1. Saa bɛka kɛ yɛmaa yɛ nye ɛla ɛkɛ a, ɔkile duzu? (2 Timote 4:5)

 SAA yɛlɛyia ngyegyelɛ a, ɔkola ɔsɔ nɔhalɛ mɔɔ yɛdi yɛmaa Gyihova nee ye ahyehyɛdeɛ ne la ɔnea. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛali ngyegyelɛ zɛhae mɔ azo ɛ? Ɔwɔ kɛ yɛmaa yɛ nye da ɛkɛ na yɛsinza, na yɛgyinla kpundii wɔ diedi ne anu. (Kenga 2 Timote 4:5.) Saa yɛsie yɛ nwo dii, yɛdwenle ninyɛne nwo kpalɛ na yɛbɔ mɔdenle kɛ yɛbanwu ninyɛne kɛ mɔɔ Gyihova nwu ye la a, ɛnee yɛlɛmaa yɛ nye ala ɛkɛ. Saa yɛyɛ ye zɔ a, ɔnrɛmaa yɛ nganeɛdelɛ ɛnrɛvo kɛzi yɛdwenle ninyɛne nwo la azo.

2. Duzu a yɛbazuzu nwo wɔ edwɛkɛ ɛhye anu a?

² Wɔ edwɛkɛ mɔɔ li ɛhye anyunlu la anu, yɛzuzule ngyegyelɛ nsa mɔɔ bɛdabɛ mɔɔ bɛnle asafo ne anu la bahola ava ara yɛ nye zo la anwo. Wɔ edwɛkɛ ɛhye anu, yɛbazuzu ngyegyelɛ nsa mɔɔ yɛyia wɔ asafo ne anu mɔɔ bahola azɔ nɔhalɛ mɔɔ yɛdi yɛmaa Gyihova la anlea la anwo. Bɛmɛ a le (1) saa yɛte nganeɛ kɛ adiema bie nee yɛ anli ye boɛ a, (2) saa bɛtenrɛdenrɛ yɛ a, yɛɛ (3) saa ɔyɛ se kɛ yɛbalie nzenzaleɛ mɔɔ ahyehyɛdeɛ ne ɛyɛ la yɛado nu a. Saa yɛlɛyia ngyegyelɛ ɛhye mɔ a, kɛ ɔkɛyɛ na yɛamaa yɛ nye ala ɛkɛ na yɛahɔ zo yɛali nɔhalɛ yɛamaa Gyihova nee ye ahyehyɛdeɛ ne ɛ?

3. Saa yɛte nganeɛ kɛ adiema bie nee yɛ anli ye boɛ a, wɔannea a duzu a yɛbayɛ a?

³ Asoo wɔde nganeɛ ɛlɛ kɛ adiema bie nee wɔ anli ye boɛ, bie a awie mɔɔ lɛ ɛzonlelilɛ wɔ asafo ne anu la ɔ? Ɔbayɛ kɛ tɛ adiema ne adwenle a le kɛ ɔyɛ debie mɔɔ ɔbagyegye wɔ a. (Wlo. 3:23; Gye. 3:2) Noko ye nyɛleɛ ne bahola agyegye wɔ. Bie a wɔdwenle edwɛkɛ ne anwo too ɔti ɛngola da. Wɔannea a ɛbizale  ɛ nwo bɔbɔ kɛ, ‘Saa amgba ahyehyɛdeɛ ɛhye le Nyamenle ɛdeɛ a, anrɛɛ adiema babɔ ɛbɛla ɛhye?’ Adwenle mɔɔ Seetan kulo kɛ yɛnyia la ɛne. (2 Kɔl. 2:11) Adwenle ɛhye mɔɔ ɛndenrɛ la bahola amaa yɛahwe yɛ nwo yɛavi Gyihova nee ye ahyehyɛdeɛ ne anwo. Ɔti saa yɛte nganeɛ kɛ adiema bie nee yɛ anli ye boɛ a, kɛ ɔkɛyɛ na yɛamaa yɛ nye ala ɛkɛ na yɛannyia adwenle mɔɔ ɛndenrɛ la ɛ?

