Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

1918​—Ɛvolɛ Ɛya Ko Mɔɔ Ɛraze

1918​—Ɛvolɛ Ɛya Ko Mɔɔ Ɛraze

JANUARY 1, 1918, The Watch Tower ne vale edwɛkɛ ɛhye bɔle ɔ bo kɛ: “Duzu a ɛvolɛ 1918 bava ara a?” Ɛnee Konle Kpole ne gyi nu kpalɛ wɔ Europe, noko edwɛkɛ mɔɔ sisile wɔ ɛvolɛ ne mɔlebɛbo la maanle ɔzɔhonle kɛ ninyɛne bahɔ boɛ amaa Baebolo Sukoavoma ne nee ewiade ne.

EWIADE NE BƆLE ANZODWOLƐ NWO NOLO

Wɔ January 8, 1918, U.S. Maanle Kpanyinli Woodrow Wilson vale nzuzulɛ 14 mɔɔ bamaa “anzodwolɛ” ara la dole Mɛlalilɛ Ayiama ne anyunlu. Ɔhanle kɛ maanle ngakyile ne mɔ bayɛ adwenle ko, bɛade konle ninyɛne ɛyɛlɛ zo na “maanle mgbole nee ngyikyi amuala aha abɔ nu.” Ye “Nzuzulɛ Bulu Nee Nna” ne a nzinlii bɛgyinlanle zo bɛdele Maanle Maanle Ngyekyeleɛ ne na bɛvale bɛ sa bɛwulale Treaty of Versailles kɛlata ne mɔɔ maanle Konle Kpole ne rale awieleɛ la abo a.

BƐLILE DWAZOTIAMA NE ANWO ZO KONIM

Ɔnva nwo basabasayɛlɛ mɔɔ hɔle zo wɔ 1917 la, * ɛnee ɔzɔho kɛ Baebolo Sukoavoma ne ɛlɛba aranyia anzodwolɛ kɛ mɔɔ edwɛkɛ mɔɔ sisile wɔ Watch Tower Bible and Tract Society ɛvolɛ ɛvolɛ ayia ne abo di nwolɛ daselɛ la.

Wɔ January 5, 1918 ayia ɛhye abo, mgbanyima bie mɔ mɔɔ bɛyele bɛ bɛvile Bɛtɛle la bɔle mɔdenle kɛ bɛkpondɛ tumi wɔ ahyehyɛdeɛ ne anu bieko. Richard H. Barber mɔɔ ɛnee le neavolɛ adenduvo la yɛle asɔne bukele gyimalilɛ ne. Mɔɔ bɛvale ɛvolɛ 1917 amaneɛbɔlɛ ne bɛdole gua bɛwiele la, bɛdole ma bɛkpale adekilevoma bieko. Adiema Barber yele Joseph Rutherford nee mediema gyɛne nsia. Akee ndɛnebuavolɛ ko mɔɔ wɔ dwazotiama ne afoa la noko yele ye menli nsuu, na mgbanyima mɔɔ bɛyele bɛ bɛvile Bɛtɛle la boka nwo. Bɛanli konim. Ahyehyɛdeɛ ne anu mgbanyima dɔɔnwo dole ma kpale Adiema Rutherford nee mediema nsia gyɛne mɔɔ bɛdi nɔhalɛ la kɛ adekilevolɛma.

Mediema mɔɔ hɔle ayia zɔhane bie la ka kɛ, “ɔle nyianu mɔɔ tɛla biala mɔɔ bɛhɔ a.” Noko bɛ anyelielɛ ne andɛnla ɛkɛ ne angyɛ.

MƆƆ BƐYƐLE YE WƆ THE FINISHED MYSTERY NE ANWO LA

Ɛnee Baebolo Sukoavoma ne ɛva siane dɔɔnwo ɛhyɛ The Finished Mystery buluku ne. Menli mɔɔ lɛ ahonle kpalɛ la anye liele nuhua edwɛkɛ ne anwo.

E. F. Crist mɔɔ ɛnee le neavolɛ adenduvo wɔ Canada la hanle agyalɛma bie mɔɔ gengale The Finished Mystery buluku ne la anwo edwɛkɛ kɛ, bɛliele nɔhalɛ ne bɛdole nu wɔ dapɛne nnu pɛ anu! Ɔhanle kɛ: “Agyalɛma ne yilale bɛ nwo zo yɛɛ ɛnee bɛlɛnyia anyuhɔlɛ kpalɛ.”

