Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Kpo Ewiade Nrɛlɛbɛ

Kpo Ewiade Nrɛlɛbɛ

“Bɛnlea boɛ na awie anva ewiade nrɛlɛbɛ nee mɛlɛbɛla mɔɔ gyi sonla amaamuo . . . zo la anyɛ bɛ ngɛkɛlɛ.”​KƆL. 2:8.

EDWƐNE: 38, 31

1. Folɛ boni a ɛzoanvolɛ Pɔɔlo dule ɔ mediema Kilisienema a? (Nea mɔlebɛbo nvoninli ne.)

ƐZOANVOLƐ Pɔɔlo hɛlɛle Kilisienema mɔɔ bɛwɔ Kɔlɔsae la wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee ɔla efiade wɔ Wulomu kɛyɛ ɛvolɛ 60-61 Y.M. Ɔmaanle bɛnwunle deɛmɔti ɔhyia kɛ bɛnyia “sunsum nu ndelebɛbo” la. (Kɔl. 1:9) Pɔɔlo eza hanle kɛ: “Melɛka ɛhye amaa awie anva edwɛkɛ menlemenle biala ambɛlɛbɛla bɛ. Bɛnlea boɛ na awie anva ewiade nrɛlɛbɛ nee mɛlɛbɛla mɔɔ gyi sonla amaamuo nee ewiade ye anu ninyɛne zo na ɔngyi Kelaese ngilehilelɛ ne azo la anyɛ bɛ ngɛkɛlɛ.” (Kɔl. 2:4, 8) Pɔɔlo hilehilele deɛmɔti ɛnee edwɛkɛ mɔɔ menli dɔɔnwo die to nu la bie mɔ ɛnle kpalɛ yɛɛ deɛmɔti menli mɔɔ ɛnli munli la bahola alie ewiade nrɛlɛbɛ ado nu la. Kɛ neazo la, bie a ɔbamaa awie ade nganeɛ kɛ ɔze nrɛlɛbɛ yɛɛ ɔ nwo hyia tɛla awie mɔ. Ɔhɛlɛle kɛlata ne kɛ ɔfa yeaboa mediema ne mɔ amaa bɛakpo ewiade nrɛlɛbɛ nee nyɛleɛ ɛtane biala.​—Kɔl. 2:16, 17, 23.

2. Duzu ati a yɛbazuzu ewiade nrɛlɛbɛ nwo neazo bie mɔ anwo a?

2 Menli mɔɔ lɛ ewiade nrɛlɛbɛ la kpo anzɛɛ bu bɛ nye gua Gyihova adehilelɛ zo, na ɛhye kola sɛkye yɛ diedi ne ngyikyi ngyikyi. Ewiade nrɛlɛbɛ ɛbu zo ɛnɛ. Bɛka nwolɛ edwɛkɛ wɔ tɛlevihyɛne, Yintanɛte zo, gyima anzɛɛ sukulu nu. Wɔ edwɛkɛ ɛhye anu, yɛbazuzu mɔɔ yɛbahola yɛayɛ amaa adwenle zɛhae anyia yɛ nwo zo tumi la anwo. Yɛbazuzu ewiade nrɛlɛbɛ ɛhye neazo nnu nee kɛzi yɛbahola yɛakpo nzuzulɛ ɛhye mɔ la anwo.

ƆWƆ KƐ YƐNYIA NYAMENLE ANU DIEDI Ɔ?

3. Nzuzulɛ boni a menli dɔɔnwo ɛlie ɛdo nu a? Duzu ati ɔ?

3 “Saa menlɛ Nyamenle anu diedi bɔbɔ a, mekola meyɛ sonla kpalɛ.” Wɔ maanle dɔɔnwo anu, menli ɛnga kɛ bɛnlie Nyamenle bɛnli; bɛka kɛ bɛngɔ asɔne. Bie a bɛtɛdwenlenle nwolɛ kpalɛ saa amgba Nyamenle wɔ ɛkɛ a, bɛte nganeɛ kɛ bɛkola bɛyɛ mɔɔ bɛdabɛ bɛkulo la. (Kenga Edwɛndolɛ 10:4.) Bie mɔ dwenle kɛ saa bɛka kɛ: “Bɛkola bɛnyia ngyinlazo kpalɛ mɔɔ ɔngyia kɛ bɛnyia Nyamenle anu diedi” a, ɔkile kɛ bɛze nrɛlɛbɛ.

