Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

‘Tɔ Nɔhalɛ Ne Na Mmatɔne Ye’

‘Tɔ Nɔhalɛ Ne Na Mmatɔne Ye’

“Su ezukoa tɔ nɔhalɛ, nrɛlɛbɛ, ngilehilelɛ, yɛɛ ndelebɛbo, mmatɔne bie.”​—MRƐ. 23:23.

EDWƐNE: 94, 96

1, 2. (a) Duzu a yɛlɛ ye mɔɔ sonle bolɛ kpalɛ a? (b) Nɔhalɛ boni mɔ a yɛ nye sɔ ye a, na duzu ati ɔ? (Nea mɔlebɛbo nvoninli ne mɔ.)

DUZU a sonle bolɛ kpalɛ maa wɔ a? Asoo ɛbava wɔamaa awie wɔalie debie mɔɔ ɛnzonle bolɛ kpalɛ la? Kɛ Gyihova azonvolɛ mɔɔ yɛdu yɛ nwo yɛmaa ye la, yɛze mualɛ ne. Yɛ nee Gyihova agɔnwolɛvalɛ ne a hyia yɛ kpalɛ a, na yɛnrɛva debie biala yɛnrɛhakyi ye. Eza yɛ nye sɔ Baebolo nu nɔhalɛ ne mɔɔ ɛmaa yɛ nee yɛ anwuma Selɛ ne ɛnyia agɔnwolɛvalɛ kpalɛ la.​—Kɔl. 1:9, 10.

2 Nea ninyɛne ngakyile mɔɔ yɛ Kilehilevolɛ Kpole ne dua ye Edwɛkɛ Baebolo ne azo kilehile yɛ a! Yemaa yɛde mɔɔ ye duma ne kile la abo yɛɛ yɛnwu ye subane ngɛnlɛma ne mɔ. Gyihova ɛmaa yɛnwu ngyehyɛleɛ kɛnlɛma mɔɔ ɔlua ɔ Ra Gyisɛse mɔɔ ɔvale ɔyɛle ɛkpɔnedeɛ la azo ɔyɛle la. Gyihova eza ɛmaa yɛnwu Mɛzaya Belemgbunlililɛ ne, menli mɔɔ bɛkpokpa bɛ mɔɔ bɛbahɔ anwuma yɛɛ Paladaese azɛlɛ ne mɔɔ yeva yebɔ “mboane gyɛne” ne ɛwɔkɛ la. (Dwɔn 10:16) Ɔkilehile yɛ kɛzi yɛbabɔ ɛbɛla kpalɛ la. Yɛ nye sɔ nɔhalɛ ɛhye mɔ ɔluakɛ bɛmaa yɛbikye yɛ Bɔvolɛ ne. Bɛmaa yɛ ɛbɛlabɔlɛ gyinla bodane zo.

3. Duzu a nɔhalɛ ne mɔɔ yɛtɔ la ɛngile a?

3 Gyihova le atiakunlukɛnlɛma Nyamenle. Ɔnva ninyɛne mgbalɛ ɔmbɔ menli mɔɔ kpondɛ nɔhalɛ ne la abokɛ. Gyihova vale ɔ Ra ne ngoane bɔbɔ maanle yɛ kɛ ahyɛlɛdeɛ. Nyamenle anye ɛnla kɛ yɛbava ezukoa yɛadɔ nɔhalɛ ne. Nɔhalɛ nu, mɔɔ nrenyia bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Saemɔn yɛle kɛ ɔmaa ɛzoanvolɛ Pita ezukoa amaa yeanyia tumi mɔɔ bamaa yeahola yeamaa menli anyia sunsum nwuanzanwuanza ne la, Pita hwile ɔ nyunlu na ɔhanle kɛ: “Ɛ nee wɔ ezukoa ne amuala ɛzɛkye, ɔluakɛ ɛdwenle kɛ ɛbahola wɔava ezukoa wɔadɔ Nyamenle ahyɛlɛdeɛ ne mɔɔ ɔfa ɔmaa mgbane la.” (Gyi. 8:18-20) Ɔti, ɛnee saa Baebolo ne ka kɛ ‘yɛdɔ nɔhalɛ’ ne a, ɔkile duzu?

DUZU A NƆHALƐ NE MƆƆ ‘YƐTƆ’ LA KILE A?

