Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

“Nyamenle Edwɛkɛ Ne Bagyinla Ɛkɛ Dahuu”

“Nyamenle Edwɛkɛ Ne Bagyinla Ɛkɛ Dahuu”

“Ndile nwoso, ndotolo kɛnlɛma kpa, noko Nyamenle edwɛkɛ ne bagyinla ɛkɛ dahuu.”AYE. 40:8.

EDWƐNE: 95, 97

1, 2. (a) Saa tɛ Baebolo ne a, anrɛɛ kɛzi ɛbɛlabɔlɛ bayɛ ɛ? (b) Duzu a baboa yɛ amaa yɛade Nyamenle Edwɛkɛ ne abo kpalɛ a?

SAA tɛ Baebolo ne a, anrɛɛ kɛzi wɔ ɛbɛlabɔlɛ bayɛ ɛ? Anrɛɛ ɛnrɛnyia folɛdulɛ kpalɛ wɔ ɛbɛlabɔlɛ nu. Anrɛɛ ɛnrɛnyia kpuya mɔɔ fale Nyamenle, ɛbɛlabɔlɛ nee kenle bie anwo mualɛ mɔɔ tɔ ɛnzolɛ nu la. Anrɛɛ ɛnrɛnwu kɛzi Gyihova nee alesama lile wɔ tete ne la.

2 Ɔyɛ anyelielɛ kɛ yɛnle tɛnlabelɛ ɛhye anu la. Gyihova ɛva ye Edwɛkɛ Baebolo ne ɛmaa yɛ. Na yebɔ ɛwɔkɛ kɛ nuhua edwɛkɛ ne bagyinla ɛkɛ dahuu. Ɛzoanvolɛ Pita hwenle adwenle hɔle Ayezaya 40:8 azo. Ngyɛnu zɔhane ɛnvale Baebolo mumua ne anwo; noko, edwɛkɛ mɔɔ sunsum ne maanle bɛhɛlɛle la fale edwɛkɛ mɔɔ wɔ Baebolo ne anu la anwo. (Kenga 1 Pita 1:24, 25.) Nɔhalɛ nu, saa yɛlɛ Baebolo ne wɔ aneɛ mɔɔ yɛte ɔ bo kpalɛ la anu a, yɛbanyia zolɛ nvasoɛ. Menli mɔɔ anye die Nyamenle Edwɛkɛ ne anwo la ze ye zɔ. Ɛvolɛ dɔɔnwo mɔɔ ɛze la, menli bɔle mɔdenle hilele Baebolo ne abo, bɛhyɛle bɛmaanle awie mɔ ɔnva nwo kɛ bɛkpɔle bɛ na eza bɛ nwo hyelele bɛ la. Ɛnee bɛ nee Nyamenle mɔɔ “ɔkulo kɛ ɔdie menli kɔsɔɔti na bɛnyia nɔhalɛ ne anwo nɔhalɛ ndelebɛbo la” yɛ adwenle.—1 Tim. 2:3, 4.

3. Duzu a yɛbazuzu nwo wɔ edwɛkɛ ɛhye anu a? (Nea mɔlebɛbo nvoninli ne.)

3 Wɔ edwɛkɛ ɛhye anu, yɛbazuzu kɛzi Nyamenle Edwɛkɛ ne gyinlanle (1) aneɛ mɔɔ kakyi, (2) maanyɛlɛ nu nzenzaleɛ nee (3) Baebolo edwɛbohilelɛ nwo dwazotia nloa la anwo. Kɛzi edwɛkɛ ɛhye mɔɔ yɛbazuzu nwo la baboa yɛ ɛ? Ɔbamaa yɛanyia anyezɔlɛ kpole yɛamaa Nyamenle Edwɛkɛ ne. Eza ɔbamaa yɛanyia ɛlɔlɛ kpole yɛamaa Baebolo ne nee ye Kɛlɛvolɛ ne.—Maeka 4:2; Wlo. 15:4.

ANEƐ MƆƆ KAKYI

4. (a) Kɛzi aneɛ kola kakyi ɛ? (b) Duzu a kile kɛ yɛ Nyamenle ne ɛmbu aneɛ bie ɛndɛla bie ɛ? Kɛzi ɛhye maa ɛte nganeɛ ɛ?

