1-2. (a) Mɔɔ ɛzoanvolɛ Pɔɔlo kɛlɛ Hibuluma kɛlata ne la, ɛnee kɛzi tɛnlabelɛ mɔɔ wɔ Dwudiya la de ɛ? (b) Kɛzi ɛnee kɛlata ɛhye le ye mekɛ nu ɛdeɛ ɛ?

 MƆƆ Gyisɛse wule la anzi, Kilisienema mɔɔ ɛnee wɔ Gyɛlusalɛm nee Dwudiya la yiale ngyegyelɛ kpole. Mɔɔ bɛdele Kilisiene asafo ne la, yeangyɛ biala bɛyiale kpɔdekpɔdeyɛlɛ mɔɔ anu yɛ se la. (Gyi. 8:1) Akee wɔ kɛyɛ ɛvolɛ 20 anzi, Kelaese ɛdoavolɛma yiale ezukoa nwo ngyegyelɛ, ɔbayɛ kɛ ɛhɔne bie mɔɔ limoale zile la a vale ɛhye rale a. (Gyi. 11:​27-30) Noko wɔ kɛyɛ ɛvolɛ 61 Y.M., Kilisienema anzo nu dwole bɛ ekyi, ɛnee ɔnle kɛ ngyegyelɛ mɔɔ bɛbayia ye kenle bie la. Wɔ mekɛ zɔhane anu, bɛ sa hanle kɛlata bie mɔɔ sunsum ne maanle ɛzoanvolɛ Pɔɔlo hɛlɛle la, na ɛnee kɛlata zɔhane le ye mekɛ nu ɛdeɛ bɔkɔɔ.

² Kɛlata ne mɔɔ Hibuluma ne asa hanle ye la ɛnee le ye mekɛ nu ɛdeɛ ɔluakɛ ɛnee anzodwolɛ mɔɔ Kilisienema ne lɛ la ɛnrɛhyɛ. Pɔɔlo vale folɛdulɛ kpalɛ mɔɔ ɔbaboa bɛ yeamaa bɛagyinla kpundii wɔ anwongyelelɛ mɔɔ ɔnrɛhyɛ bɛbahɔ nu la anloa la maanle bɛ. Gyisɛse hanle dole ɛkɛ ne kɛ bɛbazɛkye Dwuuma ngyehyɛleɛ ne na ɛnee mekɛ zɔhane ɛlɛbikye. (Luku 21:20) Nɔhalɛ nu, ɛnee Pɔɔlo anzɛɛ Kilisienema mɔɔ wɔ Dwudiya la anu biala ɛnze mekɛ mɔɔ edwɛkɛ zɔhane bazi a. Noko ɛnee Kilisienema zɔhane bahola ava mekɛ mɔɔ ɛha la amia bɛ diedi nee bɛ kpundiigyinlanlɛ ne anu amaa bɛava bɛaziezie bɛ nwo bɛamaa mɔɔ ɔbasisi la.—Hib. 10:25; 12:​1, 2.

3. Duzu ati a ɔwɔ kɛ Kilisienema anye die Hibuluma buluku ne anwo ɛnɛ a?

 ³ Ɔnrɛhyɛ yɛbahɔ anwongyelelɛ mɔɔ le kpole kpalɛ tɛla mɔɔ Hibulu Kilisienema ne hɔle nu la anu. (Mat. 24:21; Yek. 16:​14, 16) Ɔti maa yɛzuzu folɛdulɛ kpalɛ mɔɔ Gyihova vale maanle zɔhane Kilisienema ne mɔɔ ɔbaboa yɛdayɛ noko la bie mɔ anwo.

