Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Si Kpɔkɛ Kpalɛ Fa Bɔ Wɔ Agyadeɛ Ne Anwo Bane

Si Kpɔkɛ Kpalɛ Fa Bɔ Wɔ Agyadeɛ Ne Anwo Bane

“Bɛhyi mɔɔ le ɛtane la na bɛzɔ mɔɔ le kpalɛ la anu.”—WULO. 12:9.

1, 2. (a) Kɛzi ɛzile Nyamenle mɔɔ ɛlɛsonle ye la anwo kpɔkɛ ɛ? (b) Yɛ sunsum nu agyadeɛ ne anwo kpuyia boni mɔ a yɛbahola yɛabiza a?

YƐ NUHUA dɔɔnwo ɛzi kpɔkɛ kpalɛ ɛlɛsonle Gyihova Nyamenle yɛɛ yɛva Gyisɛse Kelaese agyakɛ. (Mat. 16:24; 1 Pita 2:21) Yɛmbu yɛ nwo zo mɔɔ yɛyila yɛmaa Nyamenle la debie ekyii. Yɛ kpɔkɛzilɛ ne ɛngyi ngɛlɛlera ekyi bie anu edwɛkɛ zo, emomu, ɔgyi Nyamenle Edwɛkɛ ne mɔɔ yɛzukoa ye boɛ la azo. Mɔɔ ɛvi nu ɛra la a le kɛ yɛnwu agyadeɛ mɔɔ maa diedi nu mia mɔɔ Gyihova ɛva ɛzie ɛkɛ ɛmaa bɛdabɛ mɔɔ ‘bɛkɛnwu ye nee Gyisɛse Kelaese mɔɔ ɔzoanle ye’ anwo ninyɛne dɔɔnwo la.—Dwɔn 17:3; Wulo. 12:2.

2 Amaa yɛanzɛkye yɛ Keleseɛne gyinlabelɛ ne la, ɔwɔ kɛ yɛsi kpɔkɛ mɔɔ sɔ yɛ anwuma Selɛ ne anye la. Ɛhye ati, yɛbazuzu kpuyia titile ɛhye mɔ anwo wɔ edwɛkɛ ɛhye anu: Yɛ agyadeɛ ne a le duzu? Adwenle boni a ɔwɔ kɛ yɛnyia ye wɔ nwo a? Kɛ ɔkɛyɛ na yɛanwu kɛ yɛ agyadeɛ ne ɛtɛfile yɛ sa ɛ? Duzu a baboa yɛ na yɛazi kpɔkɛ kpalɛ a?

YƐ AGYADEƐ NE A LE DUZU?

3. Agyadeɛ boni a wɔ ɛkɛ maa (a) menli mɔɔ bɛkpokpa bɛ la nee (b) ‘mboane gyɛne’ ne ɛ?

3 Keleseɛnema ekpunli ekyi bie lɛ anyelazo kɛ bɛbanyia “[agyadeɛ] mɔɔ ɛmkpɔlɔ, ɔnzɛkye, yɛɛ ɔndu anzɛɛ ɔmkpa la.” Bɛ nee Kelaese bɛali ebia wɔ anwuma. (1 Pita 1:3, 4) Saa menli ɛhye mɔ bɛanyia agyadeɛ ɛhye a, “kyesɛ bɛwo [bɛ] fofolɛ.” (Dwɔn 3:1-3) Agyadeɛ boni a wɔ ɛkɛ maa Gyisɛse ‘mboane gyɛne’ dɔɔnwo ne mɔɔ bɛ nee ye ɛdoavolɛma mɔɔ bɛkpokpa bɛ la bɔ nu ka Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anwo edwɛkɛ la ɛ? (Dwɔn 10:16) Mboane gyɛne  ne banyia agyadeɛ ne mɔɔ Adam nee Yive ɛtane ne ati bɛanyia ye la—dahuu ngoane wɔ paladaese azɛlɛ zo mɔɔ amaneɛnwunlɛ, ewule, anzɛɛ ɛzunlɛ ɛnle nu a. (Yek. 21:1-4) Yemɔti, Gyisɛse bɔle ɛtanevolɛ bie mɔɔ ɔ nee ye wule la ɛwɔkɛ kenle zɔhane kɛ: “Me nee wɔ bahɔ Paladaese.”—Luku 23:43.

4. Nyilalɛ boni a yɛlɛ a?

4 Ɛnɛ bɔbɔ yɛnyia yɛ agyadeɛ ne azo nvasoɛ. Ɔlua diedi mɔɔ yɛlɛ ye wɔ “mgbɔdalɛ mɔɔ Gyisɛse Kelaese ɛva ɔ nwo ɛli” anu la ati, yɛlɛ anzondwolɛ yɛɛ yɛ nee Nyamenle lɛ agɔnwolɛvalɛ kpalɛ. (Wulo. 3:23-25) Yɛte ɛwɔkɛ mɔɔ sonle bolɛ mɔɔ wɔ Nyamenle Edwɛkɛ ne anu la abo. Bieko, ɔluakɛ yɛboka ewiade amualɛ mediemayɛlɛ ne mɔɔ ɛlɔlɛ wɔ bɛ avinli anwo la ati, ɔmaa yɛ nye die. Na nea nwolɛ adenle kɛnlɛma mɔɔ ɔle kɛ awie bayɛ Gyihova Alasevolɛ ne mɔ anu ko a. Ɔnyɛ azibɛnwo kɛ yɛ nye die yɛ agyadeɛ ne anwo la!