4. Kɛzi Dwosefi maanle ɔ nye lale ɛkɛ wɔ mekɛ mɔɔ bɛ nee ye anli ye boɛ la ɛ, na duzu a yɛsukoa yɛfi ye ɛkɛ a? (Gyɛnɛsese 50:19-21)

⁴ Mmafa edwɛkɛ ɛsie wɔ nu. Mɔɔ Dwosefi le kakula kpavolɛ la, ɔ mediema mgbanyima ne mɔ nee ye anli ye boɛ. Bɛkpɔle ye, na ɛnee bie mɔ bɔbɔ kulo kɛ bɛku ye. (Gyn. 37:4, 18-22) Awieleɛ bɔkɔɔ ne, bɛdɔnenle ye bɛmaanle ɔhɔle akɛlɛzonlenlɛ nu. Ɛhye ati, Dwosefi yiale sɔnea ngakyile mɔɔ anu yɛ se la wɔ asɛɛ ɛvolɛ 13 anu. Anrɛɛ Dwosefi bahola anyia adwenle kɛ Gyihova ɛngulo ye anzɛɛ yekpo ye wɔ mekɛ mɔɔ ɔhyia moalɛ la. Noko Dwosefi anva mɔɔ zile la nwo ɛya. Emomu, ɔziele ɔ nwo dii na ɔmaanle ɔ nye lale ɛkɛ. Mɔɔ ɔnyianle nwolɛ adenle kɛ ɔbali ɔ mediema ne mɔ nzenralɛ la, yeanyɛ ye zɔ, emomu ɔlale ɛlɔlɛ ali ɔhilele bɛ na ɔvale ɔhyɛle bɛ. (Gyn. 45:4, 5) Kɛmɔ Dwosefi holale dwenlenle ninyɛne nwo kpalɛ la ati a ɔholale ɔyɛle zɔ a. Yeanva ye adwenle yeanzie ye ngyegyelɛ ne mɔ azo, emomu ɔvale ɔziele debie mɔɔ hyia kpalɛ​​—Gyihova bodane ne azo. (Kenga Gyɛnɛsese 50:19-21.) Duzu a yɛsukoa yɛfi nu a? Saa awie nee wɔ anli ye boɛ a, mmafa Gyihova anwo ɛya anzɛɛ ɛnyia adwenle kɛ yekpo wɔ. Emomu, dwenledwenle kɛzi ɔlɛboa wɔ yeamaa wɔagyinla sɔnea ne anloa la anwo. Bieko, saa awie mɔ nee wɔ anli ye boɛ a, bɔ mɔdenle kɛ ɛbamaa bɛ nwo ɛlɔlɛ mɔɔ ɛlɛ la aheda bɛ nvonleɛ ne mɔ azo.​​—1 Pita 4:8.

5. Mɔɔ Miqueas dele nganeɛ kɛ bɛ nee ye anli ye boɛ la, kɛzi ɔmaanle ɔ nye lale ɛkɛ ɛ?

⁵ Suzu asafo nu kpanyinli bie mɔɔ vi South America mɔɔ bɛfɛlɛ ye Miqueas la anwubielɛ ne anwo. b Ɔhakyele mekɛ bie mɔɔ ɔdele nganeɛ kɛ mediema mrenyia bie mɔɔ lɛ ɛzonlelilɛ wɔ asafo ne anu la nee ye anli ye boɛ fee la. Ɔhanle kɛ: “Debie ɛtɛgyegyele me zɛhae ɛlɛ. Adwenleadwenle dɔle me nwo. Aleɛ dwo a mengola da, na ɛnee ɛzunlɛ ala a mesu a ɔluakɛ ɛnee mengola menyɛ nwolɛ ɛhwee.” Noko Miqueas maanle ɔ nye lale ɛkɛ na ɔbɔle mɔdenle ɔhomole ɔ nwo zo. Ɔyɛle asɔne dahuu ɔzɛlɛle Gyihova kɛ ɔva ye sunsum nwuanzanwuanza ne ɔboa ye na ɔmaa ye anwosesebɛ ɔmaa ɔgyinla ɔ nloa. Eza ɔkpondɛle edwɛkɛ mɔɔ baboa ye la wɔ yɛ mbuluku ne mɔ anu. Duzu a yɛsukoa yɛfi nu a? Saa ɛte nganeɛ kɛ adiema bie nee wɔ anli ye boɛ a, sie ɛ nwo dii na bɔ mɔdenle kɛ ɛbahomo kɛzi ɛte nganeɛ la azo. Ɛnze tɛnlabelɛ mɔɔ ɛnee ahenle wɔ nu mɔɔ ɔmaanle ɔdendɛle anzɛɛ ɔyɛle zɔ a. Ɔti, ka kile Gyihova wɔ asɔneyɛlɛ nu na sɛlɛ ye kɛ ɔboa wɔ ɔmaa ɛde ahenle edwɛkɛ bo. Saa ɛyɛ ye zɔ a, ɔbaboa wɔ yeamaa wɔabu ye kɛ tɛ ɛ diema ne anye fuu na yeamaa wɔava wɔahyɛ ye. (Mrɛ. 19:11) Kakye kɛ, Gyihova ze tɛnlabelɛ mɔɔ wɔhɔ nu la na ɔbamaa wɔ anwosesebɛ yeamaa wɔagyinla ɔ nloa.​​—2 Ek. 16:9; Nol. 5:8.