“BƐMAA YƐBƆ MƆDENLE YƐNYI SUNSUM NU”

4. Ngyegyelɛ boni mɔ a Dwuu Kilisienema ne yiale a? (Eza nea nvoninli ne.)

⁴ Dwuuma mɔɔ rayɛle Kilisienema la yiale ngyegyelɛ kpole bie. Mekɛ bie ɛnee Dwuuma le Gyihova menli mɔɔ yekpa bɛ a. Ɛnee arelemgbunli mɔɔ gyi Gyihova agyakɛ anu wɔ azɛlɛ ye azo la tɛnla Gyɛlusalɛm, yɛɛ menli mɔɔ bɛkulo kɛ bɛsonle Gyihova nɔhalɛ nu la yɛ zɔ wɔ ɛzonlenlɛsua ne mɔɔ wɔ Gyɛlusalɛm la anu. Ɛnee Dwuuma mɔɔ di nɔhalɛ la amuala di Mosisi Mɛla ne azo kɛ mɔɔ bɛ ɛzonlenlɛ nu mgbanyima ne mɔ hilehilele bɛ la. Zɔhane ngilehilelɛ ne hilele bɛ aleɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛdi, kɛzi bɛbu mrenyiazo ɛpɛlɛ yɛɛ kɛzi ɔwɔ kɛ bɛ nee menli mɔɔ ɛnle Dwuuma la di la. Noko mɔɔ Gyisɛse wule la anzi, Gyihova anlie afɔle mɔɔ bɛbɔ wɔ ɛzonlenlɛsua ne anu la ando nu bieko. Ɔti yemɔ rayɛle ngyegyelɛ maanle Dwuuma mɔɔ rayɛle Kilisienema la, ɔluakɛ ɛnee ɔwɔ kɛ bɛkakyi adenle mɔɔ bɛdua zo bɛsonle Gyihova la. (Hib. 10:​1, 4, 10) Ɛnee ɔnla aze ɔmmaa Kilisienema mɔɔ bɛnyi sunsum nu, le kɛ ɛzoanvolɛ Pɔɔlo la bɔbɔ kɛ bɛbayɛ nzenzaleɛ ɛhye mɔ bie. (Gyi. 10:​9-14; Gal. 2:​11-14) Ɔlua bɛ diedi fofolɛ ne ati, Dwuu ɛzonlenlɛ nu mgbanyima ne mɔ yɛle bɛ kpɔdekpɔde.

5. Duzu a ɛnee ɔwɔ kɛ Kilisienema nea boɛ wɔ nwo a?

⁵ Ɛnee Hibulu Kilisienema ne ngyegyelɛ ne vi menli ekpunli nwiɔ bie ɛkɛ. Ekpunli mɔɔ limoa la a le Dwuu ɛzonlenlɛ nu mgbanyima ne mɔ mɔɔ ɛnee bu bɛ kɛ bɛle kpɔkyevolɛma la. Ekpunli mɔɔ tɔ zo nwiɔ la a le Kilisienema bie mɔ mɔɔ ɛnee gyi zo kyengye kɛ ɔwɔ kɛ Kelaese ɛdoavolɛma di Mosisi Mɛla ne foa bie azo la. Bie a kɛmɔ bɛngulo kɛ bɛyɛ bɛ  kpɔdekpɔde la ati ɔ. (Gal. 6:12) Duzu a baboa Kilisienema mɔɔ di nɔhalɛ la yeamaa bɛabeta nɔhalɛ ne a?

6. Duzu a Pɔɔlo maanle ɔ mediema diedima anwosesebɛ kɛ bɛyɛ a? (Hibuluma 5:14–6:1)

⁶ Pɔɔlo maanle ɔ mediema diedima anwosesebɛ wɔ kɛlata ne mɔɔ ɔhɛlɛle ɔhɔmaanle Hibuluma ne la anu kɛ bɛzukoa Nyamenle Edwɛkɛ ne kpalɛ na bɛdwenledwenle nwolɛ. (Kenga Hibuluma 5:14–6:1.) Pɔɔlo gyinlanle Hibulu Ngɛlɛlera ne azo hilehilele deɛmɔti Kilisiene ɛzonlenlɛ ne le kpalɛ tɛla Dwuuma ɛzonlenlɛ ne la anu hilele ɔ mediema ne mɔ. a Ɛnee Pɔɔlo ze kɛ saa zɔhane Kilisienema ne sukoa ninyɛne dɔɔnwo na bɛte nɔhalɛ ne abo kpalɛ a, ɔbaboa bɛ yeamaa bɛanwu nzuzulɛ mɔɔ le adalɛ na bɛahwe bɛ nwo bɛavi nwo amaa bɛamminli.

