Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Ka Nɔhalɛ Ne

Ka Nɔhalɛ Ne

“Bɛha nɔhalɛ bɛhile bɛ nwo ngoko.”​—ZƐK. 8:16.

EDWƐNE: 56, 124

1, 2. Adalɛbɔlɛ boni a nyianle alesama anwo zo tumi kpole a, na nwane a bɔle a?

FONU, lateleke kɛnlaneɛ, kale nee felegye le adwuleso ninyɛne bie mɔ mɔɔ ɛmaa ɛbɛlabɔlɛ ɛyɛ sikalɛ a. Ninyɛne bie mɔ le kɛ etu awolɛ, bɔmbo mɔɔ vea azɛlɛ bo, sigalɛte yɛɛ atomic bɔmbo mɔɔ bɛyɛ la fa yɛ ngoane to esiane nu. Noko, ɛnee debie bie wɔ ɛkɛ kolaa na ɛhye mɔ amuala ara, na yeha alesama wɔ adenle ɛtane zo kpalɛ. Duzu debie ɔ? Adalɛbɔlɛ! Ɔle edwɛkɛ mɔɔ ɔnle nɔhalɛ mɔɔ bɛka bɛbɛlɛbɛla awie. Nwane a limoa bɔle adalɛ a? Gyisɛse Kelaese hanle kɛ “adalɛ kɔsɔɔti bɛ ze” a le “Abɔnsam.” (Kenga Dwɔn 8:44.) Mekɛ boni a ɔbɔle adalɛ mɔɔ limoa a?

2 Ɔyɛle ɛhye wɔ ɛvolɛ apenle dɔɔnwo mɔɔ ɛze ɛhɔ la wɔ Yidɛn tola ne anu. Ɛnee Adam nee Yive, agyalɛma mɔɔ limoa la anye die wɔ Paladaese asetɛnla mɔɔ bɛ Bɔvolɛ ne ɛva ɛmaa bɛ la anwo. Nuhua yɛɛ Abɔnsam yele ɔ ti a. Ɛnee ɔze kɛ Nyamenle ɛze agyalɛma mɔɔ bɛlimoa la kɛ ɔnle kɛ bɛdi “kpalɛ nee ɛtane ɛnwunlɛ baka ne,” amaa bɛanwu. Noko, Seetan luale ɛwɔlɛ nwo zo zele Yive kɛ: “Bɛnrɛwu [adalɛ mɔɔ limoa]. Nyamenle ze kɛ saa bɛdi baka ne ma ne bie a bɛ nye babuke na bɛayɛ kɛ ɔdaye Nyamenle la, na bɛanwu mɔɔ le kpalɛ, bɛannwu mɔɔ le ɛtane la.”​—Mɔl. 2:15-17; 3:1-5.

3. Duzu ati a yɛkola yɛka kɛ adwenle ɛtane ti a Seetan bɔle adalɛ ɛ, na duzu a ɛvi nu ɛra a?

3 Adwenle ɛtane ti a Seetan bɔle adalɛ a, ɔluakɛ ɛnee ɔze ye wienyi kɛ saa Yive die ye di na ɔdi bakama ne a, ɔbawu. Yive nee Adam amunwiɔ yɛle Gyihova anwo anzosesebɛ na bɛwule. (Mɔl. 3:6; 5:5) Mɔɔ tɛla ɛhye la, ɔlua ɛtane zɔhane azo, “ewule dɛlɛle hanle menli kɔsɔɔti.” Nɔhalɛ nu, “ewule lile belemgbunli . . . , bɔbɔ [wɔ] bɛdabɛ mɔɔ bɛanyɛ ɛtane kɛ Adam” la anwo zo. (Wlo. 5:12, 14) Ɔti a kɛkala yɛnli munli, yɛndɛnla aze yɛngyɛ yɛɛ yɛ nye ɛnlie kɛ mɔɔ Nyamenle kpondɛ la. Saa alesama ɛdɛnla aze ɛhyɛ o, “ɛvolɛ abulasuu, saa anwosesebɛ wɔ nu a, abulatwɛ.” Yemɔ bɔbɔ, mekɛ dɔɔnwo ne ala, ɛbɛlabɔlɛ ne le “ɛvɛlɛ nee nyane ngome.” (Edw. 90:10) Alɔbɔlɛ edwɛkɛ boni ɛne! Ɔ muala vi Seetan adalɛbɔlɛ ne.