6. Duzu ati a ɔhyia kɛ yɛnwu ye kɛ kɛ mɔɔ Gyihova kulo yɛ la ati a ɔtenrɛdenrɛ yɛ a? (Hibuluma 12:5, 6, 11)

⁶ Saa bɛtenrɛdenrɛ yɛ a, ɔbahola yeayɛ yɛ nyane kpalɛ. Noko saa yɛfa yɛ adwenle yɛsie nyane mɔɔ yɛlɛdi la ala azo a, bie a ɔnrɛmaa yɛnrɛbu ɛdenrɛdenrɛlɛ ne bie na yɛbade nganeɛ kɛ edwɛkɛ ne ɛnvale yɛ nwo anzɛɛ ɔ nloa yɛ se somaa. Saa ɔba ye zɔ a, ɔnrɛmaa  yɛnrɛnwu ye kɛ ɛdenrɛdenrɛlɛ kile ɛlɔlɛ mɔɔ Gyihova lɛ maa yɛ la. (Kenga Hibuluma 12:5, 6, 11.) Yɛɛ saa yɛfa yɛ adwenle yɛsie kɛzi ɛdenrɛdenrɛlɛ ne yɛ yɛ nyane la azo a, ɔbamaa Seetan anyia adenle ateta yɛ. Ɔngulo kɛ yɛdie ɛdenrɛdenrɛlɛ yɛto nu, na mɔɔ ɛnle kpalɛ fee la, ɔkulo kɛ yɛtwe yɛ nwo yɛfi Gyihova nee asafo ne anwo. Saa bɛdenrɛdenrɛ wɔ a, kɛzi ɛbamaa ɛ nye ala ɛkɛ ɛ?

7. (a) Kɛ mɔɔ yɛnwu ye wɔ nvoninli ne anu la, mɔɔ Pita liele ɛdenrɛdenrɛlɛ dole nu la, kɛzi Gyihova vale ye lile gyima ɛ? (b) Duzu a ɛsukoa ɛfi Pita neazo ne anu a?

⁷ Die ɛdenrɛdenrɛlɛ to nu na yɛ nzenzaleɛ mɔɔ hyia la. Gyisɛse denrɛdenrɛle Pita wɔ ɛzoanvolɛma mɔɔ ɛha la anyunlu wɔ mekɛ ngakyile nu. (Maake 8:33; Luku 22:31-34) Ɛhye maanle Pita ati zile aze kpalɛ! Noko Pita hɔle zo lile nɔhalɛ maanle Gyisɛse. Ɔliele ɛdenrɛdenrɛlɛ ne ɔdole nu na ɔzukoale debie ɔvile ye nvonleɛ ne mɔ anu. Ɔti Gyihova yilale Pita wɔ ye nɔhalɛlilɛ ne anwo na ɔmaanle ye ɛzonlelilɛ titili wɔ asafo ne anu. (Dwɔn 21:15-17; Gyi. 10:24-33; 1 Pita 1:1) Duzu a yɛsukoa yɛfi nu a? Saa yɛanva yɛ adwenle yɛanzie yɛ ti mɔɔ bazi aze wɔ mekɛ mɔɔ bɛbadenrɛdenrɛ yɛ la azo, emomu yɛdie yɛto nu na yɛyɛ nzenzaleɛ mɔɔ fɛta la a, ɔbaboa yɛ nee awie mɔ. Saa yɛyɛ zɔ a, Gyihova bahola ava yɛ ali gyima na yɛahola yɛaboa yɛ mediema.

