1. Duzu ati a yɛ muala yɛhyia arɛlekyekyelɛ a?

YƐ MUALA yɛhyia arɛlekyekyelɛ. Bie a, adwenleadwenle ɛdɔ yɛ nwo, yɛ rɛle ɛbɔ yɛɛ yɛnwu amaneɛ mekɛ tendenle. Ɔdwu mekɛ ne bie a, kpanyinliyɛlɛ, anwodolɛ nee dɔvolɛ bie ewule maa yɛ ahonle di nyane. Bɛ nee yɛ nuhua bie mɔ di ye wɔ atisesebɛ adenle zo. Yɛɛ basabasayɛlɛ ɛbɔ yɛ ɛyia. Nɔhalɛ nu, yɛdie yɛto nu kɛ ‘mekɛ ɛhye mɔɔ anu yɛ se’ la maa ɔda ali kɛ yɛde “mekɛ mɔɔ li awieleɛ la anu,” na alehyenlɛ ko biala maa yɛbikye ewiade fofolɛ ne. (2 Tim. 3:1) Bie a yɛva mekɛ tendenle yɛhendɛ kɛ Gyihova ɛwɔkɛ ne mɔ bara nu noko yɛ ngyegyelɛ ne mɔ abo ɛtɛpɛle. Ɔti, nienwu a yɛbanyia arɛlekyekyelɛ a?

2, 3. (a) Duzu a yɛze ye wɔ Habakɛke anwo a? (b) Duzu ati a yɛbazuzu Habakɛke buluku ne anwo a?

² Amaa yɛanwu mualɛ ne la, bɛmaa yɛnleɛnlea Habakɛke buluku ne anu. Ngɛlɛlera ne ɛnga Habakɛke ɛbɛlabɔlɛ nee ye gyima nwo edwɛkɛ fɔɔnwo ɛdeɛ, noko buluku ne mɔɔ ye duma la zo la kyekye yɛ rɛle. Ye duma ne abo kile “Atuu Ɛyɛlɛ Mɔɔ Anu Yɛ Se.” Bie a ɛhye kakye yɛ kɛzi Gyihova sɔ yɛ nu na ɔkyekye yɛ rɛle anzɛɛ kɛzi ye azonvolɛ fa anwodozo beta ye kyengye la. Habakɛke nee Nyamenle dendɛle na ɔbizale ye kpuya titili bie mɔ. Saa yɛbaha a, ɔgyinlanle yɛ gyakɛ anu ɔbizale  kpuya ɔluakɛ, Gyihova vale ye sunsum ne boale Habakɛke maanle ɔhɛlɛle adawubɔlɛ zɔhane ɔdole ɛkɛ.​—Hab. 2:2.

³ Adawubɔlɛ ɛhye mɔɔ hɔle zo wɔ Gyihova nee ngapezonli ne avinli la ala a maa yɛnwu Nyamenle sonla ɛhye anwo edwɛkɛ wɔ Ngɛlɛlera ne anu a. Ye buluku ne boka “debie biala mɔɔ bɛhɛlɛ bɛdo ɛkɛ” na bɛnlea zo boɛ wɔ Nyamenle Edwɛkɛ Baebolo ne anu la anwo “amaa yɛalua yɛ abotane nee Ngɛlɛlera ne anu arɛlekyekyelɛ zo yɛanyia anyelazo.” (Wlo. 15:4) Kɛ ɔkɛyɛ na Habakɛke buluku ne aboa yɛdayɛ mumua ne ɛ? Ɔboa ɔmaa yɛte mɔɔ Gyihova anu anwodozo mɔɔ yɛnyia kile la abo. Bieko, Habakɛke ngapezo ne maa yɛnwu kɛ, ɔnva nwo kɛ yɛlɛyia ngyegyelɛ nee amaneɛnwunlɛ la, yɛ ahonle bahola adɔ yɛ azule nu. Mekɛ mɔɔ ɛhye wɔ yɛ adwenle nu la, bɛmaa yɛzuzu Habakɛke buluku ne anwo yɛhɔ moa.

