Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Bɛgyinla Edwɛkpa Ne Anzi Wɔ Maanle Mgbanyima Nyunlu

Bɛgyinla Edwɛkpa Ne Anzi Wɔ Maanle Mgbanyima Nyunlu

“MEYE ye kɛ ɔrayɛ me sonvolɛ, ɔva me duma ɔhɔ bɛdabɛ mɔɔ bɛnle Dwuuma la anu nee arelemgbunli” anwo zo. (Gyi. 9:15) Awulae Gyisɛse hanle edwɛkɛ ɛhye vanenle Dwuunli bie mɔɔ rayɛle Kilisienenli mɔɔ ɛnee bɛfɛlɛ ye ɛzoanvolɛ Pɔɔlo la anwo.

Zɔhane “arelemgbunli” ne mɔ anu ko a le Wulomu Amɛnlado Nero. Saa ɔwɔ kɛ ɛgyinla wɔ diedi ne anzi wɔ belemgbunli zɛhae anyunlu a, kɛzi ɛbade nganeɛ ɛ? Noko bɛzi Kilisienema adua kɛ bɛzukoa Pɔɔlo. (1 Kɔl. 11:1) Adenle ko mɔɔ yɛbalua zo yɛazukoa Pɔɔlo la a le kɛzi ɔvale bɛ maanle ne anu mɛla ne ɔlile gyima la.

Mosisi Mɛla ne a ɛnee bɛdi zo wɔ Yizilayɛ a, na ɛnee ɔfa ɛbɛlabɔlɛ nwo mɛla ɔmaa Dwuuma mɔɔ wɔ ɛleka biala la. Wɔ Pɛntekɔso 33 Y.M. anzi, ɛnee nɔhalɛ azonvolɛ ɛnle Mosisi Mɛla ne abo bieko. (Gyi. 15:28, 29; Gal. 4:9-11) Noko Pɔɔlo nee Kilisienema gyɛne andendɛ antia Mɛla ne; na bɛholale bɛlile Dwuuma dɔɔnwo daselɛ mɔɔ debie biala andenda bɛ gyakɛ anu a. (1 Kɔl. 9:20) Nɔhalɛ, Pɔɔlo hɔle nyianu sua ne anu fane dɔɔnwo, na ɔholale ɔlile menli mɔɔ bɛze Ebileham Nyamenle ne na ɔbahola yeagyinla Hibulu Ngɛlɛlera ne azo ɔ nee bɛ azuzu edwɛkɛ ne anwo la daselɛ.​—Gyi. 9:19, 20; 13:5, 14-16; 14:1; 17:1, 2.

Ɛzoanvolɛ ne mɔ limoale kpale Gyɛlusalɛm kɛ ɛkɛ ne a bɛbadɛnla bɛahile edwɛkɛhanlɛ gyima ne adenle a. Bɛhilehilele dahuu wɔ ɛzonlenlɛ sua ne anu. (Gyi. 1:4; 2:46; 5:20) Mekɛ bie, Pɔɔlo dule adenle hɔle Gyɛlusalɛm, na bɛdole ye efiade wɔ ɛkɛ. Ɛkɛ ne a bɛvale mɛla nwo edwɛkɛ bɛdoale ye a, na ɔhɔwiele Wulomu.

PƆƆLO VALE WULOMU MƐLA NE LILE GYIMA

Kɛzi Wulomu mgbanyima bule diedi ne mɔɔ ɛnee Pɔɔlo ɛlɛka nwolɛ edwɛkɛ la ɛ? Amaa yɛabua zɔhane kpuya ne la, ɔwɔ kɛ yɛnwu kɛzi ɛnee Wulomuma bu ɛzonlenlɛ la. Ɛnee bɛntinlitinli menli gyɛne mɔɔ bɛwɔ bɛ belemgbunlimaanle ne anu la kɛ bɛgyakyi bɛ ɛzonlenlɛ, kyesɛ bɛnwu kɛ ɔle esiane ɔmaa Maanle ne anzɛɛ ɔsɛkye ɛbɛla kpalɛ.