7. Ngyegyelɛ boni mɔ a yɛyia ye ɛnɛ a?

⁷ Kɛ mɔɔ ɔdole Hibulu Kilisienema ne la, yɛdayɛ noko yɛte edwɛkɛ nee nzuzulɛ mɔɔ nee Gyihova tenlene ngyinlazo ne mɔ ɛnle ko la. Kɛmɔ yɛdi ɛbɛlabɔlɛ nwo ngyinlazo mɔɔ wɔ Baebolo ne anu la azo la ati, dwazotiama ta tendɛ tia yɛ na bɛka kɛ yɛle angomedi yɛɛ yɛ ti yɛ se. Menli subane nee bɛ nzuzulɛ akee ɛlɛsɛkye bɔkɔɔ. (Mrɛ. 17:15) Ɔti ɔwɔ kɛ yɛbɔ yɛ nwo mɔdenle kpalɛ amaa yɛahola yɛanwu nzuzulɛ mɔɔ vi dwazotiama ɛkɛ la na yɛahwe yɛ nwo yɛavi nwo. Tɛ ye zɔhane a bɛbamaa yɛ sa nu ado anzɛɛ yɛaminli.—Hib. 13:9.

8. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛahɔ zo yɛanyi wɔ sunsum nu ɛ?

⁸ Ɔwɔ kɛ yɛfa Pɔɔlo folɛ mɔɔ ɔdule Hibulu Kilisienema ne kɛ bɛhɔ zo bɛnyi sunsum nu la anyebolo zo. Ɛhye kile kɛ yɛbade nɔhalɛ ne abo kpalɛ na yɛabu ninyɛne kɛ mɔɔ Gyihova bu bɛ la. Na ɔwɔ kɛ yɛkɔ zo yɛyɛ ɛhye wɔ yɛnwozoyilalɛ nee yɛ ɛzɔnenlɛ ne anzi bɔbɔ. Ɔnva nwo mekɛ tendenle mɔɔ yɛva yɛdɛnla nɔhalɛ ne anu la, ɔwɔ kɛ yɛ muala yɛkenga Nyamenle Edwɛkɛ ne na yɛsukoa ye dahuu. (Edw. 1:2) Saa yɛyɛ ngyehyɛleɛ kpalɛ yɛyɛ yɛ ti anwo debiezukoalɛ a, ɔbaboa yɛ yeamaa yɛamia subane bie mɔɔ Pɔɔlo zile zo wɔ ye kɛlata ne mɔɔ ɔhɛlɛle ɔhɔmaanle Hibuluma ne anu la anu: yemɔ a le diedi.—Hib. 11:​1, 6.

“YƐLƐ DIEDI MƆƆ BƆ YƐ NGOANE NWO BANE A”

9. Duzu ati a ɛnee ɔhyia kɛ Hibulu Kilisienema ne nyia diedi kpole a?

⁹ Ɛnee ɔhyia kɛ Hibulu Kilisienema ne nyia diedi kpole amaa bɛahola bɛagyinla anwongyelelɛ mɔɔ ɔnrɛhyɛ na yeara Dwudiya la anloa. (Hib. 10:​37-39) Gyisɛse bɔle ye ɛdoavolɛma ne kɔkɔ kɛ, saa bɛnwu kɛ sogyama ɛbɔ Gyɛlusalɛm ɛyia a, ɔwɔ kɛ bɛnriandi bɛfi ɛkɛ bɛkɔ awoka ne mɔ azo. Ɛnee ye folɛdulɛ ne fale Kilisienema ne amuala anwo, saa bɛde suakpole ne azo o, saa bɛde ye namule nu o. (Luku 21:​20-24) Wɔ mekɛ zɔhane, saa sogyama kɔteta sua bie a, ɛnee menli ta nriandi kɔ suakpole le kɛ Gyɛlusalɛm mɔɔ bɛlie nwolɛ bane la azo amaa bɛanyia anwobanebɔlɛ. Wɔannea a awie babu awoka ne mɔ azo mɔɔ bɛnriandi bɛahɔ la kɛ nrɛlɛbɛ biala ɛnle nu ɔti ɛnee bɛhyia diedi kpole.

