Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Duzu Ati A Yɛhyia Anyelazo A?

Duzu Ati A Yɛhyia Anyelazo A?

Duzu Ati A Yɛhyia Anyelazo A?

SAA Daniel mɔɔ yɛlimoa yɛha ɔ nwo edwɛkɛ la hɔle zo nyianle anyelazo a, anrɛɛ duzu a bazi a? Asoo anrɛɛ ɔbade kpɔkɛ? Asoo anrɛɛ ɔtɛte aze? Menli mɔɔ die di kɛ anyelazo lɛ tumi wɔ yɛ kpɔkɛdelɛ zo bɔbɔ la ɛnrɛwudu tumi mɔɔ wɔ anyelazo nu la anu zɛhae. Edwɛkɛ ɛhye anwo hyia kpalɛ. Ɔnle kɛ yɛwudu tumi mɔɔ anyelazo lɛ la anu. Ɔnle ewule kɔsɔɔti anwo ayile.

Bɛbizebizale Dr. Nathan Cherney edwɛkɛ wɔ CBS News azo na ɔhanle esiane mɔɔ wɔ nu kɛ yɛbawudu tumi mɔɔ anyelazo lɛ la anu yɛahile awie mɔɔ ɛlɛgyinla anwodolɛ mɔɔ anu yɛ se anloa la. Ɔhanle kɛ: “Yɛyia mrenyia dɔɔnwo mɔɔ tendɛ tia bɛ ye mɔ kɛ bɛndwenledwenle ninyɛne nwo kpalɛ, bɛnlɛ adwenle kpalɛ wɔ ninyɛne nwo.” Ɔdoale zo kɛ: “Ndelebɛbo zɛhae maa menli nyia adwenle mɔɔ ɛndenrɛ la kɛ saa awie kansa baha aze anzɛɛ ɔbahɔ ɔ nyunlu a, ɔgyi ahenle anwo zo, na ndelebɛbo ɛnle ɛhye anu.”

Nɔhalɛ nu, menli mɔɔ ɛnde kpɔkɛ fee la gyi konle mɔɔ anu yɛ se la anloa. Ɛhye ati, bɛ alɔvolɛ ɛnrɛhulo kɛ bɛbaha edwɛkɛ mɔɔ bamaa bɛ adwenle noko abua bɛ folɛ a. Asoo ɛhye kile kɛ nvasoɛ biala ɛnle anyelazo zo ɔ?

Ɔnle zɔ fee. Dɔketama mɔɔ bɛyɛ wuliravolɛma ayile a bɛnva bɛ adwenle bɛnzie ewule ne mɔɔ bɛtu ɔ bo la azo, emomu ninyɛne mɔɔ bamaa wuliravolɛ ne anwo adɔ ye na ɔ nye alie wɔ mekɛ mɔɔ ewule ne tɛbɔ ɛkɛ la die di kɛ nvasoɛ wɔ ayileyɛlɛ mɔɔ maa wuliravolɛma nyia fɛlɛkolilɛ bie wɔ bɛ nu la azo. Daselɛ dɔɔnwo wɔ ɛkɛ mɔɔ kile kɛ anyelazo kola yɛ zɔ nee dɔɔnwo mɔɔ boka nwo la.

Nvasoɛ Mɔɔ Wɔ Anyelazo Zo La

Dr. W. Gifford-Jones hanle kɛ “anyelazo le ayileyɛlɛ mɔɔ tumi wɔ nu.” Ɔnleɛnleanle ninyɛne ngakyile mɔɔ bɛsukoa bɛfa bɛnwu nvasoɛ mɔɔ wɔ nganeɛdelɛ nu moalɛ mɔɔ bɛfa bɛmaa menli mɔɔ ɛnde kpɔkɛ fee la anu bieko. Ɔzɔho kɛ adenle ɛhye mɔɔ bɛdua zo bɛboa la maa wuliravolɛma nyia anyelazo nee adwenle kpalɛ. Neɛnleanu bie mɔɔ bɛyɛle ye 1989 la maanle ɔlale ali kɛ menli mɔɔ ɛnde kpɔkɛ mɔɔ bɛnyia nganeɛdelɛ nu moalɛ la tɛnla aze kyɛ noko neɛnleanu mɔɔ bɛyɛ ye kenlensa ye la ɛnzi ye pi. Noko akee, neɛnleanu ɛmaa yela ali kɛ wuliravolɛma mɔɔ nyia nganeɛdelɛ nu moalɛ la adwenleadwenle nee bɛ nyane zo te tɛla bɛdabɛ mɔɔ bɛnnyia moalɛ ɛhye la.