Wulomu maanle Dwuuma nwolɛ adenle dɔɔnwo wɔ bɛ belemgbunlimaanle ne anu. Backgrounds of Early Christianity buluku ne ka kɛ: “Dwuuma ɛzonlenlɛ ne nyianle duma kpole wɔ Wulomu belemgbunlimaanle ne anu. . . . Ɛnee Dwuuma kola sonle mɔɔ bɛngyegye bɛ yɛɛ bɛmmaa bɛnva bɛ nwo bɛnwula awozonle mɔɔ wɔ maanle ne anu la ɛzonlenlɛ nu. Ɛnee bɛdabɛ mumua ne bɛ mɛla ne ala a bɛfa bɛdi gyima wɔ ɛleka mɔɔ bɛde la a.” Ɛnee eza ɔnle kɛ bɛfa bɛ nwo bɛwula sogya gyima nu. * Pɔɔlo vale nwolɛ adenle mɔɔ Wulomu mɛla ne fa maa Dwuuma wɔ bɛ ɛzonlenlɛ nu la lile gyima wɔ mekɛ mɔɔ ɔlɛgyinla Kilisienema ɛzonlenlɛ ne anzi wɔ Wulomu mgbanyima anyunlu la.

Pɔɔlo dwazotiama ne bɔle mɔdenle kɛ bɛdua ndenle ngakyile zo bɛamaa koahweabanema nee maanle mgbanyima adwazo atia ɛzoanvolɛ ne. (Gyi. 13:50; 14:2, 19; 18:12, 13) Suzu edwɛkɛ ɛhye anwo nea. Bɛhanle bɛhilele mgbanyima mɔɔ ɛnee wɔ Gyɛlusalɛm asafo ne anu la kɛ Pɔɔlo ɛlɛkilehile Dwuuma mɔɔ wɔ maanle zo la kɛ “bɛgyakyi Mosisi mɛla ne anzi ɛlilɛ.” Anrɛɛ edwɛkɛ ɛhye mɔ bahola amaa Dwuuma mɔɔ bɛrayɛ Kilisienema la anyia adwenle kɛ Pɔɔlo ɛmbu Nyamenle ngyehyɛleɛ ne mɔ. Eza anrɛɛ ɔbamaa Sanhedelin ne aha kɛ Kilisienema ɛzonlenlɛ ne ɛkpɔkye ɛvi Dwuuma ɛzonlenlɛ ne anwo. Saa ɔrale ye zɔhane a, anrɛɛ bɛbahwe Dwuuma mɔɔ bɛrayɛ Kilisienema la anzo. Bɛbadua bɛ kɛ bɛmmadi daselɛ wɔ ɛzonlenlɛ sua ne anzɛɛ nyianu sua ne mɔ anu. Ɛhye ati, asafo nu mgbanyima ne mɔ hanle hilele Pɔɔlo kɛ ɔhɔ ɛzonlenlɛ sua ne anu ɔhɔyɛ debie bie mɔɔ Nyamenle ɛtɛkanle kɛ ɔyɛ noko ɔntia mɛla ne la na ɔmaa bɛnwu kɛ zɔhane edwɛkɛ ne mɔɔ bɛlɛkeha la le adalɛ.​—Gyi. 21:18-27.

Mɔɔ Pɔɔlo yɛle zɔhane la, ɔnyianle adenle ‘ɔgyinlanle edwɛkpa ne anzi na ɔluale mɛla adenle zo ɔvale ɔziele ɛkɛ.’ (Fel. 1:7; NW) Dwuuma dole nzaka wɔ ɛzonlenlɛ sua ne anu, na ɛnee bɛkpondɛ kɛ bɛku Pɔɔlo. Wulomu sogya kpanyinli ne hɔdole Pɔɔlo efiade. Mɔɔ bɛhɔyele Pɔɔlo kɛ bɛkabila ye mbaka la, ɔmaanle bɛnwunle kɛ ɔle Wulomunli. Ɛhye maanle bɛvale ye bɛhɔle Sizalia, ɛleka mɔɔ Wulomuma a nea Dwudiyama anwo zo la. Wɔ ɛkɛ ne, ɔnyianle nwolɛ adenle ɔlile maanle mgbanyima ne mɔ daselɛ wɔ akɛnrasesebɛ zo. Ɛhye maanle menli mɔɔ bɛnze Kilisiene ɛzonlenlɛ ne anwo edwɛkɛ dɔɔnwo la ranwunle Kilisiene ɛzonlenlɛ ne kpalɛ.