4. (a) Kpuya boni mɔ a ɔwɔ kɛ yɛbua a? (b) Kɛ mɔɔ Edwɛndolɛ 15:1, 2 ka la, nwane mɔ ala a bahola ayɛ Gyihova agɔnwo mɔ a?

4 Mɔɔ Gyisɛse ka Abɔnsam nyɛleɛ ne anwo edwɛkɛ la, ɔhanle kɛ: “Yeandɛnla nɔhalɛ ne anu ɔluakɛ nɔhalɛ ɛnle ye nu.” Seetan ɛlɛkɔ zo abɔ adalɛ abɛlɛbɛla “azɛlɛ ye azo amra amuala.” (Yek. 12:9) Yɛngulo kɛ Abɔnsam bɛlɛbɛla yɛ. Ɔti, bɛmaa yɛzuzu kpuya nsa anwo: Kɛzi Seetan ɛlɛbɛlɛbɛla alesama ɛ? Duzu ati a menli ta bɔ adalɛ a? Yɛngulo kɛ yɛsɛkye agɔnwolɛvalɛ kpalɛ mɔɔ yɛ nee Gyihova lɛ kɛ mɔɔ Adam nee Yive yɛle la, ɔti kɛ ɔkɛyɛ na yɛahile kɛ yɛka “nɔhalɛ kpalɛ kpalɛ” dahuu ɛ?​—Kenga Edwɛndolɛ 15:1, 2.

KƐZI SEETAN ƐLƐBƐLƐBƐLA ALESAMA LA

5. Kɛzi Seetan ɛlɛbɛlɛbɛla menli ɛnɛ ɛ?

5 Ɛnee ɛzoanvolɛ Pɔɔlo ze kɛ yɛbahola yɛahoati ye agyiba ne mɔ amaa “Seetan anli yɛ nwo zo konim ɔluakɛ yɛze ye ndenle ne mɔ.” (2 Kɔl. 2:11) Yɛze kɛ ewiade amuala mɔɔ adalɛ ɛzonlenlɛ, maanyɛlɛ ngyehyɛleɛ yɛɛ gualilɛ ngyehyɛleɛ ne amuala boka nwo la wɔ Abɔnsam tumi bo. (1 Dwɔn 5:19) Yemɔti ɔnzi yɛ nwo kɛ Seetan ɛlɛmaa menli mɔɔ lɛ tumi abɔ “adalɛ” la. (1 Tim. 4:1, 2) Yɛnwu ɛhye wɔ menli mɔɔ yɛ gyima mgbole la afoa nu, bɛtɔne ninyɛne mɔɔ boda menli la, bɛwua awie mɔ na bɛka bɛ gyima ne mɔ anwo edwɛkɛ mɔɔ ɛnle nɔhalɛ la.

6, 7. (a) Duzu ati a ɛzonlenlɛ nu mgbanyima mɔɔ bɔ adalɛ la di fɔlɛ kpalɛ a? (b) Adalɛ edwɛkɛ boni mɔ a wɔde kɛ ɛzonlenlɛ nu mgbanyima ɛlɛka a?

6 Ɛzonlenlɛ nu mgbanyima mɔɔ bɔ adalɛ la di fɔlɛ kpalɛ ɔluakɛ bɛfa dahuu ngoane mɔɔ awie mɔ banyia la bɛto esiane nu. Saa awie die adalɛ ngilehilelɛ to nu na ɔyɛ debie mɔɔ Nyamenle kyi la a, ɔbahola yeamaa ye dahuu ngoane avi ɔ sa. (Hozia 4:9) Ɛnee Gyisɛse ze kɛ adalɛ zɛhae a ɛzonlenlɛ nu mgbanyima mɔɔ wɔ ye mekɛ zo la bɔ a. Ɔti ɔhanle ɔzile bɛ nyunlu kɛ: “Bɛ gyakɔ, mɛla kilehilevolɛma nee Falasiima, nabalabama! ɔluakɛ bɛdua azule nye nee azɛlɛ resee zo bɛkɔkakyi awie, noko saa ɔkakyi ɔwie a bɛmaa ɔ nwo fɛta Gehenna [ɛzɛkyelɛ mɔɔ ɛnlɛ awieleɛ] fane nwiɔ ɔtɛla bɛ.” (Mat. 23:15; ɔbdw.) Gyisɛse vale edwɛkɛ agbɔkɛ mɔɔ anyebolo wɔ nu la dendɛle tiale ɛzonlenlɛ nu mgbanyima adalɛ zɔhane mɔ. Ɛnee amgba ‘bɛvi bɛ ze Abɔnsam, mɔɔ le kodiawu la ɛkɛ.’​—Dwɔn 8:44.