8-9. Mɔɔ bɛdenrɛdenrɛle Bernardo la, mɔlebɛbo ne kɛzi ɔdele nganeɛ ɛ, noko duzu a boale ye ɔmaanle ɔhakyile ye adwenle a?

⁸ Nea mɔɔ dole Bernardo, adiema nrenyia bie mɔɔ wɔ Mozambique la. Ɛnee ɔle asafo nu kpanyinli na bɛliele bɛvile ɔ sa nu. Kɛzi Bernardo dele nganeɛ wɔ mɔlebɛbo ne ɛ? Ɔhanle kɛ, “Menvale nwolɛ ɛya ɔluakɛ me nye anlie ɛdenrɛdenrɛlɛ ne anwo.” Ɔdwenlenle kɛzi bɛdabɛ mɔɔ bɛwɔ asafo ne anu la babu ye la anwo. Ɔhanle kɛ, “Siane ekyii pɛle nu kolaa na meanyia tɛnlabelɛ ne anwo adwenle kpalɛ na meanyia Gyihova nee ye ahyehyɛdeɛ ne anu anwodozo bieko.” Duzu a boale Bernardo ɔmaanle ɔnyianle tɛnlabelɛ ne anwo adwenle kpalɛ a?

⁹ Bernardo hakyile ye adwenle. Ɔhanle kɛ: “Mɔɔ ɛnee mele asafo nu kpanyinli la, menvale Hibuluma 12:7 memboale awie mɔ memaanle bɛnyianle adwenle kpalɛ wɔ Gyihova ɛdenrɛdenrɛlɛ nwo. Kɛkala mebiza me nwo kɛ, ‘Nwane a ɔhyia kɛ ɔfa ngɛlɛlera ɛhye ɔdi gyima a?’ Gyihova azonvolɛ kɔsɔɔti​​—meboka nwo.” Akee Bernardo yɛle nzenzaleɛ gyɛne  amaa yeanyia Gyihova nee Ye ahyehyɛdeɛ ne anu anwodozo bieko. Ɔgengale Baebolo ne dɔɔnwo na ɔdwenledwenlenle nwolɛ ɔhɔle moa. Ɛnee kɛzi ɔ mediema bu ye la tɛgyegye ye ɛdeɛ, noko ɔ nee bɛ bɔle nu hɔle daselɛlilɛ na ɔvale ɔ nwo ɔwulale asafo debiezukoalɛ ne mɔ anu. Nzinlii, bɛkpale Bernardo bieko kɛ asafo nu kpanyinli. Saa bɛdenrɛdenrɛ wɔ ɛlɛ kɛ Bernardo la a, bɔ mɔdenle kɛ ɛnrɛva wɔ adwenle ɛnrɛzie kɛzi ɛ ti zile aze la azo, emomu, die folɛdulɛ ne to nu na yɛ nzenzaleɛ mɔɔ hyia la. c (Mrɛ. 8:33; 22:4) Saa ɛyɛ ye zɔ a, ɛbahola wɔanyia anwodozo kɛ Gyihova bayila wɔ kɛ ɛlile nɔhalɛ ɛmaanle ye nee ye ahyehyɛdeɛ ne la.