4. Nɔhalɛ ne anwo debie boni a yɛbanwu ye wɔ edwɛkɛ ɛhye anu a?

4 Kenga Mrɛlɛbulɛ 23:23. Ɔhyia mɔdenlebɔlɛ amaa yɛanwu Nyamenle Edwɛkɛ ne anu nɔhalɛ ne. Ɔwɔ kɛ yɛbɔ afɔle biala mɔɔ yɛbahola la yɛtɔ nɔhalɛ ne. Kɛ mɔɔ nrɛlɛbɛvolɛ ne mɔɔ hɛlɛle Mrɛlɛbulɛ ne hanle la, saa ‘yɛtɔ’ anzɛɛ yɛnyia “nɔhalɛ” ne a, ɔwɔ kɛ yɛnea boɛ na ‘yɛandɔne’ ye anzɛɛ yeanvi yɛ sa. Bɛmaa yɛnlea mɔɔ nɔhalɛ ne mɔɔ ‘yɛtɔ’ la kile yɛɛ saa yɛbaha a, kakɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ yɛtua la. Ɛhye bamaa anyezɔlɛ mɔɔ yɛlɛ yɛmaa nɔhalɛ ne la ayɛ kpole na yɛabɔ kpɔkɛ kɛ ‘yɛnrɛdɔne’ ye ɛlɛ. Kɛ mɔɔ yɛbanwu ye la, saa yɛsu ezukoa yɛtɔ nɔhalɛ ne a yɛtɛbɔle kakɛ.

5, 6. (a) Kɛzi yɛbahola yɛadɔ nɔhalɛ ne mɔɔ yɛndua ezukoa ɛ? Maa neazo. (b) Kɛzi nɔhalɛ ne boa yɛ ɛ?

5 Yɛkola yɛbɔ debie mɔɔ yɛnyia ye mgbane la bɔbɔ anwo kakɛ. Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ bɛhile ɔ bo wɔ Mrɛlɛbulɛ 23:23 kɛ “tɔ” la kola kile “nyia.” Edwɛkɛ agbɔkɛ nwiɔ ne kile kɛ ɛfa debie wɔamaa wɔalie debie mɔɔ sonle bolɛ. Yɛbahola yɛava ndonwo ɛhye yɛahile nɔhalɛ ne mɔɔ yɛtɔ la anu. Fa ye kɛ menli mɔɔ di gua la ɛlɛbɔ nolo kɛ “yɛralie konwo mɔɔ yɛndua ɛhwee a.” Asoo konwo mumua ne baragua yɛ ɛkponle ne azo ɔ? Kyɛkyɛ. Kyesɛ yɛtia yɛkɔ gua ne anu. Ɔti, yɛdɔle konwo ne ɔ? Kyɛkyɛ. Noko ɔwɔ kɛ yɛbɔ mɔdenle yɛkɔ gua ne anu kolaa na yɛ sa aha ye. Zɔhane ala yɛɛ yɛngyia ezukoa na yɛadɔ nɔhalɛ ne a. Noko, ɔhyia gyima nee mɔdenlebɔlɛ na yɛ sa aha ye.

6 Kenga Ayezaya 55:1-3. Gyihova edwɛkɛ mɔɔ wɔ Ayezaya buluku ne anu la maa yɛte nɔhalɛ ne mɔɔ yɛtɔ la abo kpalɛ. Wɔ ngyehyɛnu ɛhye mɔ anu, Gyihova vale ye edwɛkɛ ne totole nzule, meleke nee nwanye nwo. Kɛ mɔɔ nzule weɛlɛkɔkɔ de la, Nyamenle edwɛkɛ ne anu nɔhalɛ ne maa yɛ ahonle tɔ yɛ azule nu. Bieko, kɛ mɔɔ meleke maa yɛ anwosesebɛ na ɔboa ngakula ɔmaa bɛnyi la, Gyihova edwɛkɛ ne maa yɛ anwosesebɛ na ɔboa ɔmaa yɛnyi wɔ sunsum nu. Eza Gyihova edwɛkɛ ne le kɛ nwanye. Adenle boni azo? Baebolo ne ka kɛ, nwanye maa menli nye die. (Edw. 104:15) Yemɔti saa Gyihova ka kile ye menli kɛ “bɛradɔ nwanye” a, ɔkile kɛ ɔlɛmaa yɛ anwodozo kɛ saa yɛfa ye edwɛkɛ ne yɛbɔ yɛ ɛbɛla a, yɛ nye balie. (Edw. 19:8) Nea kɛzi Gyihova lale ye ali kɛ saa yɛfa ye edwɛkɛ ne yɛbɔ yɛ ɛbɛla a, yɛbanyia zolɛ nvasoɛ a! Yɛbahola yɛava mɔdenle mɔɔ ɔwɔ kɛ yɛbɔ la yɛatoto ezukoa mɔɔ yɛtua la anwo. Ɔti bɛmaa yɛzuzu ninyɛne nnu mɔɔ yɛbahola yɛava yɛadɔ nɔhalɛ ne la anwo.