7 Ɛnɛ, ɛzonlenlɛ nu adekilevoma ɛbu ewiade ɛleka biala. Bɛfɛlɛ bie mɔ ɛsɔfoma, sɛlɛvolɛma, Relabaema nee mɔɔ bokɛboka nwo la. Kɛ mɔɔ ɛvoya mɔɔ limoa ɛzonlenlɛ nu mgbanyima yɛle la, bɛyɛ ninyɛndane ‘bɛfa bɛsi menli mɔɔ kulo kɛ bɛnwu nɔhalɛ’ ne mɔɔ wɔ Nyamenle Edwɛkɛ ne anu la adenle, na “bɛkakyi Nyamenle anwo nɔhalɛ ne bɛyɛ ye adalɛ.” (Wlo. 1:18, 25) Bɛ adalɛ ngilehilelɛ ne bie a le Abɔnsam senle, ɛkɛla mɔɔ ɛnwu ɛlɛ, sonla mɔɔ ɔwu a bɛsia bɛwo ye bieko yɛɛ koasea adwenle mɔɔ bɛlɛ kɛ Nyamenle balie mrenyia mɔɔ fa bɛ gɔnwo mɔ mrenyia nee menli mɔɔ bɛ awodeɛ le ko agyalɛ ado nu la.

8. Adalɛ edwɛkɛ boni a yɛ nye la kɛ maanyɛlɛma baha ye kenle nsa ye a, na kɛzi ɔwɔ kɛ yɛyɛ yɛ nyɛleɛ ɛ?

8 Maanyɛlɛma bɔ adalɛ fa bɛlɛbɛla alesama. Adalɛ kpole kpalɛ mɔɔ bɛbabɔ la a le kɛ bɛbaha kɛ bɛnyia “anzodwolɛ nee banebɔlɛ!” Noko “ɛzɛkyelɛ bara bɛ nwo zo arɛlevilɛ nu.” Ɔrɛla ye kɛ yɛnrɛmaa bɛnrɛbɛlɛbɛla yɛ amaa yɛabu yɛ nye yɛagua kɛzi ewiade ne anu tɛnlabelɛ ne ɛzɛkye bɔkɔɔ la azo! Nɔhalɛ nu, “[yɛze] ye wienyi kɛ Gyihova kenle ne bara kɛ awule ba nɔɔzo la.”​—1 Tɛs. 5:1-4.

DEƐMƆTI MENLI TA BƆ ADALƐ LA

9, 10. (a) Duzu ati a menli bɔ adalɛ a, na duzu a ɛvi nu ɛra a? (b) Duzu a ɔwɔ kɛ yɛkakye ye wɔ Gyihova anwo a?

9 Saa bɛyɛ adwuleso ninyɛne na ɔdie duma a, ɔngyɛ ɛnee bɛyɛ ye dɔɔnwo. Kɛ adalɛbɔlɛ de la ɛne. Ɛnɛ, menli bu adalɛbɔlɛ kɛ ɛtane ɛnle nwo, na tɛ menli mɔɔ ɛlie duma la angome a bɔ adalɛ a. Y. Bhattacharjee hanle ye wɔ edwɛkɛ “Why We Lie” anu kɛ, “kɛkala adalɛbɔlɛ ɛrayɛ sonla subane.” Menli ta bɔ adalɛ fa die bɛ nwo anzɛɛ fa kpondɛ debie. Bɛbɔ adalɛ bɛfa bɛkeda bɛ nvonleɛ zo, bɛkpondɛ ezukoa anzɛɛ debie gyɛne. Edwɛkɛ ne doale zo kɛ, yɛlɛ menli mɔɔ “adalɛbɔlɛ ɛnyɛ bɛ ɛse, bɛbɔ adalɛ mgbole nee ngyikyi bɛkile menli mɔɔ bɛnze bɛ, bɛ gɔnwo mɔ gyimayɛvoma, bɛ gɔnwo mɔ yɛɛ bɛ alɔvolɛ.”