4. Duzu a yɛbahola yɛaha yɛaboa awie mɔɔ die di kɛ Bɔvolɛ bie ɛnle ɛkɛ la ɛ?

4 Asoo nrɛlɛbɛ wɔ nu kɛ yɛbalie yɛali kɛ Bɔvolɛ biala ɛnle ɛkɛ ɔ? Saa menli bie mɔ kpondɛ mualɛ ne fi abɔdeɛ nwo nrɛlɛbɛ nu a, akee ɔsɛkye bɛ adwenle bɔkɔɔ. Nɔhalɛ nu, mualɛ ne ɛnyɛ se. Saa sonla a si sua a, ɛnee zɔhane ala a awie a yɛle ninyɛne mɔɔ ngoane wɔ nu la! Nɔhalɛ nu, ngoane ngɛkɛba mɔɔ bɛle ngyikyi la le kpomgbondee tɛla sua biala, ɔluakɛ bɛkola bɛyɛ debie mɔɔ sua ɛnrɛhola ye yɛ la​—bɛwo. Ɛhye kile kɛ ngoane ngɛkɛba kola fa ninyɛne mɔɔ maa bɛkola bɛnyia bɛ nwo dɔɔnwo la anwo edwɛkɛ sie amaa bɛahola bɛawo bɛ ɛsaso. Nwane a bɔle ngoane ngɛkɛba mɔɔ bɛkola bɛyɛ ninyɛne ɛhye mɔ la ɛ? Baebolo ne bua kɛ: “Sua biala, awie a si a na ahenle mɔɔ yɛle ninyɛne kɔsɔɔti la a le Nyamenle.”​—Hib. 3:4.

5. Duzu a yɛbahola yɛaha ye wɔ adwenle mɔɔ menli lɛ kɛ yɛkola yɛnwu kpalɛ mɔɔ ɔngyia kɛ yɛnyia Nyamenle anu diedi la anwo a?

5 Duzu a yɛbahola yɛaha ye wɔ adwenle mɔɔ menli lɛ kɛ yɛkola yɛnwu kpalɛ mɔɔ ɔngyia kɛ yɛnyia Nyamenle anu diedi la anwo a? Nyamenle Edwɛkɛ ne bɔbɔ ka kɛ menli mɔɔ ɛnle diedima la kola nyia ngyinlazo kpalɛ. (Wlo. 2:14, 15) Kɛ neazo la, bie a bɛbu bɛ awovolɛ yɛɛ bɛkulo bɛ. Noko saa bɛnva Gyihova ngyinlazo ne mɔ bɛnli gyima a, bie a bɛbazi kpɔkɛ ngakyile mɔɔ ɛnle kpalɛ fee. (Aye. 33:22) Menli dɔɔnwo mɔɔ ze nrɛlɛbɛ ɛnɛ la ɛnwu kɛ saa Nyamenle amboa yɛ a, yɛnrɛhola yɛnrɛli ngyegyelɛ mgbole mɔɔ ɛlɛkɔ zo ɛnɛ la anwo gyima. (Kenga Gyɛlɛmaya 10:23.) Ɔti, ɔnle kɛ yɛnyia adwenle kɛ yɛkola yɛnwu mɔɔ le kpalɛ la wɔ mekɛ mɔɔ yɛnlie Nyamenle yɛnli na yɛnva ye ngyinlazo ne mɔ yɛnli gyima la.​—Edw. 146:3.

ASOO YƐHYIA ƐZONLENLƐ NWO?