DUZU A WƆVA WƆBƆ AFƆLE WƆDƆ NƆHALƐ NE A?

7, 8. (a) Duzu ati a ɔwɔ kɛ yɛfa mekɛ dɔɔnwo yɛtɔ nɔhalɛ ne a? (b) Kɛzi sukoavo ko vale ninyɛne bɔle afɔle dɔle nɔhalɛ ne ɛ, na duzu a vile nu rale a?

7 Mekɛ. Ɛhye le kɛ ezukoa mɔɔ ɔwɔ kɛ awie biala mɔɔ tɔ nɔhalɛ ne la tua a. Ɔdie mekɛ na yɛadie Belemgbunlililɛ edwɛkɛ ne, yɛagenga Baebolo ne nee yɛ mbuluku ne mɔ, yɛayɛ yɛ ti anwo Baebolo ɛzukoalɛ na yɛaziezie yɛ nwo yɛahɔ nyianu ngakyile. Ɔwɔ kɛ ‘yɛtɔ’ mekɛ anzɛɛ yɛfa mekɛ ne yɛyɛ ninyɛne mɔɔ anwo hyia la. (Kenga Ɛfɛsɛsema 5:15, 16 nee ɔ bo ɛkɛ edwɛkɛ.) Mekɛ dodo nyɛ a ɔbahyia na yɛanyia Baebolo nu nɔhalɛ ndelebɛbo a? Tɛnlabelɛ ne a bahile a. Yɛnrɛhola yɛnrɛzukoa Gyihova nrɛlɛbɛ, ye ndenle nee ye gyima nwo debie yɛnrɛwie ɛlɛ. (Wlo. 11:33) Ɛzinzalɛ Arane mɔɔ limoa la vale nɔhalɛ ne totole “felawɔse ngɛnlɛma ngyikyi” nwo, na ɔhanle kɛ: “Ɛnyia ko ala a, mmagyakyi. Saa ko ala maa ɛ sa yi a, ɛnrɛnyia dɔɔnwo. Boɔboa dɔɔnwo anloa, kpondɛ dɔɔnwo.” Yɛbahola yɛabiza yɛ nwo kɛ, ‘Kɛzi nɔhalɛ ne anwo ndelebɛbo mɔɔ melɛ la kpole de ɛ?’ Saa yɛtɛnla aze yɛkyɛ kɛ nzɔne bɔbɔ a, yɛbahɔ zo yɛazukoa Gyihova anwo debie dɔɔnwo. Ɛnɛ, debie mɔɔ anwo hyia mɔɔ yɛbahola yɛayɛ la a le kɛ yɛbava yɛ mekɛ yɛali gyima kpalɛ na yɛadɔ nɔhalɛ ne dɔɔnwo kɛ mɔɔ yɛ tɛnlabelɛ ne bamaa yɛ adenle la. Suzu awie mɔɔ maanle nɔhalɛ ne hyianle ye la neazo ne anwo.