Nrenyia bie mɔɔ nyianle buluku ne bie la hanle nuhua edwɛkɛ hilele ɔ gɔnwo mɔ ndɛndɛ ne ala. Ɔ “nye liele” nuhua edwɛkɛ ne anwo. Ɔka kɛ: “Ɛnee melua ɛleka bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Third Avenue la, na debie bie mɔɔ ɛnee mesuzu kɛ belekese la bɔle me bati, noko amuanrɛɛ ‘The Finished Mystery’ ne bie ɔ. Menvale mengɔle sua nu na mengengale ɔ muala. . . . Nzinlii menwunle kɛ, amuanrɛɛ ɛsɔfo . . . bie a vale ɛya vuandinle buluku ne vile ye nvɛnzɛlɛ nu dole aze a . . . Medie medi bɔkɔɔ kɛ mɔɔ ɔyɛle la maanle menli dɔɔnwo nyianle anyelazo. . . . Ɔlua ɛsɔfo ne ɛyavalɛ ne ati, yɛlɛye Nyamenle ayɛlɛ.”

Mɔɔ ɛsɔfo ne yɛle la ɛnyɛ azibɛnwo. Canada maanle mgbanyima vale bɛ sa dole buluku ne azo wɔ February 12, 1918, bɛbɔle somolɛ kɛ, edwɛkɛ mɔɔ maa bɛdwazo bɛtia maanle na bɛngɔ konle la wɔ nu. Yeangyɛ, United States maanle mgbanyima noko yɛle bie. Arane mgbanyima hɔnleɛnleanle Bɛtɛle nee ɔfese mɔɔ wɔ New York, Pennsylvania, nee California la anu kɛ bɛkɛnyia debie bɛkɛgyinla zo bɛkɛhye menli mɔɔ li ahyehyɛdeɛ ne anyunlu la. Wɔ March 14, 1918, U.S. Department of Justice ne vale ɔ sa dole The Finished Mystery ne azo. Bɛhanle kɛ buluku ne mɔɔ bɛlɛkyehyɛ la ɛmmaa menli ɛnva bɛ nwo ɛnwula konle ne anu, na ɛhye tia bɛ mɛla mɔɔ bɛfɛlɛ ye Espionage Act la.

EFIADE NLA!

Wɔ May 7, 1918, Department of Justice ne hyele Giovanni DeCecca, George Fisher, Alexander Macmillan, Robert Martin, Frederick Robison, Joseph Rutherford, William Van Amburgh, yɛɛ Clayton Woodworth. Bɛbɔle bɛ somolɛ kɛ “bɛlɛyɛ debie mɔɔ mɛla ɛmmaa adenle la, bɛ nye fuu bɛlɛmaa menli adwazo atia United States arane ne mɔɔ bɛnzulo mɔɔ bavi nu ara la, bɛnva bɛ nwo bɛnwula konle nu, yɛɛ bɛkpo kɛ bɛbahɔ sogya. Bɛhɔle kɔɔto mɔɔ limoa wɔ June 5, 1918 na ɛnee ɛhwee ɛngile kɛ bɛbado bɛ efiade. Duzu ati ɔ?

United States kɔɔto ne hanle kɛ mɛla mɔɔ bɛse bɛdo la a le Espionage Act ne mɔɔ bɛgyinla zo “bɛtwe menli mɔɔ ka adalɛ edwɛkɛ anzo la.” Wɔ Maanle Mɛlalilɛ Ayia mɔɔ bɛyɛle ye wɔ May 16, 1918 la abo, bɛanlie nzenzaleɛ mɔɔ bɛkulo kɛ bɛyɛ wɔ Mɛla ne anu mɔɔ anrɛɛ ɔbabɔ menli mɔɔ vale “adwenle kpalɛ hɛlɛle edwɛkɛ mɔɔ le nɔhalɛ na debie kpalɛ vi nu bara” anwo bane la bɛando nu. The Finished Mystery ne a bɛhanle nwolɛ edwɛkɛ kpalɛ wɔ ayia ne abo a. U.S. Maanle Mɛlalilɛ Ayia ne kɛlɛtokɛ ko ka buluku ne anwo edwɛkɛ kɛ: “Mɛlɛbɛla edwɛkɛ ɛhye mɔɔ yɛ ɛzulolɛ la ko a le buluku ne mɔɔ bɛfɛlɛ ye ‘The Finished Mystery’ la . . . Buluku zɔhane ɛlɛmaa sogyama agyakyi bɛ gyima . . . yɛɛ ɔmmaa menli ɛngɔ sogya.”