4. Duzu ati a ɛnee Habakɛke ɛlɛdi nyane a?

⁴ Kenga Habakɛke 1:2, 3. Habakɛke dɛnlanle mekɛ mɔɔ anu yɛ se kpalɛ la anu. Alɔbɔlɛ hunle ye kpole ɔluakɛ ɛnee amumuyɛma nee ɛtanema ɛbɔ ye ɛyia. Kenlenzu a bɛ amumuyɛyɛlɛ ne a abo bapɛ a? Duzu ati a Gyihova anyɛ nwolɛ debie ndɛndɛ a? Habakɛke nwunle kɛ ye menli ne le nzisi yɛɛ asa ala a bɛyɛ a. Ye anyelazo wiele. Ɔti wɔ mekɛ ɛsesebɛ ɛhye anu, ɔvɛlɛle Gyihova kɛ ɔyɛ nwolɛ debie. Bie a ɔnyianle adwenle kɛ, mɔɔ ɛlɛsi la ɛnvale Gyihova anwo. Ɔkɛyɛ kɛ akee Nyamenle ɛlɛkyɛ somaa. Ɛnwu kɛzi Nyamenle sonvolɛ ɛhye mɔɔ di nɔhalɛ la dele nganeɛ la ɔ?

5. Ɛzukoalɛdeɛ mɔɔ anwo hyia la boni a wɔ Habakɛke buluku ne anu a? (Nea mɔlebɛbo nvoninli ne.)

⁵ Asoo ɛnee Habakɛke ɛnlɛ Gyihova anu anwodozo? Ɛnee ɔnlɛ diedi wɔ Nyamenle ɛwɔkɛ ne mɔ anu bieko ɔ? Kyɛkyɛ! Ye ngyegyelɛ ne bɔbɔ mɔɔ ɔhanle nwolɛ edwɛkɛ ɔhilele Gyihova na yeanga yeangile sonla la kile kɛ ɛnee ɔ sa nu ɛtɛtole. Ninyɛne gyegyele ye ɔluakɛ ɛnee ɔnde deɛmɔti yehyɛ anzɛɛ Nyamenle ɛmaa adenle ɛmaa ɔlɛyia tɛnlabelɛ mɔɔ yɛ nyane zɔhane la abo. Gyihova maanle Habakɛke hɛlɛle mɔɔ ɛnee ɛlɛgyegye ye la, na ɔmaa yɛnwu ɛzukoalɛdeɛ mɔɔ anwo hyia la: Ɔnle kɛ yɛsulo kɛ yɛbaha yɛ ngyegyelɛ nwo edwɛkɛ yɛahile ye. Nɔhalɛ nu, ɔfi atiakunlukɛnlɛma nu ɔfɛlɛ yɛ kɛ yɛha yɛ ahonle nu edwɛkɛ yɛhile ye wɔ asɔneyɛlɛ nu. (Edw. 50:15; 62:8) Mrɛlɛbulɛ 3:5 eza maa yɛ anwosesebɛ kɛ, “yeye wɔ ahonle nu fa ɛ rɛle wula [Gyihova] anu,” yɛɛ “mmafa wɔ adwenle ɛsɔ ɛ ngome wɔ nrɛlɛbɛ.” Ɔkɛyɛ kɛ ɛnee Habakɛke ze edwɛkɛ ɛhye na ɔdwenlenle nwolɛ.

6. Duzu ati a asɔneyɛlɛ nwo hyia a?

⁶ Habakɛke limoale bikyele ɔ Gɔnwo nee ɔ Ze Gyihova mɔɔ ɔlɛ ye nu anwodozo la. Habakɛke anva ye tɛnlabelɛ ne anwo ɛya yɛɛ yeanva ye adwenle yeanzɔ ye nrɛlɛbɛ. Emomu, ɔyɛle mɔɔ ɛlɛgyegye ye la anwo asɔne, ɛhye le neazo maa yɛ. Bieko, Gyihova, asɔneyɛlɛ Tievolɛ ne ɛlɛto ɛsalɛ avɛlɛ yɛ kɛ yɛha yɛ ngyegyelɛ yɛhile ye yɛva yɛla ye ali kɛ yɛlɛ ye nu anwodozo. (Edw. 65:2) Ɛhye bamaa yɛanwu kɛ yɛ nwo hyia Gyihova, ɔbalua adehilelɛ mɔɔ ɔfi ɛlɔlɛ nu ɔfa ɔmaa yɛ la azo yeazɔ yɛ nu. (Edw. 73:23, 24) Ɔbaboa yɛ yeamaa yɛanwu ye adwenle wɔ tɛnlabelɛ ne anwo ɔnva nwo ngyegyelɛ mɔɔ yɛyia la. Ahonle nu mɔɔ yɛfi yɛyɛ asɔne la le daselɛ kpole mɔɔ kile kɛ yɛlɛ Nyamenle anu anwodozo.