8 Mariko * le kakula bɛlɛra mɔɔ vi Japan radɛnlanle New York City, U.S.A. hɔle sukulu a. Mekɛ ne anu, ɔvale ɔ nwo ɔbɔle ɛzonlenlɛ nu eku bie mɔɔ bɛ bo vi Japan wɔ ɛvolɛ 1950 anu la. Adiema raalɛ adekpakyelɛnli bie yiale Mariko wɔ azua nu daselɛlilɛ nu. Mɔɔ ɔbɔle ɔ bo kɛ ɔsukoa Baebolo ne anu nɔhalɛ ne la, ɔ nye liele nwo kpole, ɔti ɔhanle kɛ bɛ nee ye ɛzukoa fane nwiɔ wɔ dapɛne ne anu. Ɔnva nwo kɛ ɛnee Mariko sukulu nee ye gyima ɛmmaa ɔnyia mekɛ la, ɔbɔle ɔ bo kɛ ɔkɔ debiezukoalɛ ndɛndɛ. Eza ɔgyakyile kɛ ɔbazɛkye mekɛ wɔ ninyɛne bie mɔ anwo amaa yeanyia mekɛ yeazukoa nɔhalɛ ne. Afɔle ɛhye mɔ mɔɔ ɔbɔle la maanle ɔnyianle anyuhɔlɛ wɔ sunsum nu ndɛndɛ. Ɔkadwu ɛvolɛ la, ɛnee yezɔne. Ye siane nsia anzi wɔ 2006, ɔbɔle adekpakyelɛ gyima ne abo na ɔtɛgua zo.

9, 10. (a) Kɛzi nɔhalɛ ne mɔɔ yɛbadɔ la ka adwenle mɔɔ yɛlɛ ye wɔ anwonyia nwo la ɛ? (b) Duzu a bɛlɛra bie vale bɔle afɔle a, na kɛzi ɔte nganeɛ wɔ nwo ɛ?

9 Nwonane afoa nu ninyɛne. Saa yɛbahola yɛadɔ nɔhalɛ ne a, bie a ɔwɔ kɛ yɛfa gyima mɔɔ ezukoa wɔ nu la yɛbɔ afɔle. Mɔɔ Gyisɛse dole ɛsalɛ vɛlɛle fɛlɛkyevoma, Pita nee Andelu kɛ ‘bɛrahye menli kɛ bɛkye fɛlɛ la,’ “bɛgyakyile bɛ avonle ne.” (Mat. 4:18-20) Ɔle zɔ, menli mɔɔ sukoa nɔhalɛ ne ɛnɛ la anu dɔɔnwo ɛnrɛgyakyi bɛ gyima mɔɔ bɛyɛ la. Ɔwɔ kɛ bɛyɛ gyima bɛnea bɛ mbusua. (1 Tim. 5:8) Noko, fane dɔɔnwo ne ala ɔwɔ kɛ menli mɔɔ sukoa nɔhalɛ ne la, kakyi bɛ subane wɔ nwonane afoa nu ninyɛne nwo nee bɛ bodane. Gyisɛse hanle ye wienyi kɛ: “Bɛgyakyi kɛ bɛkɛkpondɛ bɛ anwonyia bɛkɛzie azɛlɛ ye azo . . . Emomu, bɛkpondɛ bɛ anwonyia bɛzie anwuma.” (Mat. 6:19, 20) Suzu bɛlɛra bie neazo ne anwo.

10 Maria bɔle ɔ bo kɛ ɔbɔ golf la, ɛnee ɔle kakula. Ɔhɔle zo ɔzukoale ye ɛbɔlɛ kpalɛ wɔ sukulu, yemɔti ɔnyianle nwolɛ adenle kɛ ɔhɔ yunivɛsiti mɔɔ ɔndua ɛhwee. Ɛnee ɔ nye die Golf nwo kpalɛ na ɔyɛle kɛ ɔfa yeayɛ ye gyima. Akee Maria bɔle ɔ bo kɛ ɔsukoa Baebolo ne, na ɔ nye liele nɔhalɛ ne mɔɔ ɔzukoale la anwo kpalɛ. Ɔ nye liele nzenzaleɛ mɔɔ nɔhalɛ ne boale ye maanle ɔyɛle la anwo. Ɔhanle kɛ: “Mekɛ mɔɔ melɛmaa me ɛbɛlabɔlɛ nee mɔɔ Baebolo ne ka ayia la, ɔmaa me nye die kpalɛ.” Maria nwunle kɛ saa ɔfa anwonyia ɛkpondɛlɛ ɔsie ɔ nye zo a, ɔbayɛ se kɛ ɔbanyia anyuhɔlɛ wɔ sunsum nu. (Mat. 6:24) Ɔvale golf ɛbɔlɛ mɔɔ ɛnee le ye bodane nee anwonyia yɛɛ duma mɔɔ ɔbanyia la ɔbɔle afɔle ɔdɔle nɔhalɛ ne. Ɔlua zo, ɛnɛ ɔlɛsonle kɛ adekpakyelɛnli, na ɔka kɛ “yenyia ɛbɛlabɔlɛ mɔɔ anyelielɛ nee ahunlundwolɛ wɔ nu kpalɛ la.”