Wɔ June 20, 1918, kɔɔto ne hanle kɛ, mediema mɔtwɛ ne di fɔlɛ. Aleɛ hyenle la, ndɛnebuavolɛ ne buale edwɛkɛ ne. Ɔhanle kɛ: “Ɛzonlenlɛ nu adalɛ edwɛkɛ mɔɔ menli ɛhye mɔ ɛmaa yedɛlɛ la . . . yɛ ɛzulolɛ tɛla Germany Sogyama mɔɔ ɛlɛko atia bɛ nwo. . . . Ɔti, ɔwɔ kɛ bɛtwe bɛ nzo kpole.” Ye dapɛne nwiɔ anzi, bɛguale mediema mɔtwɛ ɛhye mɔ efiade ɛvolɛ 10 kɔdwu 20 wɔ Atlanta, Georgia.

EDWƐKƐHANLƐ GYIMA NE HƆLE ZO

Mekɛ ɛhye anu, Baebolo Sukoavoma ne yiale dwazotia mɔɔ anu yɛ se. Federal Bureau of Investigation (FBI) ne nleɛnleanle bɛ gyima nu kpalɛ na bɛyɛle nwolɛ ngɛlata apenle dɔɔnwo. Ngɛlata ɛhye mɔ maanle ɔlale ali kɛ, mediema ne mɔ ɛzi bɛ kɛnra kɛ bɛbaha edwɛkɛ ne.

Kpanyinli ne mɔɔ yɛ gyima wɔ posu ɔfese mɔɔ wɔ Orlando, Florida la hɛlɛle FBI ne kɛ: “[Baebolo Sukoavoma ne] kɔ menli azua nu, na bɛta bɛyɛ ye nɔɔzo. . . . Bɛkulo kɛ gyima ne kɔ zo, ɔti bɛlɛyɛ ye anyebolo zo.”

Sogya kpanyinli bie mɔɔ nea Konle Gyimalilɛleka bie azo la hɛlɛle ɔfese bie kɛ, gyima mɔɔ Frederick W. Franz mɔɔ nzinlii zonlenle wɔ Neazo Eku ne anu ɛlɛyɛ la ati, ɔmaa bɛhye ye. Sogya kpanyinli ne hɛlɛle kɛ: “F. W. Franz . . . ɛva ɔ nwo ɛwula ‘Finished Mystery’ buluku ne ɛdɔnenlɛ nu ɛsesebɛ na yedɔne apenle dɔɔnwo.”

Charles Fekel, mɔɔ ɔdaye noko ɔzonlenle kɛ Neazo Eku ne anu sonla la noko yiale ɛkpɔlɛ mɔɔ anu yɛ se. Bɛhyele ye ɔluakɛ ɛnee ɔlɛkyehyɛ The Finished Mystery ne yɛɛ bɛnleɛnleanle ye ninyɛne nu. Bɛdole ye efiade siane ko wɔ Baltimore, Maryland, na bɛbule ye kɛ “Austrianli mɔɔ ɔle bɛ kpɔvolɛ.” Mɔɔ ɔlɛfa akɛnrasesebɛ yeali menli mɔɔ ɛlɛbizebiza ye edwɛkɛ daselɛ la, ɔhakyele Pɔɔlo edwɛkɛ mɔɔ wɔ 1 Kɔlentema 9:16 la: “Menga edwɛkpa ne a, anrɛɛ me gyakɔ!” *