10. Nzenzaleɛ mɔɔ bɛyɛle ye wɔ ahyehyɛdeɛ ne anu la boni a ɔbayɛ kɛ ɔzɔle Yizilayɛ mrenyia bie mɔ nɔhalɛlilɛ ɔnleanle a?

¹⁰ Saa bɛyɛ nzenzaleɛ wɔ ahyehyɛdeɛ ne anu a, ɔbahola yeazɔ yɛ nɔhalɛlilɛ yeanlea. Saa yɛannea boɛ a, ɔbahola yeahwe yɛ yeavi Gyihova anwo bɔbɔ. Kɛ neazo la, suzu kɛzi nzenzaleɛ mɔɔ Mosisi Mɛla ne maanle bɛyɛle wɔ ahyehyɛdeɛ ne anu la hanle Yizilayɛma bie mɔ la anwo. Kolaa na bɛava Mɛla ne bɛamaa bɛ la, ɛnee mbusua tile yɛ gyima mɔɔ ɛsɔfoma ne yɛ la. Bɛsisile afɔlemokyea na bɛgyinlanle bɛ mbusua ne mɔ agyakɛ anu bɛbɔle afɔle bɛmaanle Gyihova. (Gyn. 8:20, 21; 12:7; 26:25; 35:1, 6, 7; Dwobu 1:5) Noko mɔɔ bɛvale Mɛla ne bɛmaanle bɛ la, nwolɛ adenle zɔhane vile mbusua tile ne mɔ asa. Gyihova kpale ɛsɔfoma wɔ Aalɔn abusua ne anu kɛ bɛbɔ afɔle. Ɔvi zɔhane mekɛ ne mɔɔ kɔ la, ɛnee saa abusua tile bie mɔɔ ɛnvi Aalɔn abozoamra ne anu la yɛ ɛsɔfoma gyima ne bie a, bɛkola bɛku ye. d (Lɛv. 17:3-6, 8, 9) Asoo ɔbayɛ kɛ ɛhye ati a Kɔla, Deetan, Abaelam nee mgbanyima 250 dwazole tiale Mosisi nee Aalɔn la ɔ? (Nɔm. 16:1-3) Yɛngola yɛnzi ye pi. Kɛzi ɔde biala la, Kɔla nee ɔ gɔnwo mɔ angɔ zo anli nɔhalɛ ammaa Gyihova. Saa nzenzaleɛ bie mɔɔ bɛyɛ ye wɔ ahyehyɛdeɛ ne anu la sɔ wɔ nɔhalɛlilɛ nea a, duzu a ɛbahola wɔayɛ a?

11. Duzu a yɛsukoa yɛfi Livaema bie mɔ mɔɔ bɛvi Kohate abusua ne anu la neazo ne anu a?

¹¹ Die nzenzaleɛ mɔɔ bɛbayɛ ye wɔ ahyehyɛdeɛ ne anu la to nu. Mɔɔ bɛlua fienemgbole ne anu la, ɛnee Kohatema yɛ gyima titili bie. Mekɛ biala mɔɔ Yizilayɛma badu bɛ bo la, Kohatema bie mɔ soa ngyekyeleɛ ɛlɛka ne di menli ne amuala anyunlu. (Nɔm. 3:29, 31; 10:33; Dwɔh. 3:2-4) Ɔle nwolɛ adenle kpole kpalɛ! Noko mɔɔ Yizilayɛma hɔdɛnlanle Ɛwɔkɛ Azɛlɛ ne azo la, ninyɛne hakyile. Ɛnee bɛnda bɛndu Ɛlɛka ne abo. Ɔti, ɔkadwu mekɛ mɔɔ Sɔlɔmɔn di belemgbunli la, ɛnee bɛmaa Kohatema bie mɔ to edwɛne, bie mɔ sinza nlenkɛ mgbole yɛɛ ɛnee bie mɔ nea ninyɛnezielɛleka ne mɔ azo. (1 Ek. 6:31-33; 26:1, 24) Kɛlɛtokɛ biala ɛnle ɛkɛ ne mɔɔ kile kɛ Kohatema dendɛle bɛ nzo abo anzɛɛ bɛhanle kɛ bɛmaa bɛ gyima titili ɔlua gyima mɔɔ ɛnee bɛyɛ ye dɛba la ati. Duzu a yɛsukoa yɛfi nu a? Fi wɔ ahonle nu die nzenzaleɛ mɔɔ bɛbayɛ ye wɔ Gyihova ahyehyɛdeɛ ne anu la to nu, saa bɔbɔ ɔka wɔ gyimalilɛ a. Maa ɛ nye ɛlie gyimalilɛ biala mɔɔ bɛbava bɛamaa wɔ la anwo. Kakye kɛ tɛ wɔ gyimalilɛ ne a maa ɛsonle bolɛ ɛmaa Gyihova a. Gyihova anye die tieyɛ nwo tɛla gyimalilɛ biala.​​—1 Sa. 15:22.