11. Saa yɛtɔ nɔhalɛ ne a, kɛzi yɛ nee awie mɔ avinli agɔnwolɛvalɛ ne yɛ ɛ?

11 Ɛ gɔnwo mɔ nee wɔ mbusuafoɔ. Saa yɛkpa kɛ yɛfa Baebolo ne anu nɔhalɛ ne yeabɔ yɛ ɛbɛla a, ɔbahola yeaha agɔnwolɛvalɛ mɔɔ yɛ nee awie mɔ lɛ la. Kɛmɔti ɛ? Gyisɛse yɛle asɔne maanle ye ɛdoavolɛma ne kɛ: “Dua nɔhalɛ ne azo te bɛ nwo; wɔ edwɛkɛ le nɔhalɛ.” (Dwɔn 17:17; ɔbdw.) “Te bɛ nwo” eza kola kile “ye bɛ sie ahane.” Saa yɛnwu nɔhalɛ ne a, bɛye yɛ bɛsie ahane ɔluakɛ yɛ nee ewiade ne ɛnle ko bieko. Menli nwu yɛ wɔ adenle ngakyile zo, ɔluakɛ yɛ subane ɛhakyi. Yɛfa Baebolo ngyinlazo yɛbɔ yɛ ɛbɛla. Yɛngulo kɛ yɛfa mgbakyemgbakye nu yɛba ɛdeɛ, noko yɛ gɔnwo mɔ anzɛɛ yɛ mbusuafoɔ bie mɔ bahola ahwe bɛ nwo avi yɛ nwo anzɛɛ bɛadwazo bɛatia yɛ diedi fofolɛ ne mɔɔ yɛnwu ye la. Ɛhye ɛnzi yɛ nwo. Gyisɛse hanle kɛ: “Nɔhalɛ nu, awie biala sua nu amra a bayɛ ye agbɔvolɛ a.” (Mat. 10:36) Eza ɔzile zo kɛ, ahatualɛ mɔɔ saa yɛtɔ nɔhalɛ ne a yɛnyia la tɛla afɔle biala mɔɔ yɛbɔ la.​—Kenga Maake 10:28-30.

12. Kakɛ boni a Dwuunli bie duale dɔle nɔhalɛ ne a?

12 Bɛhilehilele Aaron mɔɔ le Dwuunli gualilɛnli la kɛ ɔnle kɛ bɛbɔ Nyamenle duma. Noko, ɛnee nɔhalɛ ne anwo nzuhɔne ɛlɛku Aaron. Dasevolɛ bie hilele ye kɛ ɛfa vawolo bie mɔ ɛboka Hibulu kɔnsɔnante nna ne anwo a, ɛkola ɛbɔ Nyamenle duma “Gyihova” ne. Ɛhye hanle ye kpole! Ɔvale anyelielɛ ɔhɔle bɛ ɛzonlenlɛ sua ne anu na ɔhanle mɔɔ yede la ɔhilele relabaema ne. Mɔɔ bɛyɛle la zinle Aaron anwo. Kɛ anrɛɛ bɛbamaa bɛ nye alie Nyamenle duma ne mɔɔ bɛnwu ye anwo la, bɛtotole nyɛlɛ ɔ nyunlu na bɛvoanle ye. Ɔ nee ye mbusuafoɔ avinli bɔle ɔ bo kɛ ɔsɛkye. Yeammaa ɛhye angyegye ye, ɔhɔle zo ɔdɔle nɔhalɛ ne, ɔvale akɛnrasesebɛ ɔzonlenle kɛ Gyihova Dasevolɛ wɔ ye ngoane mekɛ kɔsɔɔti anu. Le kɛ Aaron la, amaa yɛalua nɔhalɛ ne anu la, ɔwɔ kɛ yɛdie nzenzaleɛ biala mɔɔ bara yɛ nee yɛ gɔnwo mɔ nee yɛ mbusuafoɔ avinli la yɛto nu. Ɛhye le kakɛ mɔɔ yɛtua yɛtɔ nɔhalɛ ne a.