6. Adwenle boni a menli dɔɔnwo lɛ ye wɔ ɛzonlenlɛ nwo a?

6 “Saa ɛnle ɛzonlenlɛ nu bɔbɔ a, ɛ nye kola die.” Menli dɔɔnwo anye die ewiade nrɛlɛbɛ ɛhye anwo, ɔluakɛ bɛbu ɛzonlenlɛ kɛ anyelielɛ ɛnle nu yɛɛ nwolɛ ɛngyia. Bieko, ɛzonlenlɛ dɔɔnwo ɛmaa menli ɛhwe bɛ nwo ɛvi Nyamenle anwo ɔlua hellsenle, taete ɛlielɛ anzɛɛ maanyɛlɛ nwo edwɛkɛ mɔɔ bɛkilehile la ati. Ɔnyɛ nwanwane kɛ menli dɔɔnwo te nganeɛ kɛ bɛnle ɛzonlenlɛ nu bɔbɔ a bɛ nye bahola alie la! Bie a menli ɛhye mɔ baha kɛ, “Me nye die Nyamenle Edwɛkɛ ne anwo, noko mengulo kɛ mefa me nwo mewula ɛzonlenlɛ bie anu.”

7. Kɛzi nɔhalɛ ɛzonlenlɛ maa bɛ nye die ɛ?

7 Asoo ɔle nɔhalɛ kɛ awie ɛnle ɛzonlenlɛ nu a ɔ nye balie ɔ? Nɔhalɛ nu, saa awie ɛnle adalɛ ɛzonlenlɛ nu a, ɔ nye bahola alie, noko saa awie nee Gyihova ɛnlɛ agɔnwolɛvalɛ a, ɔ nye ɛnrɛlie ɔluakɛ ɔle “anyelielɛ Nyamenle.” (1 Tim. 1:11) Debie biala mɔɔ Nyamenle yɛ la boa awie mɔ. Ye azonvolɛ anye die ɔluakɛ bɛkpondɛ ndenle bɛdua zo bɛboa awie mɔ. (Gyi. 20:35) Kɛ neazo la, suzu kɛzi nɔhalɛ ɛzonlenlɛ boa maa anyelielɛ ba abusua nu la anwo nea. Nɔhalɛ ɛzonlenlɛ kilehile yɛ maa yɛdi yɛ ye anzɛɛ yɛ hu mɔ eni na yɛbu bɛ, yɛbu agyalɛ ndane ne kɛ ɔle nwuanzanwuanza, yɛnzɛkye agyalɛ, yɛtete ngakula mɔɔ bɛbu debie yɛɛ eza ɔmaa yɛda nɔhalɛ ɛlɔlɛ ali. Ɔti, ɛzonlenlɛ zɛhae maa yɛnyia asafo ngakyile nee ewiade mediemayɛlɛ mɔɔ koyɛlɛ nee anyelielɛ wɔ bɛ avinli a.​—Kenga Ayezaya 65:13, 14.

8. Kɛzi Mateyu 5:3 boa yɛ maa yɛte mɔɔ maa menli anye die kpalɛ la abo ɛ?

8 Ɔti kɛ ɔkɛyɛ na awie anye alie wɔ mekɛ mɔɔ ɔnzonle Nyamenle la ɛ? Suzu kpuya ɛhye anwo, Duzu a maa menli anye die a? Bie mɔ anye die bɛ gyima, agbɔkɛ nu ɛkpundilɛ anzɛɛ nwɔhoalilɛ bie anwo. Bie mɔ anye die saa bɛnyia mekɛ bɛmaa bɛ mbusua anzɛɛ bɛ gɔnwo mɔ a. Ninyɛne ɛhye mɔ amuala kola maa yɛ nye die, noko yɛlɛ bodane kpalɛ mɔɔ maa yɛ nye die dahuu a. Yɛnle kɛ nane ne mɔ la, yɛkola yɛnwu yɛ Bɔvolɛ ne na yɛsonle ye nɔhalɛ nu. Bɛbɔle yɛ mɔɔ saa yɛyɛ zɔ a ɔmaa yɛ nye die a. (Kenga Mateyu 5:3.) Kɛ neazo la, saa nɔhalɛ azonvolɛ yia nu sonle Gyihova a, ɔmaa bɛ nye die na bɛnyia anwosesebɛ. (Edw. 133:1) Eza koyɛlɛ ba bɛ avinli, bɛbɔ ɛbɛla kpalɛ yɛɛ bɛlɛ anyelazo kɛnlɛma.

