WƆ Hibuluma mɔɔ ɛnee de Ɛwɔkɛ Azɛlɛ ne azo la afoa nu, saa ɛvolɛ ne bɔ ɔ bo a, bɛfundu azɛlɛ na bɛdua ninyɛne. Wɔ yɛ mekɛ ye azo, zɔhane mekɛ ne bɔ ɔ bo wɔ September avinli kɔdwu October avinli.

Kalenda mɔɔ bɛgyinla siane ne azo bɛhyehyɛ mɔɔ le siane 12 (mɔɔ kenle 29 anzɛɛ 30 a wɔ biala anu la) ɛndwu kalenda mɔɔ bɛgyinla sɛnzɛne ne azo bɛhyehyɛ la. Ɔti ɛnee ɔwɔ kɛ menli kpondɛ ndenle mɔɔ bɛbalua zo bɛamaa kalenda nwiɔ ɛhye ayia la. Ko a le kɛ bɛbava kenle ne bie bɛaboka siane ne bie anwo anzɛɛ bie a bɛbava siane ne ko bɛaboka nwo. Bɛkola bɛfa bɛboka nwo kolaa na ɛvolɛ bieko abɔ ɔ bo. Saa bɛyɛ ye zɔhane a, yemɔ maa bɛnwu mekɛ mɔɔ bɛbava bɛalua bɛ ma nee mekɛ mɔɔ bɛbava bɛade la.

Noko wɔ Mosisi mekɛ zo, Nyamenle hanle hilele ye menli ne kɛ wɔ bɛ ɛzonlenlɛ nu, Ebebe anzɛɛ Naesan mɔɔ le ɛnɛ mekɛ ye March anzɛɛ April la a balimoa wɔ ɛvolɛ ne anu a. (Ɛzɛ. 12:2; 13:4) Ɛnee bɛpɛ baale wɔ mekɛ ɛhye anu ɔti ɛnee bɛdi nwolɛ ɛvoyia.​—Ɛzɛ. 23:15, 16.

Abɔlɔba Emil Schürer hɛlɛle ye wɔ ye buluku The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ, (175 B.C.–A.D. 135) anu kɛ: “Ɛnee debie mɔɔ bɛgyinla zo bɛnwu kɛ ɔwɔ kɛ bɛfa siane ne bie bɛboka nwo anzɛɛ ɔnle kɛ bɛfa bie bɛboka nwo la ɛnyɛ se fee. Ɛnee ɔwɔ kɛ mekɛ biala Akpabɛnwo ɛvoyia ne mɔɔ bɛdi ye Naesan (Naesan 14), mekɛ mɔɔ ɛnee siane ne ɛyɛ mumua la, si wɔ bokile mekɛ nu, wɔ mekɛ mɔɔ aledwolɛ nee alehyenlɛ tendenle sɛ la . . . Ɔti saa ɛvolɛ ne ɛlɛkɔ ye awieleɛ na bɛnwu kɛ Akpabɛnwo ne ɛnrɛzi wɔ bokile mekɛ nu, mekɛ mɔɔ aledwolɛ nee alehyenlɛ tendenle sɛ la a, bɛfa siane [mɔɔ tɔ zo 13 la] bɛboka nwo kolaa na Naesan siane ne abɔ ɔ bo.”

Saa Gyihova Alasevolɛ kulo kɛ bɛnwu mekɛ mɔɔ le kpalɛ mɔɔ bɛbava bɛali Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne la a, bɛdi ngyehyɛleɛ ɛhye azo, ɔluakɛ ɛvoyia ne si wɔ Naesan 14 wɔ bokile mekɛ nu wɔ Hibuluma kalenda zo. Akee bɛdimoa bɛka kenle mɔɔ bɛbava bɛali ɛvoyia ɛhye la bɛkile asafo ne mɔ. *

Noko kɛzi ɛnee Hibuluma ne nwu ye kɛ siane ko ɛlɛkɔ ye awieleɛ yɛɛ fofolɛ ɛlɛba arabɔ ɔ bo ɛ? Ɛnɛ ɛdeɛ, ɛbahola wɔanlea kalenda bie mɔɔ ɛlɛ wɔ sua nu anzɛɛ ɔwɔ wɔ ɛlɛtɔlɔneke milahyinli bie azo la azo. Noko wɔ Baebolo mekɛ nu, ɛnee ɔnla aze fee.