Eza suzu neɛnleanu bieko mɔɔ bɛyɛle mɔɔ ka gyima mɔɔ adwenle kpalɛ nee adwenle mɔɔ ɛndenrɛ di wɔ ahonle ewule bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye coronary heart disease (CHD) la anwo. Bɛbizebizale mrenyia mɔɔ bo 1,300 la edwɛkɛ kɛ bɛfa bɛanlea saa bɛlɛ ɛbɛlabɔlɛ nwo adwenle kpalɛ anzɛɛ adwenle mɔɔ ɛndenrɛ la a. Neɛnleanu mɔɔ bɛyɛle ye ɛvolɛ bulu anzi la maanle ɔlale ali kɛ mrenyia ɛhye mɔ anu ɛya ngyɛnu 12 ɛnee lɛ CHD. Wɔ mrenyia mɔɔ bo 1,300 la anu, ɛnee bɛ nuhua ne mɔɔ ɛnlɛ ɛbɛlabɔlɛ nwo adwenle kpalɛ la bo bɛdabɛ mɔɔ bɛlɛ ɛbɛlabɔlɛ nwo adwenle kpalɛ la azo mɔnwo nwiɔ. Nwomanli Laura Kubzansky mɔɔ wɔ Harvard School of Public Health na yebe wɔ ayileyɛlɛ nu la ka kɛ: “Edwɛkɛ mɔɔ ɛnee bɛka kɛ adwenle kpalɛ boa wɔ kpɔkɛdelɛ nu la ɛnee ɛnlɛ ngyinlazo kpalɛ biala, noko neɛnleanu ɛhye mɔɔ bɛvale ahonle ewule bɛyɛle la ɛrayɛ daselɛ mɔɔ limoa mɔɔ ayileyɛlɛma ɛlie ɛdo nu a.”

Neɛnleanu bie mɔ ɛmaa yela ali kɛ menli mɔɔ ɛnlɛ bɛ kpɔkɛdelɛ nwo adwenle kpalɛ la kyɛ na bɛade kpɔkɛ wɔ bɛ apelehyɛne ɛyɛlɛ nzi tɛla menli mɔɔ lɛ adwenle kpalɛ wɔ bɛ kpɔkɛdelɛ nwo la. Yela ali bɔbɔ kɛ adwenle kpalɛ maa awie tɛnla aze kyɛ. Bɛyɛle neɛnleanu bie bɛnleanle kɛzi adwenle kpalɛ nee adwenle mɔɔ ɛndenrɛ wɔ kpanyinliyɛlɛ nwo la ka menli mɔɔ bɛ ɛvolɛ ɛhɔ ɔ nyunlu la. Mɔɔ bɛmaanle menli mɔɔ bɛ nye ɛvi la nwunle ye kɛ kpanyinliyɛlɛ maa bɛnyia nrɛlɛbɛ nee anwubielɛ dɔɔnwo la, ɔmaanle bɛnyianle anwosesebɛ na ɔlale ali wɔ bɛ ɛdialɛ nu bɔbɔ. Ye sikalɛ nu, bɛnyianle anwosesebɛ mɔɔ anrɛɛ dapɛne 12 agbɔkɛ nu ɛkpundinlɛ a bamaa bɛanyia la!