10 Duzu a ɛvi adalɛbɔlɛ ɛhye mɔ anu ɛra a? Ɔmmaa bɛnlie bɛ nwo bɛnli yɛɛ ɔsɛkye agɔnwolɛ anzɛɛ agyalɛ. Kɛ neazo la, nea kɛzi ɔbayɛ nyane saa agyalɛ raalɛ gyakyi ɔ hu mɔɔ ɔdi nɔhalɛ la ɛkɛ ɔkɔfa nrenyia fofolɛ na ɔbɔ adalɛ ɔfa ɔkeda ye ɛtane ne azo a. Anzɛɛ abusua tile mɔɔ yɛ ɔ ye nee ɔ mra amumuyɛ wɔ sua nu na akee ɔdwu menli nu a, yeayɛ kɛ asɛɛ ɔkulo bɛ edwɛkɛ la. Noko, ɔwɔ kɛ yɛkakye kɛ menli ɛhye mɔ mɔɔ bɛbɛlɛbɛla awie mɔ la ɛnrɛhola ɛnrɛva debie biala ɛnrɛzie Gyihova, ɔluakɛ “debie biala anwo la ɛkɛ yɛɛ zolɛ ɛbuke wienyi” wɔ ɔ nyunlu.​—Hib. 4:13.

11. Duzu a yɛsukoa yɛfi Ananayase nee Safaela neazo ɛtane ne anu a? (Nea mɔlebɛbo nvoninli ne.)

11 Kɛ neazo la, Baebolo ne maa yɛnwu kɛzi ‘Seetan zile’ Kilisiene agyalɛma bie ahonle ɔmaanle bɛbɔle adalɛ wɔ ɛvoya mɔɔ limoa anu la. Ananayase nee Safaela bɔle kpɔkɛ wɔ bɛ ahonle nu kɛ bɛbɛlɛbɛla ɛzoanvolɛ ne mɔ. Bɛdɔnenle bɛ agyapadeɛ na bɛvale ezukoa ne bie bɛrɛlɛle ɛzoanvolɛ ne mɔ. Ɛnee agyalɛma ne kulo kɛ bɛdie duma wɔ asafo ne anu bɛmaa ɔyɛ kɛ asɛɛ bɛva ezukoa ne amuala bɛra kɛ bɛfa bɛayɛ nyele. Noko ɛnee Gyihova ze mɔɔ bɛyɛ la, na ɔhwenle bɛ nzo wɔ nwolɛ.​—Gyi. 5:1-10.

12. Duzu a bado ɛtanevolɛma mɔɔ ɛnnu bɛ nwo nee adalɛma ɛ, na duzu ati ɔ?

12 Kɛzi Gyihova bu adalɛbɔlɛ ɛ? Seetan nee menli mɔɔ ɛnnu bɛ nwo na bɛbɔ adalɛ bɛfa bɛsukoa ye la ɛlɛkɔ ‘senle tandane ne anu.’ (Yek. 20:10; 21:8; Edw. 5:6) Duzu ati ɔ? Ɔluakɛ Gyihova bu menli zɔhane mɔ mɔɔ bɛbɔ adalɛ la kɛ bɛ nee “awie biala mɔɔ ye nyɛleɛ ɛnzɔ Nyamenle anye la” le ko.​—Yek. 22:15, ɔbdw.

13. Duzu a yɛze ye wɔ Gyihova anwo a, na duzu a ndelebɛbo zɔhane maa yɛyɛ a?

13 Yɛze kɛ Gyihova ɛnle “kɛ sonla na yeabɔ adalɛ.” Nɔhalɛ nu, “Nyamenle ɛngola ɛmbɔ adalɛ.” (Ɛdi. 23:19; Hib. 6:18) “[Gyihova] kyi . . . adalɛ ɛbɔlɛ.” (Mrɛ. 6:16, 17) Amaa yɛanyia ɔ nyunlu ɛlolɛ la, ɔwɔ kɛ yɛka nɔhalɛ dahuu. Ɛhye ati, ‘yɛmbɔ adalɛ yɛngile yɛ nwo.’​—Kɔl. 3:9.

‘YƐKA NƆHALƐ NE’

14. (a) Kɛ ɔkɛyɛ na yɛahile kɛ yɛle ngakyile yɛfi adalɛ ɛzonlenlɛ nu amra anwo ɛ? (b) Kilehile ngyinlazo mɔɔ wɔ Luku 6:45 la anu.