13, 14. Nzenzaleɛ boni a ɔwɔ kɛ yɛyɛ ye wɔ yɛ adwenle nee yɛ ɛbɛlabɔlɛ nu amaa yɛahola yɛadɔ nɔhalɛ ne a? Maa neazo.

13 Adwenle nee subane mɔɔ Nyamenle kyi. Saa yɛbalie nɔhalɛ ne yeado nu na yɛava yɛabɔ yɛ ɛbɛla a, ɔwɔ kɛ yɛkakyi yɛ adwenle nee yɛ ɛbɛlabɔlɛ. Yɛ mɔɔ Pita hɛlɛle ye wɔ nzenzaleɛ ɛhye anwo la nzonlɛ: “Bɛle ngakula mɔɔ bɛyɛ tieyɛ, bɛmmadi atiakunluwɔzo mɔɔ ɛnee bɛlɛ ye wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee bɛnze ɛhwee la anzi, na . . . bɛyɛ nwuanzanwuanza wɔ bɛ nyɛleɛ muala anu.” (1 Pita 1:14, 15) Ɛnee ɔwɔ kɛ Kɔlentema mɔɔ bɛ ɛbɛlabɔlɛ ɛzɛkye la tɔ nɔhalɛ ne, ɔlua nzenzaleɛ mɔɔ bɛbayɛ ye wɔ bɛ ɛbɛlabɔlɛ nu la azo. (1 Kɔl. 6:9-11) Ɛnɛ noko, amaa menli bie mɔ ahola adɔ nɔhalɛ ne la, bɛgyakyi subane bie mɔ mɔɔ Nyamenle kyi la. Pita eza hakyele ye mekɛ zo Kilisienema kɛ: “Dɛba ne bɛvale mekɛ dɔɔnwo bɛyɛle mɔɔ maanle maanle ne kulo la, bɛvale bɛ nwo bɛwulale anyiemgba ɛbɛla, atiakunluwɔzo ɛtane, nza dɔɔnwo ɛnlonlɛ, anyelielɛ mgbane mgbane, nzama agɔnwolɛvalɛ, nee awozonle ɛzonlenlɛ mɔɔ le kyibadeɛ la anu.”​—1 Pita 4:3.

14 Ɛnee Devynn nee Jasmine le nzama wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo anu. Ɛnee Devynn nea ezukoa zo, noko kɛmɔ ɔno nza dɔɔnwo la ati, ɛnee ɔngola ɔnyɛ gyima ko ɔngyɛ. Ɛnee bɛze Jasmine kɛ ɔyɛ basabasa. Kenle ko mɔɔ ɛnee Jasmine ɛbo lua adenle nu la, ɔyiale Alasevolɛ edwɛkpatɛlɛvolɛma nwiɔ bie. Edwɛkpatɛlɛvolɛma ne nee ye yɛle Baebolo ɛzukoalɛ nwo ngyehyɛleɛ, noko ye dapɛne bieko mɔɔ bɛhɔle ye sua nu la, bɛhɔdole Jasmine nee ɔ hu Devynn kɛ bɛ mu nwiɔ bɛbo. Ɛnee bɛ nye ɛnla kɛ edwɛkpatɛlɛvolɛma ne badwenle bɛ nwo na bɛara bɛ sua nu. Bɛrale bieko la, bɛnwunle kɛ tɛnlabelɛ ne ɛhakyi. Ɔvi mekɛ mɔɔ limoa mɔɔ bɛ nee Jasmine nee Devynn zukoale la, bɛyɛ Baebolo sukoavoma mɔɔ bɛbɔ mɔdenle na bɛbɔle ɔ bo kɛ bɛfa mɔɔ bɛlɛsukoa la bɛayɛ gyima. Wɔ siane nsa anu, bɛzile kpɔkɛ kɛ bɛgyakyi nza ɛnlonlɛ na bɛava bɛ agyalɛ ne bɛawula arane abo. Nzenzaleɛ mɔɔ bɛyɛle la hanle bɛ sua ne azo amra kpole na bɛ nuhua dɔɔnwo bɔle ɔ bo zukoale Baebolo ne.