Duzu ati a ɔzɔho kɛ anyelazo nee adwenle kpalɛ boa yɛ kpɔkɛdelɛ a? Abɔdeɛ nwo nrɛlɛbɛvolɛma nee dɔketama ɛngola ɛnva mualɛ fɔɔnwo ɛmmaa, ɔluakɛ bie a bɛnde kɛzi sonla adwenle yɛɛ sonlabaka ne yɛ gyima abo kpalɛ la ati ɔ. Noko, nwomama mɔɔ sukoa ɛhye anwo debie la lɛ ndelebɛbo mɔɔ ɔti bɛkola bɛka ye zɔ la. Kɛ neazo la, nwomanli bie mɔɔ wɔ University of Kentucky la ka kɛ: “Ɔle kpalɛ kɛ ɛbali fɛlɛko na wɔanyia anyelazo wɔ ɛbɛlabɔlɛ nu. Ɔle tɛnlabelɛ mɔɔ yɛ anyelielɛ na ɔmmaa ɛndwenledwenle dɔɔnwo yɛɛ ɔmaa sonlabaka ne yɛ kɛnlɛma. Ɔle adenle ko mɔɔ menli bahola alua zo anyia kpɔkɛdelɛ kpalɛ a.”

Bie a adwenle ɛhye le fofolɛ maa abɔdeɛ nwo nrɛlɛbɛvolɛma nee dɔketama, noko ɔnle fofolɛ ɔmmaa Baebolo sukoavoma. Kɛyɛ ɛvolɛ 3,000 mɔɔ ɛze ɛhɔ la, sunsum ne hanle Belemgbunli Sɔlɔmɔn maanle ɔhanle kɛ: “Anyelielɛ ahonle le ayile kpalɛ, noko sunsum mɔɔ ɛbubu la maa sonla anwosesebɛ wie.” (Mrɛlɛbulɛ 17:22) Wɔnwu ngakyile mɔɔ wɔ nu la ɔ? Ngyɛnu ɛhye ɛnga kɛ anyelielɛ ahonle le anwodolɛ kɔsɔɔti ayile, emomu ɔka ye sikalɛ kɛ ɔle “ayile kpalɛ.”

Nɔhalɛ nu, ndelebɛbo wɔ nu kɛ ɛbabiza kɛ, Saa anyelazo le ayile a, duzu ati a dɔketama ɛnga nwolɛ edwɛkɛ ɛngile wuliravolɛma ɛ? Anyelazo ɛmboa yɛ wɔ kpɔkɛdelɛ nu ala, eza ɔboa yɛ wɔ ndenle gyɛne zo.

Adwenle Kpalɛ, Adwenle Mɔɔ Ɛndenrɛ Yɛɛ Wɔ Ɛbɛlabɔlɛ

Menli mɔɔ yɛ neɛnleanu la ɛmaa yela ali kɛ bɛdabɛ mɔɔ bɛlɛ adwenle kpalɛ la nyia zolɛ nvasoɛ dɔɔnwo. Bɛta bɛbɔ mɔdenle wɔ sukulu nu, gyima nu yɛɛ nwɔhoalilɛ nu bɔbɔ. Kɛ neazo la, bɛyɛle neɛnleanu wɔ mraalɛ mɔɔ su ɛnriandilɛ la nwɔhoalilɛ nu. Bɛmaanle coache ne mɔ hanle mraalɛ mɔɔ su ɛnriandilɛ ne la ko biala mɔdenlebɔlɛ nwo edwɛkɛ. Mekɛ ko ne ala bɛbizebizale mraalɛ ne mɔ kɛzi bɛ anyelazo ne kpole de la. Ɔlale ali kɛ, kɛzi mraalɛ mɔɔ su ɛnriandilɛ la anyelazo ne kpole de la a kile bɛ mɔdenlebɔlɛ kpalɛ a. Duzu ati a tumi wɔ anyelazo nu zɛhae ɛ?

Zɔhane ala a adwenle mɔɔ ɛndenrɛ la noko nyia menli nwo zo tumi a. Wɔ 1960 ne anu, bɛyɛle neɛnleanu wɔ nane ne mɔ subane nu, na mɔɔ bɛnwunle ye la maanle abɔdeɛ nwo nrɛlɛbɛvolɛma vale ndelebɛbo fofolɛ ɛhye rale; “nganeɛ mɔɔ bɛte kɛ bɛngola bɛnyɛ ɛhwee la.” Bɛnwunle ye kɛ, sonla noko kola te nganeɛ ko ne ala bie. Kɛ neazo la, bɛyɛle neɛnleanu bie, bɛvale menli bɛguale ɛleka mɔɔ dede wɔ la na bɛhanle bɛhile bɛ kɛ saa bɛmia debie zo a, dede ne bagyakyi. Na bɛholale bɛmaanle dede ne gyakyile.