Gyima ne tile 24 ka Pɔɔlo mɔɔ bɛvale ye bɛhɔle Wulomu amɛnlado Filekese mɔɔ ɛnee sie Dwudiya na yede Kilisienema diedi ne anwo edwɛkɛ dɛba la anyunlu. Dwuuma bɔle Pɔɔlo somolɛ kɛ ɔlɛbulu Wulomu mɛla ne azo wɔ ndenle nsa azo. Bɛhanle kɛ Pɔɔlo ɛlɛmaa mgbakyemgbakye nu ara Dwuuma avinli wɔ belemgbunlimaanle ne anu; ɔli eku bie mɔɔ bɛ nwo yɛ ɛzulolɛ la anyunlu; yɛɛ ɔlɛbɔ mɔdenle kɛ ɔbagua ɛzonlenlɛ sua ne mɔɔ Wulomuma a nea zo la anwo evinli. (Gyi. 24:5, 6) Somolɛ ɛhye mɔ bamaa bɛahola bɛabua ye ewule fɔlɛ.

Ɔwɔ kɛ ɛnɛ Kilisienema suzu kɛzi Pɔɔlo lile somolɛ ɛhye mɔ anwo gyima la anwo. Yeampele ɔ nwo yɛɛ ɔlale ɛbulɛ ali. Ɔhwenle adwenle ɔhɔle Mɛla ne nee ngapezoma ne anwo zo, na ɔhanle kɛ ɔlɛsonle ye “nlenya mɔ Nyamenle ne.” Ɛhye a le nwolɛ adenle mɔɔ Dwuuma gyɛne ɛnyia wɔ Wulomu Mɛla ne abo a. (Gyi. 24:14) Nzinlii, Pɔɔlo holale gyinlanle ye diedi ne anzi na ɔhanle nwolɛ edwɛkɛ ɔhilele amɛnlado Pɔseɛse Fɛsetɛse nee Belemgbunli Hɛlɔdo Agelepa.

Awieleɛ bɔkɔɔ ne, kɛmɔ ɛnee Pɔɔlo kpondɛ kɛ bɛbua edwɛkɛ ne kpalɛ la ati, ɔhanle kɛ: “Medo me edwɛkɛ ne memaa Siza!”​—ɛnee Siza a lɛ tumi kpole kpalɛ wɔ zɔhane mekɛ ne a.​—Gyi. 25:11.

BƐLILE PƆƆLO EDWƐKƐ WƆ SIZA ANYUNLU

Amozii anwumabɔvolɛ bie hanle hilele Pɔɔlo kɛ: “Ɔwɔ kɛ ɛgyinla [Siza] anyunlu.” (Gyi. 27:24) Bɛziele Wulomu Amɛnlado Nero ebia zo ɛkɛ ne ala la, ɔhanle kɛ ɔ ngomekye ɔnrɛbua edwɛkɛ biala. Wɔ ɛvolɛ mɔtwɛ ne mɔɔ limoa wɔ ye tumililɛ ne anu la, ɔvale ndɛnebualɛ gyima ne ɔwulale awie mɔ asa. The Life and Epistles of Saint Paul buluku ne bɔ amaneɛ kɛ, saa Nero kulo kɛ ɔdi edwɛkɛ bie a, ɔdi ye wɔ ɔdaye mumua ne ye belemgbunli sua nu ɛkɛ, na ɔmaa folɛtuvolɛma mɔɔ bɛlɛ anwubielɛ kpalɛ na bɛbu bɛ la boa ye.

Baebolo ne ɛnga saa Nero mumua ne a lile Pɔɔlo edwɛkɛ anzɛɛ saa ɔmaanle awie gyɛne a lile Pɔɔlo edwɛkɛ na akee yeaha nwolɛ edwɛkɛ yeahile ɔdaye Nero a. Wɔ edwɛkɛ ɛhye mɔ biala anu, ɔbayɛ kɛ bie a Pɔɔlo hilehilele nuhua kɛ ɔsonle Dwuuma Nyamenle ne na ɔzile menli ne kɔsɔɔti adua kɛ bɛbu arane ne. (Wlo. 13:1-7; Tae. 3:1, 2) Ɔzɔho kɛ Pɔɔlo lile konim wɔ edwɛkpa ne mɔɔ ɔgyinlanle ɔ nzi wɔ maanle mgbanyima anyunlu la anu, ɔluakɛ Siza gyakyile ye.​—Fel. 2:24; Fae. 22.