15. Debie mɔɔ ye ɛyɛlɛ ɛnla aze la boni a yɛbahola yɛayɛ yɛava yɛadɔ nɔhalɛ ne a, na duzu ati ɔ?

15 Amaamuo nee nyɛleɛ mɔɔ ɛngyi Baebolo ne azo. Amaamuo nee nyɛleɛ mɔɔ ɛngyi Baebolo ne azo mɔɔ yɛbakpo la le debie ko mɔɔ yɛ se mɔɔ yɛbahola yɛayɛ amaa yɛadɔ nɔhalɛ ne a. Ɔnyɛ se kɛ bie mɔ balie mɔɔ Ngɛlɛlera ne ka ye wɔ nyɛleɛ ɛhye mɔ anwo la ado nu, noko ɔyɛ se ɔmaa bie mɔ ɔlua bɛ mbusua, bɛ gɔnwo mɔ gyimayɛvoma nee menli mɔɔ bikye bɛ la ati. Tɛnlabelɛ ne anu kola yɛ se kpalɛ, titili saa ɔfale mbusuafoɔ mɔɔ bɛwu mɔɔ bɛdi bɛ eni la anwo a. (Mɛla 14:1) Kɛzi bie mɔ ɛla akɛnrasesebɛ ali la baboa yɛ yeamaa yɛayɛ nzenzaleɛ mɔɔ fɛta la. Nea kɛzi ɛvoya mɔɔ limoa la anu Ɛfɛsɛsema ne lale akɛnrasesebɛ ali la.

16. Duzu a ɛnee ɔwɔ kɛ Ɛfɛsɛsema bie mɔ yɛ amaa bɛadɔ nɔhalɛ ne a?

16 Ɛnee Ɛfɛsɛsema ɛlie duma wɔ ngonyiayelɛ nu. Duzu a ngonyiayelɛma bie mɔ mɔɔ bɛrayɛ Kilisienema la yɛle amaa bɛagyakyi nyɛleɛ zɔhane mɔɔ Baebolo ne tendɛ tia la na bɛadɔ nɔhalɛ ne ɛ? Baebolo ne kilehile nu kɛ: “Ngonyiama bie mɔ vale bɛ mbuluku rayelale bɛ maanle awie biala nwunle ye. Na bɛbule nwolɛ mgbonda la, bɛnwunle kɛ bɛ bolɛ le dwɛtɛ fufule 50,000. Yemɔti Gyihova edwɛkɛ ne hɔle zo dɛlɛle na ɔnyianle tumi.” (Gyi. 19:19, 20) Kilisienema zɔhane mɔ mɔɔ di nɔhalɛ la bɔle kakɛ yɛle ɛhye na bɛnyianle nyilalɛ kpole.

17. (a) Ninyɛne mɔ yɛfa yɛbɔ afɔle yɛtɔ nɔhalɛ ne la bie mɔ a le boni? (b) Kpuya boni mɔ a yɛbazuzu nwo wɔ edwɛkɛ bieko anu a?

17 Duzu a wɔva wɔdɔ nɔhalɛ ne a? Yɛ muala yɛfa mekɛ yɛboɔboa nɔhalɛ ne mɔɔ le kɛ felawɔse la anloa. Bie mɔ fa anwonyia, bɛ gɔnwo mɔ nee bɛ mbusuafoɔ bɔ afɔle tɔ nɔhalɛ ne. Bie mɔ kakyi bɛ adwenle nee bɛ subane mɔɔ ɛngyi Baebolo ne azo la amaa bɛadɔ nɔhalɛ ne. Yɛlɛ anwodozo kpole kɛ, Baebolo nu nɔhalɛ ne mɔɔ yɛdɔ la bolɛ yɛ se tɛla debie biala mɔɔ yɛva yɛbɔ afɔle la. Ɛhye maa yɛ nee Gyihova nyia agɔnwolɛvalɛ, debie mɔɔ sonle bolɛ tɛla biala la. Saa yɛsuzu nyilalɛ mɔɔ yɛnyia ye wɔ nɔhalɛ ne mɔɔ yɛdɔ la anwo a, yɛnnwu debie mɔɔ baha awie yeamaa yeadɔne ye a. Kɛzi yɛbahola yɛadɔne nɔhalɛ ne ɛ, na kɛ ɔkɛyɛ na yɛahoati nvonleɛ kpole ɛhye ɛ? Yɛbabua kpuya ɛhye mɔ wɔ edwɛkɛ bieko anu.

^ ɛden. 8 Bɛhakyi aluma bie mɔ wɔ edwɛkɛ ɛhye anu.