7. Duzu a Gyihova yɛle ye wɔ Habakɛke ngyegyelɛ ne anwo a?

⁷ Kenga Habakɛke 1:5-7. Mɔɔ Habakɛke vale ye ngyegyelɛ dole Gyihova anyunlu wiele la, bie a ɔdwenlenle kɛzi Gyihova bali ninyɛne nwo gyima la anwo. Kɛ mɔɔ Gyihova le anwunvɔnezelɛ Selɛ na ɔlɛ ndelebɛbo la ati, yeandea ye. Ɛnee Nyamenle ze kɛ alɔbɔlɛ nee nyane a ɔlɛfa yeandendɛ a. Ɔti, Gyihova hanle mɔɔ ɔnrɛhyɛ ɔbado Dwuuma mɔɔ ɛde atua la anwo edwɛkɛ ɔhilele Habakɛke. Ɔbayɛ kɛ Habakɛke a Gyihova limoa hanle hilele ye kɛ ɔnrɛhyɛ ɔbazɛkye menli mɔɔ yɛ basabasa wɔ ye mekɛ zo la a.

8. Duzu ati a kɛzi Gyihova buale Habakɛke la zinle ɔ nwo ɛ?

⁸ Gyihova maanle Habakɛke nwunle kɛ ɔbayɛ tɛnlabelɛ ne anwo debie. Kɛ ɔde ye biala la, ɛnee bɛbahwe awolɛndoazo zɔhane mɔɔ yɛ basabasa la anzo. Edwɛkɛ, “wɔ mekɛ zo” mɔɔ Gyihova vale lile gyima la hilele kɛ ndɛnebualɛ ɛhye bara nu wɔ ngapezonli ne mekɛ zo. Noko kɛzi Gyihova buale Habakɛke la zinle ɔ nwo. Mualɛ ɛhye a ɔkpondɛ mɔɔ ɔti yezu dedee la ɔ? Mɔɔ Gyihova hanle hilele ye la kile kɛ, ɛnee amaneɛnwunlɛ ne bahɔ zo ayɛ kpole wɔ Dwuda maanle ne amuala anu. * Kaledeama (Babelɔnma) le amumuyɛ, yɛɛ bɛyɛ basabasa bɛtɛla Yizilayɛma mɔɔ bɛze Gyihova ngyinlazo ne mɔ la. Duzu ati a Gyihova bamaa awozonle ɛzonlenlɛ maanle ɛhye mɔɔ bɛ ti yɛ se la azɛkye ye menli ne ɛ? Saa ɛdawɔ yɛɛ ɛdele ɛhye ɛvile Gyihova ɛkɛ a, anrɛɛ kɛzi ɛbade nganeɛ ɛ?

9. Kpuya boni mɔ a bie a Habakɛke bizale ɔ nwo a?

⁹ Kenga Habakɛke 1:12-14, 17. Habakɛke dele ɔ bo kɛ Gyihova balua Babelɔn anwo zo abua ɛtanevolɛma mɔɔ ɛbɔ ɛyia ye la ndɛne na yeahwe bɛ nzo, noko ɛnee ye adwenle nu tɛyɛ ye kesee. Noko ɔbɛlɛle ɔ nwo aze na ɔzele Gyihova kɛ ɔhɔ zo ɔyɛ ye “Bodane.” (Mɛla 32:4; Aye. 26:4) Habakɛke hɔle zo nyianle anwodozo kɛ Nyamenle le ɛlɔlɛ yɛɛ ɔyɛ nyele. Anwodozo mɔɔ ngapezonli ne nyianle la ammaa yeanyɛ se kɛ ɔbabiza Gyihova kpuya bieko. Duzu ati a Nyamenle ɛmaa adenle ɛmaa tɛnlabelɛ ne tɛkɔ zo tɛsɛkye a? Duzu ati a ɔnrɛyɛ nwolɛ debie ndɛndɛ a? Duzu ati a Tumivolɛ ne ɛmaa amaneɛnwunlɛ dɔɔnwo anwo adenle a? Duzu ati a yeyɛ “koonwu” wɔ mekɛ mɔɔ amumuyɛyɛlɛ ɛlɛkɔ zo la ɛ? Ɔdaye a ɔle “Nwuanzanwuanza Ko” ne yɛɛ ‘ɔlɛ ɛnyelɛ mɔɔ zolɛ te kpalɛ mɔɔ ɔnva ɔnnea ninyɛndane nee ɛtane a.’