4 Mekɛ ɛlɛkɔ la aneɛ kola kakyi. Edwɛkɛ agbɔkɛ nee edwɛkɛ bie mɔ ndelebɛbo bahola ahakyi bɔkɔɔ. Bie a ɛbahola wɔava kɛzi aneɛ ngakyile mɔɔ ɛte mɔɔ yehakyi la kɛ neazo. Zɔhane ala a Hibulu nee Giliki aneɛ mɔɔ bɛvale bɛhɛlɛle Baebolo mbuluku dɔɔnwo la de a. Adwuleso Hibulu nee Giliki le ngakyile fi Baebolo mekɛ nu ɛdeɛ ne anwo. Ɔti, ɔwɔ kɛ awie biala, bɔbɔ menli mɔɔ bɛte adwuleso Hibulu nee Giliki mɔɔ bɛkulo kɛ bɛte Nyamenle Edwɛkɛ ne abo la kenga mɔɔ bɛhile ɔ bo la. Bie mɔ te nganeɛ kɛ ɔwɔ kɛ bɛsukoa tete Hibulu nee Giliki ne amaa bɛahola bɛagenga Baebolo ne wɔ aneɛ mɔɔ bɛlimoa bɛvale bɛhɛlɛle la anu. Noko ɛhye ɛnrɛboa bɛ kɛ mɔɔ bɛsuzu la. * Ɔyɛ anyelielɛ kɛ, ɛnɛ bɛhile Baebolo ne amuala anzɛɛ ye foa bie abo bɛhɔ aneɛ kɛyɛ 3,000 anu la. Ɔda ali kɛ, Gyihova kulo kɛ “maanle nee mbusua nee aneɛ” kɔsɔɔti nyia ye Edwɛkɛ ne azo nvasoɛ. (Kenga Yekile 14:6, ɔbdw.) Asoo ɛhye ɛmmaa ɛmbikye yɛ Nyamenle ne mɔɔ ɔlɛ ɛlɔlɛ na ɔnyɛ nyeyenu la kpalɛ ɔ?—Gyi. 10:34.

5. Duzu ati a ɛnee King James Version ne sonle bolɛ ɛ?

5 Aneɛ mɔɔ kakyi la noko ka aneɛ ngakyile mɔɔ bɛhile Baebolo ne abo bɛhɔ nu la. Bɛyɛ Baebolo bie ɛkɛ ne ala a, bɛte ɔ bo kpalɛ noko ɔbayɛ ekyi la ɛnee nuhua ɛnla ɛkɛ ne kpalɛ. Maa yɛva Baebolo mɔɔ bɛhilele ɔ bo bɛhɔle Nrelenza nu la kɛ neazo. Bɛlimoa bɛyɛle King James Version ne wɔ ɛvolɛ 1611 anu. Ɔrayɛle Nrelenza Baebolo mɔɔ liele duma la anu ko, na ɔnyianle tumi kpole wɔ Nrelenza aneɛ ne azo. * Nɔhalɛ nu, King James Version ne anva Nyamenle duma anli gyima fane dɔɔnwo. Ɛnee duma “Gyihova” finde wɔ ngyɛnu ekyi bie ala anu, na ɔvale edwɛkɛkpɔkɛ “AWULAE” mɔɔ bɛhɛlɛ ye mgbole la ɔlile gyima wɔ Hibulu Ngɛlɛlera ne anu, ɛleka mɔɔ ɛnee Nyamenle duma ne finde la. Bɛvale edwɛkɛkpɔkɛ “AWULAE” mɔɔ bɛhɛlɛ ye mgbole la bɛwulale Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne ɛleka bie mɔ wɔ mɔɔ nzinlii bɛpelentele la anu. Wɔ adenle zɔhane azo, King James Version ne maanle bɛnwunle ɛleka mɔɔ ɔfɛta kɛ Nyamenle duma ne finde wɔ Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne anu la.

6. Duzu ati a yɛ nye die New World Translation ne anwo a?

6 Noko, ɛvolɛ dɔɔnwo pɛle nu la, King James Version ne anu edwɛkɛ agbɔkɛ dɔɔnwo kpale nwo. Zɔhane ala a ɔde wɔ alimoa Baebolo mɔɔ bɛhilele ɔ bo bɛhɔle aneɛ gyɛne anu a. Ɔti, ɔnyɛ yɛ fɛ kɛ yɛnyia New World Translation of the Holy Scriptures ne wɔ aneɛ mɔɔ yɛka ye ɛnɛ la anu ɔ? Ɛnɛ bɛhile Baebolo ɛhye amuala anzɛɛ ye foa bie abo bɛhɔ aneɛ mɔɔ bo 150 la anu, ɔti menli dɔɔnwo ɛlɛnyia bie. Nyamenle Edwɛkɛ ne mɔɔ anu la ɛkɛ la ka yɛ ahonle. (Edw. 119:97) Mɔɔ hyia kpalɛ la, bɛva Nyamenle duma ne bɛwula ɛleka mɔɔ ɔwɔ kɛ ɔfinde wɔ Ngɛlɛlera ne anu wɔ New World Translation ne anu la.