12. Mɔɔ bɛhakyile Zaina gyimalilɛ na ɛnee ɔwɔ kɛ ɔfi Bɛtɛle la, kɛzi ɔdele nganeɛ ɛ?

 ¹² Suzu adiema raalɛ Zaina mɔɔ ɔwɔ Middle East la anwubielɛ ne anwo. Bɛhakyile ye gyimalilɛ na nwolɛ adenle mɔɔ ɔ nye die nwo kpalɛ la vile ɔ sa. Mɔɔ ɔvale ɛvolɛ mɔɔ bo 23 ɔyɛle gyima wɔ Bɛtɛle la anzi, bɛhanle kɛ ɔhɔyɛ adekpakyelɛ titilinli. Ɔhanle kɛ: “Me gyimalilɛ ne mɔɔ bɛhakyile ye la zinle me nwo kpalɛ. Mendele nganeɛ kɛ nvasoɛ ɛnle me nwo zo, na mengɔle zo membizale me nwo kɛ, ‘Duzu a meanyɛ ye boɛ a?’” Mɔɔ yɛ alɔbɔlɛ la a le kɛ, mediema bie mɔ maanle ye nyanelilɛ ne yɛle kpole, ɔluakɛ bɛhanle bɛhilele ye kɛ: “Saa ɛbɔle ɛ nwo mɔdenle a, anrɛɛ bɛanga kɛ ɛvi Bɛtɛle.” Wɔ mekɛ bie anu, Zaina asa anu dole kpalɛ na nɔɔzo biala ɛnee ɔsu. Noko ɔhanle kɛ: “Meammaa me adwenle nu anyɛ me kesee wɔ ahyehyɛdeɛ ne anzɛɛ ɛlɔlɛ mɔɔ Gyihova lɛ maa me la anwo.” Kɛzi Zaina holale maanle ɔ nye lale ɛkɛ ɛ?

13. Duzu a Zaina yɛle vale lile kɛzi ɛnee ɔte nganeɛ la azo a?

¹³ Zaina holale lile kɛzi ɛnee ɔte nganeɛ la azo. Kɛzi ɔyɛle ye ɛ? Ɔgengale edwɛkɛ mɔɔ fale ye ngyegyelɛ ne anwo la wɔ yɛ mbuluku ne mɔ anu. Edwɛkɛ, “You Can Cope With Discouragement!” mɔɔ wɔ February 1, 2001, The Watchtower ne anu la boale ye kpalɛ. Edwɛkɛ zɔhane hilehilele kɛzi ɔbayɛ kɛ Baebolo kɛlɛvolɛ Maake dele nganeɛ zɔhane ala bie wɔ mekɛ mɔɔ bɛhakyile ye gyimalilɛ la anu. Zaina hanle kɛ, “Maake neazo ne yɛle kɛ ayile mɔɔ boale me ɔmaanle menlile bɛsanudolɛ zo a.” Eza Zaina andwe ɔ nwo anvi ɔ gɔnwo mɔ anwo. Yeande ɔ nwo; yɛɛ yeande nganeɛ kɛ ɔ nwo yɛ anwunvɔne. Ɔnwunle kɛ Gyihova sunsum ne ɛlɛyɛ gyima wɔ ye ahyehyɛdeɛ ne anu na bɛdabɛ mɔɔ bɛli yɛ nyunlu la dwenle ɔ nwo kpalɛ. Eza ɔnwunle kɛ mɔɔ hyia Nyamenle ahyehyɛdeɛ ne kpalɛ la a le kɛ bɛbayɛ Gyihova gyima ne.