10. Ɔdwu mekɛ ne bie a, kɛzi yɛte nganeɛ kɛ Habakɛke ɛ?

¹⁰ Ɔdwu mekɛ ne bie a yɛbade nganeɛ kɛ Habakɛke la. Yɛtie Gyihova. Yɛlɛ ye nu anwodozo bɔkɔɔ, yɛsukoa ye Edwɛkɛ ne, na ɛhye maa yɛnyia anyelazo. Yɛnwu ɛwɔkɛ mɔɔ yebɔ la ɔlua adehilelɛ mɔɔ ye ahyehyɛdeɛ ne fa maa la azo. Noko bie a yɛbabiza kɛ, ‘Kenlenzu a yɛ ngyegyelɛ bo bapɛ a?’ Debie bieko mɔɔ Habakɛke yɛle la baboa yɛ?

11. Mɔɔ Habakɛke diele Gyihova wiele la, kpɔkɛ boni a ɔbɔle a?

¹¹ Kenga Habakɛke 2:1. Adwelie mɔɔ Habakɛke nee Gyihova lile la maanle ye ahonle dɔle ye azule nu. Ɔti, ɔbɔle kpɔkɛ kɛ ɔbava anwodozo yeahendɛ Gyihova. Habakɛke zile kpɔkɛ mɔɔ yebɔ la azo wɔ mekɛ mɔɔ ɔhanle kɛ: “Mebayɛ koonwu  meahendɛ amaneɛnwunlɛ kenle ne” la. (Hab. 3:16) Nyamenle nɔhalɛ azonvolɛ bie mɔ lale anwodozo ko ne ala ali na ɔmaa yɛnwu kɛ, ɔwɔ kɛ yɛkɔ zo yɛkendɛ Gyihova yɛmaa ɔyɛ tɛnlabelɛ ne anwo debie.​—Maeka 7:7; Gye. 5:7, 8.

12. Duzu a yɛsukoa yɛfi Habakɛke ɛkɛ a?

¹² Duzu a yɛsukoa yɛfi kpɔkɛ mɔɔ Habakɛke bɔle la anu a? Mɔɔ limoa, ɔnva nwo sɔnea biala mɔɔ yɛbayia la, ɔnle kɛ yɛgyakyi asɔneyɛlɛ. Mɔɔ tɔ zo nwiɔ, ɔwɔ kɛ yɛtie mɔɔ Gyihova dua ye Edwɛkɛ nee ye ahyehyɛdeɛ ne azo ka la. Mɔɔ tɔ zo nsa, ɔwɔ kɛ yɛfa abotane yɛkendɛ Gyihova na yɛnyia anwodozo kɛ ɔbamaa yɛ nwo adɔ yɛ wɔ ye mekɛ kpalɛ nu. Saa yɛfi ahonle nu yɛsɛlɛ Gyihova, yɛtie ye na yɛkendɛ ye kɛ mɔɔ Habakɛke yɛle la a, yɛ ahonle badɔ yɛ azule nu na yɛahola tɛnlabelɛ ne anloa gyinla. Yɛ anyelazo ne bamaa yɛazi abotane, na yemɔ baboa yɛ yeamaa yɛ nye alie ɔnva nwo ngyegyelɛ mɔɔ bie a yɛbayia la. Anyelazo maa yɛnyia anwodozo kɛ, yɛ anwuma Selɛ ne bayɛ yɛ tɛnlabelɛ ne anwo debie.​—Wlo. 12:12.