ASOO YƐHYIA ƐBƐLABƆLƐ NWO NGYINLAZO?

9. (a) Adwenle mɔɔ menli lɛ ye wɔ nla nwo la boni a ɛbu zo wɔ ewiade ye anu a? (b) Kɛmɔti a Nyamenle Edwɛkɛ ne tua kɛ menli mɔɔ ɛtɛgyale la banyia nla nu ngitanwo ɛ?

9 “Duzu ati a raalɛ nee nrenyia ɛtɛgyale na bɛnyia nla nu ngitanwo a ɔle ɛtane ɛ?” Bie a menli baha kɛ: “Ɔwɔ kɛ yɛdie yɛ nye. Duzu ati a raalɛ nee nrenyia ɛtɛgyale na bɛnyia nla nu ngitanwo a ɔle ɛtane ɛ?” Edwɛkɛ mɔɔ menli ka kɛ, ɔwɔ kɛ Kilisienenli die nla nu ɛbɛlatane to nu la ɛnle kpalɛ. Duzu ati ɔ? Ɔluakɛ Nyamenle Edwɛkɛ ne tua nla nu ɛbɛlatane. * (Kenga 1 Tɛsalonaekama 4:3-8.) Gyihova lɛ adenle di mɛla maa yɛ ɔluakɛ ɔdaye a ɔbɔle yɛ a. Nyamenle mɛla mɔɔ se nrenyia nee raalɛ mɔɔ bɛgya la ala a ɔwɔ kɛ bɛnyia nla nu ngitanwo la boka agyalɛ ngyehyɛleɛ ne anwo. Nyamenle maa yɛ mɛla ɔluakɛ ɔkulo yɛ. Bɛboa yɛ. Mbusua mɔɔ bɛdi zo la nwu ye kɛ bɛkulo bɛ nwo, bɛbu bɛ nwo yɛɛ bɛlɛ anwobanebɔlɛ. Nyamenle badea menli mɔɔ bɛze ye mɛla ne mɔ noko bɛnli zo la.​—Hib. 13:4.

10. Kɛ ɔkɛyɛ na Kilisienenli anriandi nla nu ɛbɛlatane ɛ?

10 Nyamenle Edwɛkɛ ne kilehile yɛ kɛzi yɛbanriandi nla nu ɛbɛlatane la. Adenle titili ko a le kɛ yɛbanlea mɔɔ yɛnea la boɛ. Gyisɛse hanle kɛ: “Awie biala mɔɔ kɔ zo nea raalɛ na ɔnyia ɔ nwo ɛhulolɛ la ɛzɛkye agyalɛ wɔ ye ahonle nu dɛbadɛba. Yemɔti, saa ɛ nye fema ɛlɛmaa wɔayɛ ɛtane a, tu ye to ye lɔ.” (Mat. 5:28, 29) Ɛhye ati, Kilisienenli ɛnrɛnlea nlanwonvoninli anzɛɛ ɔnrɛdie edwɛne mɔɔ kanvo adwɔmane ɛbɛla la. Ɛzoanvolɛ Pɔɔlo hɛlɛle ɔ mediema Kilisienema kɛ: “Bɛhu bɛ sonlabaka ne nvɛyeba ne mɔ mɔɔ wɔ azɛlɛ ye azo la wɔ adwɔmane ɛbɛla” nwo. (Kɔl. 3:5) Eza ɔwɔ kɛ yɛnea mɔɔ yɛdwenle nwo nee edwɛkɛ mɔɔ yɛka la kpalɛ.​—Ɛfɛ. 5:3-5.

ƆWƆ KƐ YƐDI EWIADE NE ANU BODANE BIE ANZI Ɔ?