Ɛye mɔdenle mɔɔ ɛnee Baebolo Sukoavoma ne ɛlɛfa abɔ edwɛkpa ne nolo la ɛsia ahane a, eza bɛhɛlɛle ngɛlata kɛ arane ne ɛgyakyi mediema mɔɔ bɛgua efiade wɔ Atlanta la. Anna K. Gardner ka kɛ: “Ɛnee dahuu yɛlɛ debie yɛyɛ. Mɔɔ bɛguale mediema ne mɔ efiade la, ɛnee ɔwɔ kɛ yɛnyia menli yɛmaa bɛfa bɛ sa bɛwula yɛ ngɛlata ne mɔ abo. Yɛhɔle menli azua nu. Yɛnyianle menli apenle dɔɔnwo yɛmaanle bɛvale bɛ sa bɛwulale ngɛlata ne mɔ abo! Yɛhanle yɛhilele menli mɔɔ yɛhɔdole bɛ la kɛ, menli mɔɔ bɛgua bɛ efiade la le nɔhalɛ Kilisienema mɔɔ bɛbua bɛ mgbɔvodɛne a.”

NYIANU NGAKYILE

Wɔ mekɛ ɛsesebɛ ɛhye anu, bɛyɛle nyianu fane dɔɔnwo bɛmaanle mediema ne mɔ anwosesebɛ wɔ sunsum nu. The Watch Tower ne bɔle amaneɛ kɛ: “Bɛyɛle nyianu mɔɔ bo abulanla wɔ ɛvolɛ ne anu . . . Yɛ sa ɛha nyianu ɛhye mɔ anwo amaneɛbɔlɛ mɔɔ ka ahonle. Mekɛ bie mɔɔ ɛze la, ɛnee saa wawaa ne ɛlɛkɔ awieleɛ anzɛɛ fɔsɛlɛ ne ɛlɛba arabɔ ɔ bo a yɛɛ yɛyɛ nyianu ne mɔ a, noko kɛkala yɛyɛ nyianu siane biala wɔ ɛvolɛ ne anu.”

Ɛnee ahonlekpalɛma ɛlɛtie edwɛkpa ne. Wɔ Cleveland, Ohio nyianu bie mɔɔ menli kɛyɛ 1,200 a hɔle la abo, bɛzɔnenle menli 42, na kakula nrenyia ekyi bie mɔɔ “ɔsulo Nyamenle na ɔyilale ɔ nwo zo la bamaa mgbanyinli dɔɔnwo mɔɔ bɛnzonle Nyamenle mɔɔ bɛbade kakula ne edwɛkɛ la anyunlu agua aze.”

BONI BIEKO?

Mɔɔ 1918 ɛlɛkɔ awieleɛ la, ɛnee Baebolo Sukoavoma ne ɛnnwu mɔɔ bazi kenle bie a. Bɛdɔnenle azua mɔɔ wɔ Brooklyn la bie mɔ, na bɛvale gyima ne ati bɛhɔle Pittsburgh, Pennsylvania. Mɔɔ menli mɔɔ li gyima ne anyunlu gua efiade la, bɛyɛle ɛvolɛ ɛvolɛ ayia bieko anwo ngyehyɛleɛ wɔ January 4, 1919. Duzu a ɛnee bazi a?

Yɛ mediema ne mɔ vale mɔdenlebɔlɛ yɛle bɛ gyima ne. Bɛnyianle anwodozo bɔkɔɔ, ɛhye ati, bɛkpale edwɛkɛ ɛhye kɛ bɛ ɛvolɛdwɛkɛ maa 1919: “Akodeɛ biala mɔɔ bɛyɛ bɛatia wɔ la ɛnrɛyɛ kpalɛ ɛlɛ.” (Aye. 54:17, King James Version) Akee nzenzaleɛ kpole rale mɔɔ maanle mediema ne mɔ diedi nu mianle a, na bɛnyianle anwosesebɛ bɛyɛle gyima kpole mɔɔ ɛnee la bɛ nyunlu la.

^ ɛden. 6 Nea edwɛkɛ “One Hundred Years Ago​—1917” mɔɔ wɔ 2017 Yearbook of Jehovah’s Witnesses, m. 172-176 la.

^ ɛden. 22 Nea Charles Fekel ɛbɛlabɔlɛ nu edwɛkɛ, “Joys Through Perseverance in Good Work,” mɔɔ wɔ March 1, 1969, The Watchtower ne anu la.