10. Duzu a diedi kpole bamaa Kilisienema ayɛ a? (Hibuluma 13:17)

¹⁰ Ɛnee eza ɔhyia kɛ Hibulu Kilisienema ne nyia anwodozo wɔ menli mɔɔ ɛnee Gyisɛse ɛlɛdua bɛ nwo zo ahile asafo ne adenle la anu. Ɔbayɛ kɛ mediema mɔɔ li asafo ne anyunlu la vale kɛzi bɛbali Gyisɛse mɛla ne azo la anwo adehilelɛ fɔɔnwo maanle asafo ne mɔ kɔsɔɔti wɔ mekɛ kpalɛ nu nee adenle kpalɛ zo. (Kenga  Hibuluma 13:17.) Giliki edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ bɛhile ɔ bo “bɛdie” wɔ Hibuluma 13:17 la kile kɛ ɛdi adehilelɛ bie azo ndɛndɛ ɔluakɛ ɛlɛ anwodozo wɔ ahenle mɔɔ ɛlɛfa adehilelɛ ne amaa wɔ la anu. Tɛ yemɔ a le kɛ ɛtie awie ɔluakɛ bɛmaa ye tumi kɛ ɔva adehilelɛ ɔmaa la ati ɔ. Ɔti ɛnee ɔwɔ kɛ Hibulu Kilisienema ne sukoa kɛ bɛbanyia mediema mɔɔ li asafo ne anyunlu la anu anwodozo kolaa na anwongyelelɛ ne abɔ ɔ bo. Saa Kilisienema di mediema ɛhye mɔ adehilelɛ zo wɔ anzodwolɛ mekɛ nu a, ɔnrɛyɛ se kɛ bɛbayɛ zɔ wɔ ngyegyelɛ mekɛ nu.

11. Duzu ati a ɔhyia kɛ Kilisienema nyia diedi kpole ɛnɛ a?

¹¹ Ɛnɛ noko, yɛhyia diedi kɛ bɛdabɛ mɔɔ bɛlimoale bɛ sa hanle Pɔɔlo kɛlata ne la. Yɛde mekɛ mɔɔ menli dɔɔnwo ɛndie Baebolo ne anu kɔkɔbɔlɛ mɔɔ fale ewiade ɛhye awieleɛ ne anwo na bɔbɔ bɛgolo yɛ nwo la anu. (2 Pita 3:​3, 4) Bieko, Baebolo ne ka kɛzi anwongyelelɛ kpole ne bazi la anwo edwɛkɛ dɔɔnwo ɛdeɛ, noko ninyɛne dɔɔnwo wɔ ɛkɛ mɔɔ yɛnze a. Ɔwɔ kɛ yɛnyia diedi kpole kɛ ewiade ɛhye awieleɛ ne bara wɔ ye mekɛ nloa yɛɛ Gyihova banlea yɛ wɔ mekɛ zɔhane.—Hab. 2:3.

12. Duzu a baboa yɛ yeamaa yɛanyia yɛ ti wɔ anwongyelelɛ kpole ne anu a?

¹² Ɔwɔ kɛ yɛdayɛ noko yɛnyia diedi kpole kɛ Gyihova ɛlɛdua “akɛlɛ nɔhavo nee badwema” ne anwo azo ahile yɛ adenle ɛnɛ. (Mat. 24:45) Saa anwongyelelɛ kpole ne bɔ ɔ bo a, bie a yɛbanyia adehilelɛ fɔɔnwo bie mɔ mɔɔ ɔbamaa yɛanyia yɛ ti la, kɛ mɔɔ bie a Hibulu Kilisienema ne noko nyianle adehilelɛ wɔ mekɛ mɔɔ Wulomu sogyama ne bɔle Gyɛlusalɛm yiale la. Ɛnɛ a le mekɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ yɛmia diedi nee anwodozo mɔɔ yɛlɛ wɔ adehilelɛ mɔɔ yɛnyia yɛfi menli mɔɔ li Gyihova ahyehyɛdeɛ ne anyunlu ɛkɛ la anu a. Saa ɔyɛ se ɔmaa yɛ kɛ yɛbali bɛ adehilelɛ zo ɛnɛ a, ɛnee ɔnle kɛ yɛmaa yɛ nye da kɛ wɔ anwongyelelɛ kpole ne anu yɛbali bɛ adehilelɛ zo.