11. Kɛmɔti a wɔannea a ɛ nye balie ewiade ne anu bodane bie anzililɛ nwo ɛ?

11 “Gyima kpalɛ mɔɔ ɛbakpondɛ la bamaa ɛ nye alie.” Bie a awie mɔ baha kɛ yɛva yɛ mekɛ nee anwosesebɛ yɛyɛ ewiade ne anu gyima bie mɔɔ bamaa yɛalie duma, yɛanyia tumi nee anwonyia la. Kɛmɔ menli dɔɔnwo ɛva bodane bie mɔɔ bɛkpondɛ kɛ bɛdwu nwo bɛzie bɛ nye zo la ati, Kilisienenli noko bahola anyia zɔhane adwenle ne bie.

12. Asoo gyima mɔɔ maa bɛnyia tumi nee duma la a maa bɛ nye die a?

12 Asoo ɔle nɔhalɛ kɛ saa yɛnyia gyima mɔɔ bamaa yɛanyia tumi nee duma la a, yɛ nye balie dahuu ɔ? Kyɛkyɛ. Kakye kɛ ɛnee Seetan kulo kɛ ɔdi menli nwo zo na bɛkanvo ye, noko ɔ nye ɛnlie, yeva ɛya. (Mat. 4:8, 9; Yek. 12:12) Saa yɛkilehile menli yɛmaa bɛnyia Nyamenle anwo nrɛlɛbɛ nee dahuu ngoane nwo anyelazo a, kɛzi yɛ nye die la, gyima biala ɛnle ewiade mɔɔ nee ye sɛ a. Yeanga ye zɔ, ɛzulɛ sunsum a wɔ ewiade ɛhye anu a. Ɔmaa menli nyia ɛzulɛ subane, bɛyɛ anyebolo na awieleɛ kolaa ne ɔyɛ kɛ ‘bɛlɛkye anwoma la.’​—Nol. 4:4.

13. (a) Kɛzi ɔwɔ kɛ yɛbu yɛ gyima ɛ? (b) Duzu a Pɔɔlo kɛlata mɔɔ ɔhɛlɛle Tɛsalonaekama la se ɔmaanle ɔ nye liele a?

13 Nɔhalɛ nu, ɔwɔ kɛ yɛnea yɛ nwo yɛɛ ɔnle ɛtane kɛ yɛbakpa gyima mɔɔ yɛ nye die nwo la. Noko tɛ gyima mɔɔ yɛyɛ la a ɔwɔ kɛ yɛ debie titili wɔ yɛ ɛbɛlabɔlɛ nu a. Gyisɛse hanle kɛ: “Awie biala ɛnrɛhola ɛnrɛzonle menlenlɛ nwiɔ; ɔluakɛ ɔbahulo ko na yeakpɔ ko, anzɛɛ ɔbali ko eni yeagyakyi ko. Bɛnrɛhola bɛnrɛzonle Nyamenle nee Anwonyia.” (Mat. 6:24) Saa yɛfa Gyihova ɛzonlenlɛ nee ye Edwɛkɛ ne mɔɔ yɛkilehile awie mɔ la yɛdimoa a, ɔmaa yɛ nye die kpole kpalɛ. Ɛzoanvolɛ Pɔɔlo nwunle ye zɔ. Alimoa ne ɔvale bodane kpole ɔziele ɔ nye zo wɔ Dwuda ɛzonlenlɛ nu, noko ɔnyianle nɔhalɛ anyelielɛ wɔ mekɛ mɔɔ ɔrayɛle Kilisienenli na ɔnwunle kɛ menli mɔɔ diele Nyamenle nrɛlaleɛ ne ɛlɛkakyi bɛ ɛbɛlabɔlɛ la. (Kenga 1 Tɛsalonaekama 2:13, 19, 20.) Gyima gyɛne ɛnle ɛkɛ mɔɔ maa ahunlundwolɛ zɛhae a.

Saa yɛkilehile menli yɛmaa bɛnyia Nyamenle anwo nrɛlɛbɛ a, yɛ nye die kpalɛ (Nea ɛdendɛkpunli 12, 13)

YƐKOLA YƐDI ALESAMA NGYEGYELƐ NWO GYIMA Ɔ?