ANEƐ MƆƆ MENLI DƆƆNWO TE Ɔ BO

7, 8. (a) Kɛmɔti a ɛnee Dwuuma dɔɔnwo mɔɔ de aze wɔ ɛvoya nsa K.Y.M. ye la ɛnde Hibulu Ngɛlɛlera ne abo ɛ? (b) Duzu a le Giliki Septuagint ne?

7 Ɔyɛ a, maanyɛlɛ nu nzenzaleɛ mɔɔ kɔ zo wɔ ewiade la maa aneɛ mɔɔ menli ka la kakyi. Kɛzi Nyamenle ɛnlea kɛ menli asa baha Baebolo ne wɔ aneɛ mɔɔ bɛte ɔ bo la anu ɛ? Tete neazo bie baboa yɛ amaa yɛade ɔ bo. Yizilayɛma anzɛɛ Dwuuma a hɛlɛle Baebolo mbuluku 39 mɔɔ limoa la a. Bɛdabɛ a bɛlimoa “bɛvale Nyamenle edwɛkɛ nwuanzanwuanza ne bɛwulale bɛ sa nu” a. (Wlo. 3:1, 2) Noko ɔkadwu ɛvoyia nsa K.Y.M. ye la, ɛnee Dwuuma dɔɔnwo ɛnde Hibulu aneɛ ne abo. Duzu ati ɔ? Konim mɔɔ Alɛzanda Kpole ne lile la maanle Giliki Belemgbunlimaanle ne anu dɛlɛle. (Dan. 8:5-7, 20, 21) Mɔɔ ye belemgbunlimaanle ne anu ɛlɛtɛlɛ la, ɔmaanle ye maanlema ne anu dɔɔnwo hanle Giliki, na Dwuuma mɔɔ dele kpondenle la noko hanle Giliki aneɛ ne bie. Mekɛ mɔɔ Dwuuma dɔɔnwo ɛlɛka Giliki la, ɔmaanle ɔyɛle se kɛ bɛbade Hibulu Ngɛlɛlera ne abo. Kɛzi bɛlile tɛnlabelɛ ne anwo gyima ɛ?

8 Ɔkadwu ɛvoyia nsa K.Y.M. ye avinli la, bɛhilele Baebolo mbuluku nnu mɔɔ limoa la abo bɛhɔle Giliki nu. Bɛhilele Hibulu Ngɛlɛlera ne mɔɔ ɛha la abo bɛwiele wɔ ɛvoya nwiɔ K.Y.M. ye anu. Ɔti, bɛravɛlɛle Baebolo mbuluku ne mɔ kɛ Giliki Septuagint. Septuagint ne a le Hibulu Ngɛlɛlera ne kɔsɔɔti mɔɔ bɛlimoa bɛhilele ɔ bo la.

9. (a) Kɛzi Septuagint ne nee alimoa ngilebɛbo gyɛne boale Nyamenle Edwɛkɛ ne kengavolɛma ɛ? (b) Hibulu Ngɛlɛlera ne foa boni a ɛ nye die nwo kpalɛ a?

9 Septuagint ne boale kpalɛ maanle Dwuuma mɔɔ ka Giliki la nee menli gyɛne holale gengale Hibulu Ngɛlɛlera ne. Nea kɛzi bɛ nye liele kɛ bɛdele anzɛɛ bɛgengale Nyamenle Edwɛkɛ ne wɔ aneɛ mɔɔ kɛkala ɛrayɛ bɛ sua zo aneɛ la anu a! Nzinlii, bɛhilele Baebolo ne foa bie mɔ abo bɛhɔle aneɛ gyɛne le kɛ Syriac, Goth nee Latɛn nu. Mekɛ mɔɔ menli ɛlɛkenga Ngɛlɛlera Nwuanzanwuanza ne wɔ aneɛ mɔɔ bɛte ɔ bo anu la, ɔda ali kɛ bɛ nuhua dɔɔnwo anye raliele foa bie mɔ anwo kpalɛ kɛmɔ ɔde ɛnɛ la. (Kenga Edwɛndolɛ 119:162-165.) Nɔhalɛ nu, ɔnva nwo kɛzi aneɛ kakyi la, Nyamenle Edwɛkɛ ne ɛgyinla ɛkɛ.