13. Arɛlekyekyelɛ edwɛkɛ boni a yɛnwu ye wɔ Habakɛke 2:3 a?

¹³ Kenga Habakɛke 2:3. Gyihova anye liele kɛ Habakɛke hendɛle la. Ɛnee Tumivolɛ ne ze kɛzi Habakɛke tɛnlabelɛ ne ɛzɛkye la. Ɔti, Nyamenle kyekyele ɔ rɛle na ɔmaanle ɔnyianle anwodozo kɛ ɔbanyia ye kpuya ne mɔ anwo mualɛ. Ɛnee ɔnrɛhyɛ fee na ɔ nwo adɔ ye. Ɛnee ɔle kɛ Nyamenle ɛlɛka ahile Habakɛke kɛ: “Nyia abotane, nyia me nu anwodozo. Ɔnva nwo kɛ mekɛ ne ɛhyɛ la, mebayɛ nwolɛ debie!” Gyihova hakyele ye kɛ, Ɔlɛ mekɛ mɔɔ ɔfa ɔdi Ye ɛwɔkɛ ne mɔ anwo gyima a. Ɔdule Habakɛke folɛ kɛ ɔhendɛ ɔmaa ɔli Ye bodane nwo gyima. Ɛnee ɔnrɛye ngapezonli ne arɛle ɔnrɛdo ɔ sa nu ɛlɛ!

14. Saa yɛlɛyia ngyegyelɛ a, kpɔkɛ boni a ɔwɔ kɛ yɛbɔ a?

¹⁴ Saa yɛsi abotane yɛkendɛ Gyihova na yɛtie edwɛkɛ mɔɔ ɔka ɔkile yɛ la a, ɔbamaa yɛanyia anwodozo na yɛ ahonle adɔ yɛ azule nu ɔnva nwo ngyegyelɛ anzɛɛ amaneɛnwunlɛ mɔɔ yɛbayia la. Gyisɛse zile zo kɛ yɛbahola yɛanyia Gyihova anu anwodozo kɛ ɔdi ye mekɛ zo pɛpɛɛpɛ, amaa yɛanva yɛ adwenle yɛanzie “mekɛ anzɛɛ ɛlobɔ” mɔɔ Nyamenle ɛtɛdale ye ali la azo. (Gyi. 1:7) Ɔti, bɛmmamaa yɛ sa nu to, emomu yɛbɛlɛ yɛ nwo aze, yɛnyia diedi nee abotane na yɛva mekɛ mɔɔ yɛlɛ la yɛzonle Gyihova kpalɛ kɛ mɔɔ yɛbahola la.​—Maake 13:35-37; Gal. 6:9.

15, 16. (a) Ɛwɔkɛ mɔɔ tumi wɔ nu la boni a wɔ Habakɛke buluku ne anu a? (b) Duzu a ɛwɔkɛ ɛhye mɔ kilehile yɛ a?

¹⁵ Gyihova ɛbɔ menli mɔɔ fa bɛ rɛle wula ye nu la ɛwɔkɛ kɛ: “Tenlenenli ne balua ye diedi zo anyia ngoane,” yɛɛ “[Gyihova] anyunlunyia ne anwo adwenle bayi azɛlɛ ye tɛkɛɛ.” (Hab. 2:4, 14) Ɛhɛe, menli mɔɔ fa abotane kendɛ Gyihova la banyia ngoane.

¹⁶ Bie a yɛbaha kɛ ɛwɔkɛ mɔɔ wɔ Habakɛke 2:4 la le edwɛkɛ gyɛne bie ala. Noko ɛzoanvolɛ Pɔɔlo nwunle anwodozo mɔɔ wɔ Gyihova edwɛkɛ zɔhane anu la na ɔhwenle adwenle ɔhɔle zo fane nsa kpalɛ! (Wlo. 1:17; Gal. 3:11; Hib. 10:38) Ɔnva nwo tɛnlabelɛ ɛsesebɛ mɔɔ tenlenenli bahɔ nu la, diedi nee anwodozo bamaa yeanwu kɛzi Nyamenle bodane ne mɔ bara nu la. Gyihova kulo kɛ yɛfa yɛ nye yɛsie yɛ anyelazo ne azo.