Bɛvale menli ekpunli fofolɛ bɛhɔguale ɛleka ko ne ala na bɛhanle edwɛkɛ ko ne ala bɛhilele bɛ, noko mɔɔ bɛmianle deɛ ne azo la dede ne angyakyi. Kɛmɔ ɛkola ɛnwu ye la, menli mɔɔ wɔ ekpunli ɛhye anu la anu dɔɔnwo dele nganeɛ kɛ bɛnrɛhola ɛhwee yɛ. Nzinlii mɔɔ bɛhanle kɛ bɛyɛ ye bieko la, ɛnee bɛngulo kɛ bɛyɛ. Ɛnee bɛdie bɛdi kɛ bɛnrɛhola bɛnrɛyɛ debie biala mɔɔ bamaa dede ne agyakyi a. Noko, menli mɔɔ ɛnee lɛ adwenle kpalɛ wɔ ekpunli ɛhye anu la nyianle anyelazo kɛ dede ne bahola agyakyi, bɛannyia adwenle kɛ bɛnrɛhola bɛnrɛyɛ nwolɛ ɛhwee.

Dr. Martin Seligman boale maanle bɛyɛle neɛnleanu ɛhye mɔ bie, na ɛhye hanle ye maanle ɔnyianle ɛhulolɛ kɛ ɔbazukoa adwenle kpalɛ nee adwenle mɔɔ ɛndenrɛ la anwo debie. Ɔyɛle neɛnleanu kɛ ɔkpondɛ deɛmɔti menli lɛ adwenle kɛ bɛnrɛhola ɛhwee yɛ la. Ɔhanle kɛ, adwenle ɛhye mɔɔ ɛndenrɛ la ɛmmaa menli bie mɔ ɛngola ɛnyɛ ninyɛne dɔɔnwo wɔ bɛ ɛbɛlabɔlɛ nu. Mɔɔ Seligman ka neɛnleanu mɔɔ yeyɛ wɔ adwenle mɔɔ ɛndenrɛ nee ngyegyelɛ mɔɔ wɔ zo anwo edwɛkɛ sikalɛ la, ɔhanle kɛ: “Meyɛ neɛnleanu ɛvolɛ 25, na menwu kɛ saa yɛnyia adwenle mɔɔ ɛndenrɛ na yɛfa ngyegyelɛ mɔɔ yɛlɛyia la anwo somolɛ yɛto yɛ nwo zo na yɛnyia adwenle kɛ yɛnrɛhola yɛnrɛyɛ nwolɛ ɛhwee a, ɔbayɛ kpole. Noko saa yɛlɛ ninyɛne nwo adwenle kpalɛ a, anrɛɛ ɔnrɛra ye zɔ.”

Kɛ mɔɔ yɛlimoa yɛha la, bie a adwenle ɛhye le fofolɛ maa bie mɔ ɛnɛ ɛdeɛ, noko ɔnle fofolɛ ɔmmaa Baebolo sukoavoma. Yɛ ɛrɛlɛ ɛhye nzonlɛ: “Saa ɛ sa nu to wɔ anwongyelelɛ mekɛ nu a, wɔ anwosesebɛ zo bade.” (Mrɛlɛbulɛ 24:10) Ɛhɛe, Baebolo ne kilehile nuhua wienyi kɛ saa ɛmaa ɛ sa nu to na ɛnyia adwenle mɔɔ ɛndenrɛ la a, ɔnrɛmaa ɛnrɛnyia anwosesebɛ ɛnrɛyɛ ninyɛne bie mɔ. Duzu a ɛbahola wɔayɛ amaa wɔakpo adwenle mɔɔ ɛdenrɛ na wɔanyia adwenle kpalɛ nee anyelazo wɔ wɔ ɛbɛlabɔlɛ nu ɛ?

[Nvoninli]

Anyelazo bahola aboa wɔ kpalɛ