14. Kɛmɔti a wɔannea a ɛbaha kɛ adwenle mɔɔ menli lɛ kɛ alesama bahola ali bɛ ngyegyelɛ nwo gyima la le nɔhalɛ ɛ?

14 “Alesama bahola ali bɛ ngyegyelɛ nwo gyima.” Bie a menli dɔɔnwo anye balie ewiade nrɛlɛbɛ ɛhye anwo. Duzu ati ɔ? Saa zɔhane a ɔde a ɛnee ɔkile kɛ sonla ɛngyia Nyamenle adehilelɛ nwo, ɔdaye ɔkola ɔyɛ mɔɔ ɔkulo la. Bieko, menli bahola alie adwenle mɔɔ kile kɛ alesama bahola ali bɛ ngyegyelɛ nwo gyima la ali ɔluakɛ, neɛnleanu bie kile kɛ konle, basabasayɛlɛ, ewulenzane nee ehyia zo ɛlɛte. Amaneɛbɔlɛ bie ka kɛ: “Deɛmɔti alesama ɛlɛnyia anyuhɔlɛ la a le kɛ, bɛbɔ kpɔkɛ kɛ bɛmaa ewiade ne ayɛ boɛ.” Asoo edwɛkɛ ɛhye kile kɛ alesama ɛlɛnyia ngyegyelɛ mɔɔ bɛhɔ nu mekɛ tendenle la sɔbelɛ ɔ? Amaa yɛabua la, bɛmaa yɛzuzu zɔhane ngyegyelɛ ne mɔ anwo kpalɛ.

15. Duzu ati a yɛkola yɛka kɛ ewiade ngyegyelɛ ne ɛlɛkɔ ɔ nyunlu ɛ?

15 Konle: Ewiade Konle mgbole nwiɔ ne maanle menli kɛyɛ mgbe 60 anzɛɛ mɔɔ bo zɔ la wule. Ɔvi mekɛ mɔɔ Ewiade Konle ne mɔɔ tɔ zo nwiɔ rale awieleɛ la alesama ɛtɛgyakyile konle. Ɔkadwu 2015 la, ɛnee menli mɔɔ ɔlua konle nee ɛkpɔlɛ ti bɛdu bɛvi bɛ azua nu la dodo ɛyɛ kɛyɛ mgbe 65. Wɔ 2015 anu, bɛbule mgboda kɛ menli kɛyɛ mgbe 12.4 minlinle. Ɛtanelilɛ: Ɛtanelilɛ bie mɔ ɛha aze wɔ ɛleka bie mɔ, noko ɛtanelilɛ le kɛ kɔmpita mɔɔ bɛfa bɛwua awie mɔ, sua nu basabasayɛlɛ yɛɛ menli ɛhunlɛ ɛlɛkɔ ɔ nyunlu kpole kpalɛ. Bieko, menli dɔɔnwo die di kɛ nzisi ɛlɛkɔ ɔ nyunlu kpalɛ wɔ ewiade amuala. Alesama ɛtɛkolale ɛtɛyele ɛtanelilɛ ɛtɛfile ɛkɛ. Ewule Ngakyile: Bɛnyia ewule bie mɔ anloa ayile. Amaneɛbɔlɛ bie mɔɔ rale wɔ 2013 la hanle kɛ, ɛvolɛ biala ahonle ewule, stroke, kansa, ndehye nee asikyɛlɛ ewule ku menli mgbe ngɔnla mɔɔ bɛtɛnyianle ɛvolɛ 60 la. Ehyia: Amaneɛbɔlɛ mɔɔ vi World Bank la kile kɛ, menli mɔɔ ɛlɛdi ehyia fufule wɔ Afrika angome la ɛlɛkɔ ɔ nyunlu, ɔvi mgbe 280 wɔ 1990 yehɔdwu mgbe 330 wɔ 2012.

16. (a) Kɛmɔti a Nyamenle Belemgbunlililɛ ne ala a bahola ali alesama ngyegyelɛ nwo gyima ɛ? (b) Belemgbunlililɛ nyilalɛ boni mɔ a Ayezaya nee edwɛndolɛnli ne hanle nwolɛ edwɛkɛ a?