13. Duzu ati a folɛdulɛ mɔɔ wɔ Hibuluma 13:5 la hyia kpalɛ a?

¹³ Mekɛ mɔɔ Hibulu Kilisienema ne ɛlɛkendɛ kɛ bɛbanwu sɛkɛlɛneɛ mɔɔ kile kɛ ɔwɔ kɛ bɛfi suakpole ne azo la, ɛnee eza ɔwɔ kɛ bɛtete ninyɛne zo na bɛye “ezukoa nwo anyebolo” bɛfi bɛ ɛbɛlabɔlɛ nu. (Kenga Hibuluma 13:5.) Ɛnee bɛ nuhua bie mɔ ɛgyinla ɛhɔne nee ehyia nloa. (Hib. 10:​32-34) Mekɛ bie ɛnee bɛlɛ ɛhulolɛ kɛ edwɛkpa ne ati bɛbagyinla ngyegyelɛ nloa ɛdeɛ, noko ɔbayɛ kɛ ɛnee bɛ nuhua bie mɔ ɛbɔ ɔ bo kɛ bɛkpondɛ anwonyia amaa yeaboa bɛ wɔ ngyegyelɛ mekɛ nu anzɛɛ amaa bɛanli ehyia. Noko ezukoa dodo biala ɛnle ɛkɛ mɔɔ ɔbahola yeabɔ bɛ nwo bane wɔ ɛzɛkyelɛ ne mɔɔ ɛlɛba la anu a. (Gye. 5:3) Nɔhalɛ nu, ɛnee ɔbayɛ se kpalɛ yeamaa bɛdabɛ mɔɔ bɛkulo anwonyia la kɛ bɛbagyakyi bɛ azua nee bɛ ninyɛne ɛkɛ bɛahɔ.

14. Kɛzi diedi kpole bahola aboa yɛ ɛnɛ wɔ mekɛ mɔɔ yɛlɛsisi kpɔkɛ wɔ nwonane afoa nu ninyɛne nwo la ɛ?

¹⁴ Saa yɛlɛ diedi kpole kɛ ɔnrɛhyɛ ewiade ɛhye awieleɛ ne bara a, ɔbamaa yɛahwe yɛ nwo yɛavi anwonyiahulolɛ nwo. Ɔluakɛ menli bavuandi ‘bɛ dwɛtɛ fufule agua awɔdenle ne mɔ azo’ ɔluakɛ bɛbanwu kɛ “bɛ dwɛtɛ fufule anzɛɛ bɛ nvutuke ɛnrɛhola ɛnrɛlie bɛ wɔ Gyihova ɛya kenle ne.” (Yiz. 7:19) Ɔnle kɛ yɛfa yɛ adwenle yɛsie ezukoa dɔɔnwo ɛkpondɛlɛ zo, emomu ɔwɔ kɛ yɛsisi kpɔkɛ mɔɔ ɔbaboa yɛ yeamaa yɛahola yɛanlea yɛ nwo nee yɛ abusua ne na eza yɛahola yɛazonle Gyihova la. Bie a le kɛ yɛnrɛhwe kakɛ mɔɔ nwolɛ ɛngyia la yɛnrɛdo yɛ nwo anzɛɛ yɛnrɛmaa nwonane afoa nu ninyɛne mɔɔ yɛlɛ la ɛnrɛzɛkye yɛ mekɛ. Eza yɛbanlea boɛ amaa ninyɛne mɔɔ yɛlɛ ye dɛba la angyia yɛ somaa. (Mat. 6:​19, 24) Mekɛ mɔɔ ewiade ɛhye ɛlɛkɔ awieleɛ la,  ɔwɔ kɛ yɛkpa kɛ yɛbava yɛ nwo yɛado Gyihova anwo zo anzɛɛ yɛ anwonyia zo.