ƆWƆ KƐ YƐGYINLA EDWƐKPA NE ANZI

Gyisɛse hanle hilele ye ɛdoavolɛma kɛ: “Bɛbahwe bɛ bɛahɔ maanle mgbanyima nee arelemgbunli nyunlu wɔ me ti, na bɛabɔ Edwɛkpa ne nolo bɛahile bɛ nee bɛdabɛ mɔɔ bɛnle Dwuuma la.” (Mat. 10:18) Yɛnyia nwolɛ adenle kɛ yɛbagyinla Gyisɛse agyakɛ anu wɔ adenle ɛhye azo. Bie a edwɛkpa ne mɔɔ yɛbɔ mɔdenle kɛ yɛgyinla ɔ nzi la bamaa yɛali konim dɔɔnwo wɔ kɔɔto. Nɔhalɛ, kpɔkɛ mɔɔ alesama mɔɔ bɛnli munli bazi la ɛnrɛmaa ‘edwɛkpa ne ɛnrɛgyinla ɛkɛ wɔ mɛla adenle zo’ bɔkɔɔ. Nyamenle Belemgbunlililɛ ne ala a bahola aye nzisi nee ninyɛndane avi ɛkɛ a.​—Nol. 8:9; Gyɛ. 10:23.

Noko ɛnɛ bɔbɔ, saa Kilisienema gyinla bɛ diedi ne anzi a, ɔmaa ayɛlɛyelɛ ka Gyihova duma ne. Ɔwɔ kɛ yɛsi abotane, yɛfi ahonle nu yɛtendɛ na yɛmaa bɛte yɛ edwɛkɛ ne abo kɛ mɔɔ Pɔɔlo yɛle la. Gyisɛse hanle hilele ye ɛdoavolɛma kɛ, “bɛmmadwenle mɔɔ bɛbaha bɛalie bɛ nwo la anwo; ɔboalekɛ mebamaa bɛ nrɛlɛbɛ nee edwɛkɛ agbɔkɛ meamaa bɛaha na bɛ kpɔvolɛma biala ɛnrɛhola bɛ nyunlu gyinla yeye bɛ nloa azo.”​—Luku 21:14, 15; 2 Tem. 3:12; 1 Pita 3:15, 16.

Saa Kilisienema gyinla bɛ diedi ne anzi wɔ arelemgbunli, amɛnladoma anzɛɛ maanle mgbanyima gyɛne nyunlu a, ɔmaa bɛnyia adenle bɛdi menli mɔɔ anrɛɛ ɔbayɛ se kɛ bɛbahola bɛali bɛ daselɛ la daselɛ. Kɔɔto kpɔkɛzilɛ bie mɔ ɛmaa bɛyɛ nzenzaleɛ wɔ bɛ mɛla ne mɔ anu, na yemaa menli ɛnyia fanwodi wɔ ɛdendɛlɛ nee ɛzonlenlɛ nu. Noko ɔnva nwo biala mɔɔ bavi edwɛkɛ ɛhye mɔ anu ara la, akɛnrasesebɛ mɔɔ Nyamenle azonvolɛ da ye ali wɔ kɔɔto la maa Nyamenle anye die.

Saa yɛgyinla yɛ diedi ne anzi a, ɔmaa ayɛlɛyelɛ ka Gyihova duma ne

^ ɛden. 8 James Parkes hɛlɛle kɛ: “Ɛnee Dwuuma . . . lɛ nwolɛ adenle di bɛ ɛvoyia ne mɔ. Saa bɛlɛfa nwolɛ adenle ɛhye mɔ bɛamaa awie a, bɛnye debie bɛnvi nu, ɔluakɛ Wulomuma dua ɛhye ɛyɛlɛ zo bɛmaa bɛ tumililɛ ne dwu bɛ belemgbunlimaanle ne ɛleka ngakyile kɛ mɔɔ bɛyɛ ye dɛba la.”