14. Nzenzaleɛ boni a ɛnee ɔyɛ se kɛ Vlado balie ado nu a, na duzu a boale ye a?

¹⁴ Bɛhanle asafo mɔɔ Vlado, asafo nu kpanyinli bie mɔɔ ɛli ɛvolɛ 73 mɔɔ wɔ Slovenia la wɔ nu la nee asafo gyɛne bɛbɔle nu, na akee bɛdole Belemgbunlililɛ Asalo ne mɔɔ ɛnee ɔkɔ debiezukoalɛ wɔ nu la anu na ɛhye gyegyele ye kpalɛ. Ɔhanle kɛ: “Meande ɔ bo kɛ ɔwɔ kɛ bɛto zɔhane Belemgbunlililɛ Asalo kɛnlɛma ne anu la. Ɔgyegyele me ɔluakɛ ɛnee kenlensa ye ala a yɛziezie Belemgbunlililɛ Asalo ne a. Mele kapentanli, na menyɛle mbia fofolɛ mɔɔ  wɔ ɛkɛ ne la bie. Eza asafo nwiɔ ne mɔɔ bɛhanle bɛbɔle nu la kile kɛ ɔwɔ kɛ yɛyɛ nzenzaleɛ dɔɔnwo na ɛnee ɔnla aze ɔmmaa yɛdayɛ mɔɔ yɛyɛ mgbanyinli la.” Duzu a boale Vlado ɔmaanle ɔliele adehilelɛ ne ɔdole nu a? Ɔhilehilele nu kɛ: “Saa bɛyɛ nzenzaleɛ wɔ ahyehyɛdeɛ ne anu na yɛdie yɛto nu a, ɔmaa yɛnyia nyilalɛ dahuu. Nzenzaleɛ ɛhye mɔ ɛlɛsiezie yɛ amaa nzenzaleɛ mgbole mɔɔ bara kenle bie la.” Bɛha bɛ asafo ne bɛbɔ nu anzɛɛ bɛhakyi wɔ gyimalilɛ na ɔyɛ se kɛ ɛbalie ɛhye wɔado nu ɔ? Nyia anwodozo kɛ Gyihova te wɔ edwɛkɛ bo. Saa yɛdie yɛto nu na yɛkɔ zo yɛdi nɔhalɛ yɛmaa Gyihova nee ahyehyɛdeɛ ne mɔɔ ɔlɛfa yeayɛ gyima la a, ye biala anu ɔbayila yɛ.​​—Edw. 18:25.

15. Saa yɛlɛyia ngyegyelɛ wɔ asafo ne anu a, kɛ ɔkɛyɛ na yɛamaa yɛ nye ala ɛkɛ ɛ?

¹⁵ Mekɛ mɔɔ yɛlɛbikye ewiade ɛhye awieleɛ la, yɛbahola yɛamaa yɛ nye ala kɛ yɛbayia ngyegyelɛ wɔ asafo ne anu. Ɛhye bahola azɔ nɔhalɛ mɔɔ yɛdi yɛamaa Gyihova la anlea. Ɔti ɔwɔ kɛ yɛmaa yɛ nye da ɛkɛ. Saa ɛte nganeɛ kɛ adiema bie nee wɔ anli ye boɛ a, mmafa nwolɛ ɛya ɛsie wɔ nu. Saa bɛtenrɛdenrɛ wɔ a, mmafa wɔ adwenle ɛsie kɛzi ɔmaanle ɛ ti zile aze la azo, emomu, die folɛdulɛ ne to nu na yɛ nzenzaleɛ mɔɔ hyia la. Yɛɛ saa nzenzaleɛ bie mɔɔ bɛyɛ ye wɔ Gyihova ahyehyɛdeɛ ne anu la ɛha wɔ a, fi ahonle nu die to nu na di zo.

16. Kɛ ɔkɛyɛ na wɔahɔ zo wɔanyia Gyihova nee ye ahyehyɛdeɛ ne anu anwodozo ɛ?

¹⁶ Saa bɛsɔ wɔ nɔhalɛlilɛ bɛnea a, ɛbahola wɔahɔ zo wɔanyia anwodozo wɔ Gyihova nee ye ahyehyɛdeɛ ne anu. Noko saa ɛbahola wɔayɛ zɔ a, ɔhyia kɛ ɛmaa ɛ nye da ɛkɛ, kile kɛ ɛbazie ɛ nwo dii, wɔadwenle ninyɛne nwo kpalɛ na wɔanwu ninyɛne kɛ mɔɔ Gyihova nwu ye la. Bɔ kpɔkɛ kɛ ɛbazukoa Baebolo ne anu menli mɔɔ holale gyinlanle ngyegyelɛ ko ne ala bie anloa la anwo debie na wɔadwenledwenle bɛ neazo ne anwo. Sɛlɛ Gyihova kɛ ɔboa wɔ. Yɛɛ mmatwe ɛ nwo ɛfi wɔ asafo ne anu amra anwo ɛlɛ. Akee ɔnva nwo biala mɔɔ bazi la, Seetan ɛnrɛhola ɛnrɛhwe wɔ ɛnrɛvi Gyihova anzɛɛ Ye ahyehyɛdeɛ ne anwo.​​—Gye. 4:7.