“BƐHYIA KPUNDIIGYINLANLƐ”

15. Duzu ati a ɛnee Hibulu Kilisienema ne hyia kpundiigyinlanlɛ a?

¹⁵ Ɛnee ɔwɔ kɛ Hibulu Kilisienema ne gyinla ninyɛne mɔɔ sɔ bɛ diedi ne nea la anloa kpundii wɔ mekɛ mɔɔ tɛnlabelɛ mɔɔ wɔ Dwudiya la ɛlɛsɛkye la. (Hib. 10:36) Hibulu Kilisienema ne bie mɔ gyinlanle kpɔdekpɔdeyɛlɛ mɔɔ anu yɛ se la anloa ɛdeɛ, noko bɛ nuhua dɔɔnwo rayɛle Kilisienema wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee bɛlɛ anzodwolɛ la. Pɔɔlo hanle kɛ bɛgyinlanle bɛ diedi ne anwo sɔnea mɔɔ anu yɛ se la anloa ɛdeɛ, noko bɛtɛnwunle amaneɛ kɛ Gyisɛse la, kile kɛ, ɔ nee bɛ ɛtɛkɔle ewule nu. (Hib. 12:4) Noko mekɛ mɔɔ menli dɔɔnwo ɛlɛyɛ Kilisienema la, Dwuu dwazotiama ne akee vale ɛya kpole na bɛyɛle basabasa. Ɛvolɛ bie anu kolaa na ɛhye azi la, nzakama bie mɔ rale Pɔɔlo anwo zo wɔ mekɛ mɔɔ ɔlɛka edwɛkɛ ne wɔ Gyɛlusalɛm la. Dwuuma mɔɔ bo 40 la lile “amonle kɛ bɛnrɛli yɛɛ bɛnrɛnlo kɔkpula kɛ bɛbahu Pɔɔlo.” (Gyi. 22:22; 23:​12-14) Ɔnva nwo kɛ ɛnee bɛlɛyɛ menli basabasa na bɛlɛkpɔ bɛ la, ɛnee ɔwɔ kɛ Kilisienema yia sonle, bɛbɔ edwɛkpa ne nolo na bɛmaa bɛ nwo yɛ se wɔ diedi ne anu.

16. Kɛzi Hibuluma kɛlata ne bahola aboa yɛ yeamaa yɛanyia kpɔdekpɔdeyɛlɛ nwo adwenle kpalɛ ɛ? (Hibuluma 12:7)

¹⁶ Duzu a ɛnee ɔbaboa Hibulu Kilisienema ne yeamaa bɛagyinla kpundii wɔ dwazotia mɔɔ ɛnee bɛlɛyia la anu a? Ɛnee Pɔɔlo ze kɛ ɔwɔ kɛ bɛnwu nvasoɛ mɔɔ vi bɛ sɔnea ne mɔ anu bara la. Ɔti ɔhilehilele nu kɛ Nyamenle maa adenle maa yɛyia yɛ diedi ne anwo sɔnea amaa yɛava yɛatete yɛ. (Kenga Hibuluma 12:7.) Ndetelɛ zɛhae kola boa awie maa ɔnyia Kilisiene subane ngakyile fofolɛ na ɔnyia anyuhɔlɛ wɔ mɔɔ ɔlɛ ye dɛba la anu. Saa Kilisienema zɔhane fa bɛ adwenle sie mɔɔ vi bɛ sɔnea ne mɔ anu bara la azo a, ɔnrɛmaa  ɔnrɛyɛ se kɛ bɛbagyinla nu kpundii.—Hib. 12:11.