14 Debie ko mɔɔ maa nɔhalɛ Kilisienema yɛ ngakyile fi adalɛ ɛzonlenlɛ nu amra anwo la a le boni? ‘Yɛka nɔhalɛ ne.’ (Kenga Zɛkalaya 8:16, 17.) Pɔɔlo hilehilele nu kɛ: “Yɛda yɛ nwo ali kɛ Nyamenle azonvolɛ, . . . [wɔ] nɔhalɛ edwɛkɛ nu.” (2 Kɔl. 6:4, 7) Gyisɛse hanle ye wɔ alesama anwo kɛ: “Mɔɔ ɛbu zo wɔ ahonle nu la yɛɛ ɛnloanlɛ ka a.” (Luku 6:45) Yemɔti saa sonlakpalɛ ka nɔhalɛ wɔ ye ahonle nu a, ɔbavinde ɔ nloa. Ɔbaha nɔhalɛ wɔ ninyɛne ngyikyi nee mgbole nu yeahile nyɛvolɛ, ɔ gɔnwo mɔ gyimayɛvoma nee ye alɔvolɛ. Suzu kɛzi yɛbahola yɛahile kɛ yɛka nɔhalɛ wɔ debie biala anu la anwo neazo bie mɔ anwo.

Ɛnwu adiema raalɛ ɛhye ngyegyelɛ ne ɔ? (Nea ɛdendɛkpunli 15, 16)

15. (a) Duzu ati a nrɛlɛbɛ ɛnle nu kɛ yɛbabɔ ɛbɛla nwiɔ nwiɔ ɛ? (b) Duzu a bahola aboa ngakula yeamaa bɛahwe bɛ nwo bɛavi atipɛnema ngyegyelɛ nwo ɛ? (Nea ɔ bo ɛkɛ edwɛkɛ ne.)

15 Saa ɛle kakula na ɛkulo kɛ ɛ nee ɛ tipɛnema yɛ ko ɛ? Nea na wɔanyɛ kɛ menli mɔɔ bɔ ɛbɛla nwiɔ nwiɔ la. Saa bɛwɔ bɛ mbusuafoɔ nee asafo ne anu amra avinli a, bɛyɛ mɔɔ le kpalɛ la, noko saa bɛwɔ bɛ gɔnwo mɔ mɔɔ bɛnle diedima la avinli anzɛɛ yintanɛte ne azo a, bɛ ɛbɛlabɔlɛ le ngakyile. Bɛnga ɛdendɛlɛ kpalɛ, bɛnziezie bɛ nwo kpalɛ, bɛno nza dɔɔnwo yɛɛ bɛfea bɛ nee awie mɔ tu kɛ bɛgya bɛ. Bie mɔ bɔbɔ yɛ mɔɔ ɛnle kpalɛ fee la. Bɛle adalɛ, bɛbɛlɛbɛla bɛ awovolɛ, bɛ gɔnwo mɔ Kilisienema yɛɛ Nyamenle. (Edw. 26:4, 5) Gyihova ze mekɛ mɔɔ ‘yɛfa yɛ nloa yɛdi ye eni, na yɛ ahonle ɛdeɛ ɔmbikye ye fee la.’ (Maake 7:6) Ɔwɔ kɛ yɛfa ɛrɛlɛbulɛ ɛhye yɛyɛ gyima: “Mmamaa ɛ nye bolo menli mɔɔ di ɛtane la; kɔ zolɛ sulo [Gyihova] alehyenlɛ biala.”​—Mrɛ. 23:17. *

16. Saa yɛlɛbiza ɛzonlenlɛ nwo adenle titili bie a, kɛzi nɔhalɛ ɛlilɛ nwo hyia ɛ?

16 Bie a ɛnee ɛkulo kɛ ɛyɛ dahuu adekpakyelɛ anzɛɛ ɛyɛ dahuu ɛzonlenlɛ gyima titili ne bie, le kɛ Bɛtɛle ɛzonlenlɛ. Saa ɛlɛhyehyɛ nwolɛ ademizalɛ kɛlata ne a, fa nɔhalɛlilɛ ka ɛ nwo edwɛkɛ biala na bua kpuya mɔɔ fale wɔ kpɔkɛdelɛ, ninyɛne mɔɔ ɛfa ɛdielie ɛ nye nee wɔ ɛbɛlabɔlɛ nwo la pɛpɛɛpɛ. (Hib. 13:18) Na saa wɔbɔ ɛbɛlatane bie na ɛtɛbɔle mgbanyima ne mɔ amaneɛ ɛ? Ɛnee ma bɛboa wɔ amaa wɔava adwenle mɔɔ anu te la wɔazonle.​—Wlo. 9:1; Gal. 6:1.