17. Anwodozo boni mɔ a Habakɛke buluku ne maa yɛnyia a?

 ¹⁷ Habakɛke buluku ne maa yɛnyia ɛzukoalɛdeɛ ngɛnlɛma wɔ mekɛ ɛhye mɔɔ li awieleɛ la anu. Gyihova ɛva dahuu ngoane ɛbɔ tenlenenli biala mɔɔ lɛ diedi nee anwodozo wɔ Ye nu la ɛwɔkɛ. Bɛmaa yɛhɔ zo yɛnyia diedi nee anwodozo kpole wɔ Nyamenle anu ɔnva nwo amaneɛnwunlɛ nee ngyegyelɛ biala mɔɔ yɛbahɔ nu la. Gyihova ɛlua Habakɛke anwo zo ɛmaa yɛnyia anwodozo kɛ ɔbaboa yɛ na yɛalie yɛ. Ɔkulo kɛ yɛnyia anwodozo nee abotane yɛkendɛ mekɛ mɔɔ Ye Belemgbunlililɛ ne bara la. Mekɛ zɔhane, menli mɔɔ sonle Gyihova la badɛnla azɛlɛ ne azo, na bɛanyia anyelielɛ nee anzodwolɛ.​—Mat. 5:5; Hib. 10:36-39.

18. Kɛzi Gyihova edwɛkɛ ne hanle Habakɛke ɛ?

¹⁸ Kenga Habakɛke 3:16-19. Gyihova edwɛkɛ ne nyianle Habakɛke anwo zo tumi kpalɛ. Ɔdwenledwenlenle ninyɛne mgbole mɔɔ Gyihova ɛyɛ ɛmaa ye menli ne la anwo. Akee ye anwodozo ne yɛle kpole. Ɔnwunle kɛ Gyihova ɛnrɛhyɛ fee! Ɛhye kyekyele ngapezonli ne arɛle, ɔnva nwo kɛ ɛnee ye amaneɛnwunlɛ ne bahyɛ ekyii la. Habakɛke adwenle anyɛ ye kesee bieko, emomu ɔ nye liele yɛɛ ɔnyianle anwodozo kpole kɛ Gyihova balie ye. Ɔhanle edwɛkɛ mɔɔ anwodozo wɔ nu tɛla biala la. Mbɔlɔba bie mɔ kile ngyɛnu 18 abo kɛ: “Mebava anyelielɛ mawulu wɔ Awulae anu; Mebava fɛlɛkolilɛ meapɛ me nwo wɔ Nyamenle anu.” Nea anwodozo kpole mɔɔ ɛhye maa yɛnyia a! Tɛ ɛwɔkɛ mɔɔ le ngɛnlɛma ala a Gyihova ɛbɔ yɛ a, emomu eza yemaa yɛnyia anwodozo kɛ, ɔlɛdi ye bodane mgbole ne mɔ anwo gyima ndɛndɛ.

19. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛ rɛle akyekye kɛ Habakɛke ɛ?

¹⁹ Edwɛkɛ titili mɔɔ wɔ Habakɛke buluku ne anu la a le kɛ ɔwɔ kɛ yɛnyia Gyihova anu anwodozo. (Hab. 2:4) Saa yɛbanyia anwodozo ɛhye na yeadɛnla ɛkɛ ne dahuu a, ɔwɔ kɛ yɛmia yɛ nee Gyihova agɔnwolɛvalɛ ne anu ɔlua (1) asɔne mɔɔ yɛbayɛ ye dahuu, yɛaha yɛ ngyegyelɛ yɛahile ye; (2) yɛayɛ tieyɛ yɛamaa Gyihova ɔlua adehilelɛ mɔɔ ahyehyɛdeɛ ne fa maa mɔɔ yɛbadie; yɛɛ (3) nɔhalɛlilɛ nee abotane nu mɔɔ yɛbavi yɛahendɛ Gyihova la azo. Ɛhye a Habakɛke yɛle a. Alɔbɔlɛ edwɛkɛ a ɔvale ɔbɔle ye buluku ne abo a, noko edwɛkɛ mɔɔ ɔvale ɔdwulale la yɛ anyelielɛ. Bɛmaa yɛli neazo kɛnlɛma ɛhye anzi amaa yɛade nganeɛ kɛ Gyihova ɛzɔ yɛ nu dwaa kɛ mɔɔ Selɛ yɛ ɔ ra la. Nea kɛzi yɛnyia arɛlekyekyelɛ wɔ awozinli ewiade ɛhye anu a!