16 Menli mɔɔ le angomedi la a gyi maanyɛlɛ nee ezukoa ngyehyɛleɛ ne mɔ ati a. Ɔda ali kɛ menli ɛhye mɔ ɛnrɛhola ɛnrɛdu konle, ɛtanelilɛ, ewule ngakyile nee ehyia bo​—kyesɛ Nyamenle Belemgbunlililɛ ne ala. Suzu mɔɔ Gyihova bayɛ amaa alesama la anwo nea. Konle: Nyamenle Belemgbunlililɛ ne baye ninyɛne mɔɔ fa konle ba, le kɛ angomedi, nzisi, maanle nwo ɛhulolɛ, adalɛ ɛzonlenlɛ yɛɛ Seetan mumua ne avi ɛkɛ. (Edw. 46:8, 9) Ɛtanelilɛ: Nyamenle Belemgbunlililɛ ne ɛbɔ ɔ bo dɛbadɛba ɛhilehile menli mgbe dɔɔnwo kɛ bɛhulo bɛ nwo na bɛlie awie mɔ bɛli, arane gyɛne biala ɛtɛkolale ɛtɛyɛle zɔ. (Aye. 11:9) Ewule ngakyile: Gyihova bamaa ye menli anyia kpɔkɛdelɛ mɔɔ di munli. (Aye. 35:5, 6) Ehyia: Gyihova badu ɔ bo na yeamaa ye menli ne ali boɛ wɔ sunsum nu nee nwonane nu, ɛbɛlabɔlɛ mɔɔ sonle bolɛ tɛla anwonyia.​—Edw. 72:12, 13.

‘BƐNWU KƐZI ƆWƆ KƐ BƐBUA LA’

17. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛakpo ewiade nrɛlɛbɛ ne ɛ?

17 Saa ɛte edwɛkɛ bie mɔɔ ɔzɔho ewiade nrɛlɛbɛ mɔɔ ko tia wɔ diedi ne a, yɛ nwolɛ neɛnleanu wɔ Nyamenle Edwɛkɛ ne anu na ɛ nee ɛ gɔnwo diedinli mɔɔ lɛ anwubielɛ la ɛzuzu nwolɛ. Suzu deɛmɔti ɔzɔho kɛ adwenle zɛhae bahola ayɛ anyelielɛ, deɛmɔti adwenle zɛhae ɛndenrɛ nee kɛzi ɛbahola wɔahile kɛ ɔnle nɔhalɛ la anwo. Nɔhalɛ nu, saa yɛdi Pɔɔlo folɛdulɛ mɔɔ ɔvale ɔmaanle Kɔlɔsae asafo ne la azo a, yɛbahola yɛakpo ewiade nrɛlɛbɛ ne. Ɔhanle kɛ: “Bɛhɔ zo bɛ nee bɛdabɛ mɔɔ bɛmboka bɛ nwo la ɛlua nrɛlɛbɛ nu . . . [Bɛnwu] kɛzi ɔwɔ kɛ bɛbua awie biala la.”​—Kɔl. 4:5, 6.

^ ɛden. 9 Menli dɔɔnwo ɛnze kɛ edwɛkɛ mɔɔ wɔ Dwɔn 7:53–8:11 mɔɔ wɔ Baebolo bie mɔ anu la le edwɛkɛ fofolɛ mɔɔ ɛnle alimoa ngɛlɛlera nwuanzanwuanza ne anu a. Ɛhye ati, bie mɔ ɛnyia adwenle kɛ kyesɛ awie mɔɔ ɛtane ɛnle ɔ nwo la na yɛahola yɛabua awie fɔlɛ kɛ yezɛkye agyalɛ. Noko, mɛla mɔɔ Nyamenle vale maanle Yizilayɛma la hanle kɛ: “Saa bɛkɔkye nrenya kɛ ɔlɛfa awie aye a, bɛhu bɛ mu nwiɔ.”​—Mɛla 22:22.