BAEBOLO EDWƐBOHILELƐ NWO DWAZOTIA

10. Duzu ati a menli dɔɔnwo annyia Baebolo ne bie wɔ John Wycliffe mekɛ zo ɛ?

10 Mekɛ dɔɔnwo mɔɔ ɛze la, tumivolɛma bɔle mɔdenle kɛ bɛnrɛmaa koahweabanema ɛnrɛnyia Baebolo ne bie. Noko, nɔhavoma bie mɔ bɔle mɔdenle kɛ bɛmaa menli dɔɔnwo asa aha Baebolo ne bie. Bɛ nuhua ko a le John Wycliffe mɔɔ dɛnlanle aze wɔ England wɔ ɛvoya 14 anu la. Ɛnee ɔze kɛ ɔwɔ kɛ awie biala kola kenga Baebolo ne. Ye mekɛ zo, ɛnee menli dɔɔnwo mɔɔ de England la ɛtɛtele Baebolo ne anu edwɛkɛ ne ɛlɛ wɔ bɛ aneɛ nu. Duzu ati ɔ? Ɔluakɛ, ɛnee Baebolo bolɛ yɛ se yɛɛ ɔwɔ kɛ bɛfa bɛ sa bɛkɛlɛ mɔɔ wɔ ɛkɛ ne la bie. Ɔti, ɛnee menli ekyii bie a lɛ Baebolo ne bie a. Bieko, zɔhane mekɛ ne ɛnee menli dɔɔnwo ɛngola kenga. Menli mɔɔ hɔle asɔne la dele kɛ bɛlɛkenga nuhua edwɛkɛ ne bɛahile bɛ wɔ Latɛn nu, noko ɛnee ɔle aneɛ dɛba mɔɔ menli mɔɔ bɛangɔ sukulu la ɛnde ɔ bo a. Kɛzi Gyihova nleanle maanle menli asa hanle Baebolo ne wɔ bɛ aneɛ nu ɛ?—Mrɛ. 2:1-5.

Ɛnee John Wycliffe nee awie mɔ kulo kɛ bɛmaa awie biala nyia Nyamenle Edwɛkɛ ne bie. Ɛlɛ ɛhulolɛ zɛhae ɔ? (Nea ɛdendɛkpunli 11)

11. Kɛzi Wycliff Baebolo ne boale ɛ?

11 Wɔ 1382, bɛyɛle Nrelenza ngilebɛbo ne mɔɔ nzinlii bɛravɛlɛle ye Wycliffe Baebolo ne la. Wycliffe ɛdoavolɛma ne maanle Baebolo ne liele duma. Kɛmɔ ɛnee Wycliffe ɛdoavolɛma ne kulo kɛ koahweabanema te Nyamenle Edwɛkɛ ne la ati, bɛdiale bɛhɔle namunamu mɔɔ wɔ England la azo bɛhɔhanle edwɛkɛ ne bɛhilele bɛ. Ɛnee Wycliffe ɛdoavolɛma ne ta kenga Wycliffe Baebolo ne foa bie kile menli mɔɔ bɛkɛyia bɛ la, na bɛgyakyi mɔɔ bɛhɛlɛ la bie bɛmaa bɛ. Bɛ mɔdenlebɔlɛ ne zole ma kpalɛ, na ɔmaanle menli anye liele Nyamenle Edwɛkɛ ne anwo.