17. Saa yɛlɛka yɛ mediema nwo edwɛkɛ yɛahile menli mɔɔ kpɔ yɛ la a, duzu a ɔwɔ kɛ yɛyɛ a?

17 Saa arane mgbanyima fa bɛ sa to Belemgbunlililɛ gyima ne azo wɔ ɛleka mɔɔ ɛwɔ la na bɛfɛlɛ wɔ bɛbizebiza wɔ mediema ne mɔ anwo edwɛkɛ a, duzu a ɛbayɛ a? Asoo ɛbaha debie biala wɔahile bɛ? Mɔɔ Wulomu amɛnlado ne bizebizale Gyisɛse edwɛkɛ la, duzu a ɔyɛle a? Baebolo ngyinlazo ko ka kɛ, yɛlɛ “mekɛ mɔɔ bɛyɛ koonwu, yɛɛ mekɛ mɔɔ bɛtendɛ,” ɛhye ati, ɔdwu mekɛ ne bie a Gyisɛse ɛndendɛ! (Nol. 3:1, 7; Mat. 27:11-14) Wɔ tɛnlabelɛ zɛhae mɔ anu, ɔwɔ kɛ yɛfa nwunu yɛyɛ gyima amaa yɛanva yɛ mediema yɛando esiane nu.​—Mrɛ. 10:19; 11:12.

Kɛ ɔkɛyɛ na wɔanwu mekɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ ɛyɛ koonwu nee mekɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ ɛka nɔhalɛ ne amuala la ɛ? (Nea ɛdendɛkpunli 17, 18)

18. Saa yɛlɛka yɛ mediema diedima anwo edwɛkɛ yɛahile mgbanyima ne mɔ a, duzu a ɔwɔ kɛ yɛyɛ a?

18 Saa ɛnwu kɛ ɛ gɔnwo bie mɔɔ wɔ asafo ne anu la ɛyɛ ɛtane kpole bie a, duzu a ɛbayɛ a? Bie a mgbanyima ne mɔ mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛmaa asafo ne anwo te la bɛamaa wɔaha mɔɔ ɛze ye wɔ edwɛkɛ ne anwo la wɔahile bɛ. Na saa ahenle mɔɔ ɛyɛ ɛtane ne la le ɛ gɔnwo anzɛɛ wɔ busuanli a, duzu a ɛbayɛ a? “Sonla mɔɔ ka nɔhalɛ la daselɛlilɛ le fɔɔnwo.” (Mrɛ. 12:17; 21:28) Ɔti ɔwɔ kɛ ɛka nɔhalɛ ne amuala ɛkile mgbanyima ne mɔ, mmaye bie ɛfi nu yɛɛ mmakakyi ye. Bɛlɛ adenle bɛnwu nɔhalɛ ne amuala amaa bɛahola bɛaboa ɛtanevolɛ ne bɛamaa ɔ nee Gyihova anyia agɔnwolɛvalɛ kpalɛ.​—Gye. 5:14, 15.

19. Duzu a yɛbazuzu nwo wɔ edwɛkɛ bieko anu a?

19 Edwɛndolɛnli Devidi hanle ye wɔ Gyihova anwo kɛ: “Ɛkpondɛ nɔhalɛ mɔɔ wɔ sonla nu la.” (Edw. 51:6) Ɛnee Devidi ze kɛ saa yɛbaha nɔhalɛ a, ɔgyi mɔɔ wɔ yɛ ahonle nu la azo. Wɔ nɔhalɛ Kilisienema ɛbɛlabɔlɛ afoa biala anu, ‘bɛka nɔhalɛ bɛkile bɛ nwo ngoko.’ Adenle bieko mɔɔ Nyamenle azonvolɛ dua zo kile kɛ bɛle ngakyile la a le kɛ, bɛkilehile awie mɔ nɔhalɛ ne wɔ daselɛlilɛ nu. Yɛbazuzu ɛhye anwo wɔ edwɛkɛ bieko anu.

^ ɛden. 15 Nea kpuya 6, “Kɛzi Mebagyinla Atipɛnema Ngyegyelɛ Nloa Ɛ?” mɔɔ wɔ Kpuya 10 Mɔɔ Mgbavolɛ Nee Mbɛlɛra Biza La Anwo Mualɛ brohyua ne anu yɛɛ “A Double Life​—Who Has to Know?” mɔɔ wɔ Questions Young People Ask​—Answers That Work, Volume 2 buluku ne tile 16 anu la.