17. Duzu a ɛnee Pɔɔlo ɛnwu ye wɔ kɛzi bɛgyinla kpɔdekpɔdeyɛlɛ nloa la anwo a?

¹⁷ Pɔɔlo maanle Hibulu Kilisienema ne anwosesebɛ kɛ bɛbɔ kpɔkɛ kyengye kɛ bɛbamia bɛ nye bɛagyinla sɔnea nloa. Ɛnee Pɔɔlo le awie mɔɔ ɔfɛta kɛ ɔbahɛlɛ ɛhye anwo edwɛkɛ yeahɔmaa bɛ a. Ɔluakɛ kolaa na yearayɛ Kilisienenli la, ɛnee ɔyɛ Kilisienema kpɔdekpɔde yɛɛ ɔnwunle kɛzi bɛyɛle bɛ amumuyɛ la. Ɛnee eza ɔze kɛzi bɛgyinla kpɔdekpɔdeyɛlɛ nloa kpundii la. Ɔluakɛ ɔrayɛle Kilisienenli la, ɔyiale dwazotia ngakyile. (2 Kɔl. 11:​23-25) Ɔti ɛnee ɔbahola yeava anwodozo yeaha mɔɔ ɔhyia kɛ awie yɛ amaa yeahola yeagyinla kpundii la. Ɔhakyele Kilisienema zɔhane kɛ saa bɛgyi sɔnea ngakyile nloa a, ɔnle kɛ bɛfa bɛ nwo bɛto bɛ nwo zo, emomu ɔwɔ kɛ bɛfa bɛ nwo bɛto Gyihova anwo zo. Ɛnee Pɔɔlo kola fa akɛnrasesebɛ ka kɛ: “Gyihova le me boavolɛ; menrɛzulo.”—Hib. 13:6.

18. Kenle bie nwo edwɛkɛ boni a saa yɛze a ɔbaboa yɛ yeamaa yɛagyinla kpɔdekpɔdeyɛlɛ nloa a?

¹⁸ Yɛ mediema bie mɔ gyi kpɔdekpɔdeyɛlɛ nloa kɛkala. Yɛbahola yɛayɛ asɔne yɛamaa bɛ yɛɛ ɔdwu mekɛ ne bie a yɛbava ninyɛne mɔɔ bɛhyia nwo la yɛamaa bɛ. (Hib. 10:33) Noko Baebolo ne ka ye wienyi kɛ “bɛdabɛ mɔɔ bɛkulo kɛ bɛfa nyamenlezonlenlɛ kpalɛ bɛbɔ bɛ ɛbɛla kɛ Kelaese Gyisɛse ɛdoavolɛma la amuala, bɛbayɛ bɛdabɛ noko kpɔdekpɔde.” (2 Tim. 3:12) Ɛhye ati, ɔwɔ kɛ yɛ muala yɛsiezie yɛ nwo yɛmaa mɔɔ la yɛ nyunlu la. Maa yɛhɔ zo yɛva yɛ nwo yɛdo Gyihova anwo zo bɔkɔɔ na yɛlie yɛli kɛ ɔbaboa yɛ yeamaa yɛagyinla sɔnea biala anloa. Wɔ mekɛ kpalɛ nu, ɔbamaa ye azonvolɛ nɔhavoma amuala anwo adɔ bɛ.— 2 Tɛs. 1:​7, 8.

19. Duzu a ɔwɔ kɛ yɛyɛ amaa yɛaziezie yɛ nwo yɛamaa anwongyelelɛ kpole ne a? (Eza nea nvoninli ne.)

¹⁹ Nɔhalɛ nu, Pɔɔlo kɛlata ne mɔɔ ɔhɛlɛle Hibuluma ne la boale alimoa Kilisienema ne ɔmaanle bɛzieziele bɛ nwo bɛmaanle anwongyelelɛ ne mɔɔ ɛnee la bɛ nyunlu la. Pɔɔlo maanle ɔ mediema ne mɔ anwosesebɛ kɛ bɛdɔ alagye bɛzukoa Ngɛlɛlera ne na bɛde ɔ bo kpalɛ. Bɛyɛ ye zɔ a ɔbamaa bɛanwu ngilehilelɛ mɔɔ ɔbahola yeazɛkye bɛ diedi la na bɛahwe bɛ nwo bɛavi nwo. Ɔmaanle bɛ anwosesebɛ kɛ bɛmaa bɛ diedi nu ɛyɛ se amaa bɛahola bɛali Gyisɛse nee menli mɔɔ li asafo ne anyunlu la adehilelɛ zo ndɛndɛ. Yɛɛ ɔboale Kilisienema ɔmaanle bɛnwunle sɔnea ngakyile kɛ ɔle adenle mɔɔ bɛ Ze ne mɔɔ lɛ ɛlɔlɛ la ɛlɛdua zo atete bɛ a, na yemɔ maanle bɛgyinlanle kpundii. Ɔwɔ kɛ yɛdayɛ noko yɛdi folɛdulɛ ɛhye mɔɔ wɔ Baebolo ne anu la azo.—Hib. 3:14.