12. Kɛzi ɛsɔfo ne mɔ yɛle Wycliff nee ye ɛdoavolɛma ne ɛ?

12 Duzu a ɛsɔfo ne mɔ yɛle a? Bɛkpɔle Wycliffe, ye Baebolo ne yɛɛ ye ɛdoavolɛma. Asɔne mgbanyima ne yɛle Lollardsma ne kpɔdekpɔde na bɛbɔle mɔdenle kɛ bɛbanwu Wycliffe Baebolo ne bie na bɛazɛkye ye. Mɔɔ Wycliffe wule bɔbɔ la, bɛbule ye kɛ ɔle atuadelɛnli. Ɔda ali kɛ bɛnrɛhola bɛnrɛhwe awie mɔɔ yewu la anzo. Noko, ɛsɔfo ne mɔ zale Wycliffe mbowule guale zo, bɛyelale ye na bɛvuandinle nzonle ne bɛguale azule Swift ne anu. Noko ɛnee menli dɔɔnwo kulo kɛ bɛkenga Nyamenle Edwɛkɛ ne na bɛte ɔ bo, na asɔne ne angola anzi ɛhye adenle. Ɛvolɛ ɛya pɛle nu la, menli mɔɔ wɔ Europe nee ewiade ɛleka gyɛne la bɔle ɔ bo kɛ bɛkile Baebolo ne abo na bɛapenlete ye wɔ aneɛ mɔɔ menli dɔɔnwo kola te ɔ bo la anu.

“NYAMENLE NE, MƆƆ KILEHILE BƐ MAA BƐYƐ KPALƐ”

13. Anwodozo boni a yɛlɛ a? Kɛzi ɛhye maa yɛ diedi nu mia ɛ?

13 Ɔnle kɛ Kilisienema nyia adwenle kɛ Nyamenle a vale ye sunsum ne boale maanle bɛhilele Septuagint, Wycliffe Baebolo, King James Version anzɛɛ ngilebɛbo gyɛne biala abo a. Noko saa yɛneɛnlea kɛzi bɛhilele Baebolo ɛhye mɔ abo la a, ɔda ali kɛ: Kɛmɔ Gyihova bɔle ɛwɔkɛ la, ye Edwɛkɛ ne bagyinla ɛkɛ dahuu. Asoo ɛhye ɛmmaa ɛnyia diedi kpole kɛ ɛwɔkɛ gyɛne mɔɔ Gyihova ɛbɔ la noko bara nu ɔ?—Dwɔh. 23:14.

14. Kɛzi Nyamenle Edwɛkɛ ne maa yɛkulo ye kpalɛ ɛ?

14 Baebolo ne mɔɔ ɛgyinla ɛkɛ dahuu mɔɔ yɛzuzu nwo la ɛmaa yɛ diedi nu ɛmia, eza yemaa yɛnyia ɛlɔlɛ kpole yɛmaa Gyihova. * Duzu ati bɔbɔ a Gyihova vale Baebolo ne maanle yɛ na ɔbɔle ɛwɔkɛ kɛ ɔbagyinla ɛkɛ dahuu a? Ɔluakɛ ɔkulo yɛ, na ɔkulo kɛ ɔkilehile yɛ ɔmaa yɛyɛ kpalɛ. (Kenga Ayezaya 48:17, 18.) Ɔwɔ kɛ yɛdayɛ noko yɛkulo Gyihova na yɛdi ye mɛla ne mɔ azo.—1 Dwɔn 4:19; 5:3.

15. Duzu a yɛbazuzu nwo wɔ edwɛkɛ bieko anu a?

15 Kɛmɔ yɛbu Nyamenle Edwɛkɛ ne la ati, yɛkulo kɛ yɛnyia zolɛ nvasoɛ kpalɛ. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛanyia yɛ Baebolo ɛgengalɛ zo nvasoɛ kpalɛ ɛ? Duzu a baboa yɛ amaa yɛahwe adwenle yɛahɔ Baebolo ne azo wɔ daselɛlilɛ nu a? Kɛ ɔkɛyɛ na menli mɔɔ kilehile wɔ bama ne azo la amaa bɛ ngilehilelɛ agyinla Ngɛlɛlera ne azo ɛ? Yɛbazuzu kpuya ɛhye mɔ mualɛ ne anwo wɔ edwɛkɛ mɔɔ doa zo la anu.

^ ɛden. 4 Nea edwɛkɛ Do You Need to Learn Hebrew and Greek?mɔɔ wɔ November 1, 2009, The Watchtower ne anu la.

^ ɛden. 5 Nrelenza ɛdendɛdenle dɔɔnwo ne ala vi King James Version ne anu. Neazo bie mɔ ɛne: “Ɔbutule ɔ nye aze,” “me gye a maa metɛsɔho sonla a,” nee “bɛha bɛ ngyianlɛ kɔsɔɔti.”—Ɛdi. 22:31; Dwobu 19:20; Edw. 62:8.