “adekpakyelɛma ne hɔle bɛ azɛlɛsinli nu wɔ suakpole ne azo ɛleka biala.”

Adekpakyelɛma fofolɛ rale Britain azɛlɛsinli ne anu

Nolobɔlɛma nee adekpakyelɛma kɔsɔɔti yɛle ɛsalɛdolɛ ne anwo gyima, bɛdwule dɔnehwele mgbe ko bodane ne anwo wɔ 1938. Mgbondabulɛ kile kɛ bɛnyianle anyuhɔlɛ wɔ daselɛlilɛ gyima ne foa biala anu. Wɔ ɛvolɛ nnu mekɛ nu, nolobɔlɛma dodo mɔɔ wɔ Britian la yɛle asɛɛ mɔnwo nsa. Belemgbunlililɛ gyima ne mɔɔ bɛmaanle nwolɛ anwosesebɛ bieko la boale Gyihova menli maanle bɛgyinlanle ngyegyelɛ mɔɔ nzinlii rale konle mekɛ ne anu la anloa.

Ɛnɛ, mekɛ mɔɔ Nyamenle konle Amagɛdɔn ne ɛlɛbikye la, adekpakyelɛma mɔɔ wɔ Britain la anwo ɛlɛso bieko. Wɔ ɛvolɛ bulu mɔɔ ɛze ɛhɔ la anu, dahuu adekpakyelɛma dodo ne kɔ ɔ nyunlu. Wɔ October 2015, bɛdwule 13,224. Adekpakyelɛma ɛhye mɔ ɛdwazo bɔkɔɔ ɔluakɛ bɛnwu kɛ dahuu ɛzonlenlɛ gyima ne boka ndenle kpalɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛdua zo bɛbɔ bɛ ɛbɛla la anwo.

^ ɛden. 3 Nzinlii bɛravɛlɛle ye Yɛ Belemgbunlililɛ Gyima.

^ ɛden. 8 Adiema raalɛ Padgett ɛbɛlabɔlɛ nu edwɛkɛ wɔ October 1, 1995, The Watchtower ne m. 19-24.