Wɔ Azuyilɛ mekɛ ne anu, ɛnee siane biala le kenle 30. (Gyn. 7:11, 24; 8:3, 4) Noko wɔ Hibuluma kalenda zo, ɛnee tɛ mekɛ ne amuala a siane ne le kenle 30 a. Wɔ Hibuluma kalenda zo, saa siane fofolɛ bie finde a, yɛɛ siane ne bɔ ɔ bo a. Siane fofolɛ ne bɔ ɔ bo a, ɔyɛ a ɛhye di kenle 29 anzɛɛ 30.

Mekɛ bie, Devidi nee Dwɔnatan hanle siane bie anwo edwɛkɛ kɛ: “Ɛhyema le siane fofolɛ.” (1 Sa. 20:5, 18) Ɔti ɔbayɛ kɛ wɔ ɛvoya 11 K.Y.M. anu, ɛnee bɛdimoa bɛbu siane ne mɔ anwo mgbonda bɛgua ɛkɛ. Ɛnee kɛ ɔkɛyɛ na Yizilayɛnli bie anwu kɛ siane fofolɛ ɛbɔ ɔ bo ɛ? Dwuuma mɛla nee bɛ amaamuo mɔɔ bɛtɛkɛlɛle mɔɔ bɛboɔboa ɔ nloa mɔɔ bɛfɛlɛ ye Mishnah la maa yɛnwu nwolɛ edwɛkɛ bie. Ɔka kɛ mɔɔ Dwuuma vi Babelɔn akɛlɛzonlenlɛ nu rale la, Sanhedelin ne (Dwuuma kɔɔto kpole ne) boale wɔ ɛhye ɛyɛlɛ nu. Ɛnee bɛdi ɛvoyia ngakyile wɔ siane nsuu anu, na kɔɔto ne yia ndɛ wɔ siane ne kenle mɔɔ tɔ zo 30 la azo. Ɛnee mrenyia ɛhye mɔ a kile kenle mɔɔ siane fofolɛ babɔ ɔ bo la. Duzu a bɛgyinla zo bɛyɛ ɛhye a?

Ɛnee bɛmaa menli gyinlegyinla Gyɛlusalɛm ɛleka bie mɔ na bɛnea saa siane fofolɛ bie ɛvinde a. Saa bɛnwu bie a bɛbɔ Sanhedelin ne amaneɛ ndɛndɛ. Saa Sanhedelin ne nyia daselɛ mɔɔ di munli mɔɔ kile kɛ siane fofolɛ ɛvinde a, bɛbɔ ye nolo kɛ siane fofolɛ ɛbɔ ɔ bo. Na saa amungu ne anzɛɛ ɛbɔlɛ ne ammaa sinzavolɛ ne annwu siane fofolɛ ne mɔɔ ɛvinde la noko ɛ? Yemɔ bɛbɔ ye nolo kɛ siane ne mɔɔ bɛwɔ nu kɛkala la le kenle 30 na aleɛ kye a siane fofolɛ ne bahola abɔ ɔ bo.

 Mishnah ne kilehile nu kɛ Sanhedelin ne sɔ senle kpole wɔ Ɔlivi Boka ne mɔɔ bikye Gyɛlusalɛm la azo bɛfa bɛbɔ ye nolo kɛ siane fofolɛ ɛbɔ ɔ bo. Ɛnee bɛsɔ senle wɔ ɛleka mɔɔ wɔ anwuma wɔ Yizilayɛ amuala la bɛfa bɛbɔ ɛhye nolo. Nzinlii, ɛnee bɛsoa awie mɔ bɛmaa bɛkɔbɔ amaneɛ. Bɛdua ɛhye azo bɛmaa Dwuuma mɔɔ de Gyɛlusalɛm nee Yizilayɛ ɛleka biala la nwu kɛ siane fofolɛ ɛbɔ ɔ bo. Ɔti ɛnee bɛ muala bɛdi bɛ ɛvoyia ne mɔ wɔ mekɛ ko ne ala anu.

Ɛlɛka mɔɔ wɔ ɔ bo ɛke la baboa wɔ yeamaa wɔade kɛzi Hibuluma kalenda ne de, ɛvoyia ngakyile mɔɔ ɛnee bɛdi, mekɛ mɔɔ bɛfa bɛdua bɛ ma nee mekɛ mɔɔ bɛfa bɛte yɛɛ dɔɔnwo mɔɔ boka nwo la abo.