5. Duzu a Seetan kpondɛ kɛ Nyamenle menli yɛ a, na duzu a baboa yɛ na yɛagyinla ye agyiba ne mɔ anloa a?

5 Noko, amaa yɛ agyadeɛ kɛnlɛma ɛhye anvi yɛ sa la, ɔwɔ kɛ yɛ nye da ɛkɛ wɔ Seetan agyiba ne mɔ anwo. Seetan kpondɛ kɛ Nyamenle menli si kpɔkɛ mɔɔ ɔbamaa bɛ agyadeɛ ne avi bɛ sa la. (Ɛdi. 25:1-3, 9) Kɛmɔ Seetan ze kɛ ye awieleɛ ɛbikye la ati, yemia ɔ nwo ɛsesebɛ kɛ ɔbɛlɛbɛla yɛ. (Bɛgenga Yekile 12:12, 17.) Saa yɛbahola ‘yɛagyinla Abɔnsam agyiba ne mɔ anloa a,’ kyesɛ yɛmaa yɛ agyadeɛ ne anwo kyia yɛ dahuu. (Ɛfɛ. 6:11) Ɛhye ati, tete selɛ Ayezeke belamunli ralɛ Yisɔ neazo ne le kɔkɔbɔlɛ mɔɔ ɔnle kɛ yɛ rɛle fi ye ɛlɛ a.

MMAYƐ KƐ YISƆ LA

6, 7. Yisɔ a le nwane, na agyadeɛ boni a ɛnee wɔ ɛkɛ maa ye a?

6 Kɛyɛ ɛvolɛ 4,000 mɔɔ ɛze ɛhɔ la, Ayezeke nee Relɛbɛka wole Yisɔ nee ɔ diema Gyekɔbo mɔɔ ɔ nee ye bɛle ndalɛ la. Mekɛ mɔɔ ndalɛ ne mɔ ɛlɛnyi la ɔlale ali kɛ asolo bɛ subane yɛɛ ninyɛne mɔɔ bɛ nye die nwo la. “Yisɔ nyianle ɛbɔlɛ di yɛɛ ɔze ɛbɔlɛlilɛ nye zo. Gyekɔbo noko yɛle sonla bɛtɛɛ, na dahuu ɔwɔ sua nu.” (Mɔl. 25:27) Baebolo bo kilevo Robert Alter ka kɛ Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ bɛhile ɔ bo wɔ ɛke kɛ, “sonla bɛtɛɛ” la kile “munli nu ɛgyinlanlɛ anzɛɛ awie mɔɔ edwɛkɛ ɛnle ɔ nwo la.”

7 Mekɛ mɔɔ Yisɔ nee Gyekɔbo nyianle ɛvolɛ 15 la yɛɛ bɛ nenya Ebileham wule a, noko ɛnee ɛwɔkɛ ne mɔɔ Gyihova ɛbɔ Ebileham la wɔ ɛkɛ. Nzinlii, Gyihova hanle nwolɛ edwɛkɛ bieko hilele Ayezeke kɛ maanle mɔɔ bɛwɔ azɛlɛ ye azo la kɔsɔɔti balua Ebileham abozonli ne anwo zo anyia nyilalɛ. (Bɛgenga Mɔlebɛbo 26:3-5.) Ngapezo zɔhane maa ɔda ali kɛ Mɛzaya—“raalɛ ne ara” anzɛɛ abozonli nɔhavo ne mɔɔ bɛha ɔ nwo edwɛkɛ wɔ Mɔlebɛbo 3:15 la, bavi Ebileham abozoamra ne mɔ anu a ara a. Kɛmɔ Yisɔ le Ayezeke belamunli ralɛ la ati, ɔdaye a ɛnee ɛwɔkɛ ɛhye wɔ ɛkɛ maa ye a. Nea agyadeɛ kɛnlɛma mɔɔ ɛnee wɔ ɛkɛ maa Yisɔ a! Asoo ɔhilele nwolɛ anyezɔlɛ?

Mmasɛkye wɔ sunsum nu agyadeɛ ne

8, 9. (a) Kpɔkɛ boni a Yisɔ zile wɔ ye agyadeɛ ne anwo a? (b) Wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo anzi, duzu a Yisɔ nwunle ye wɔ ye kpɔkɛ ne mɔɔ ɔzile la anwo a, na duzu a ɔyɛle a?

8 Kenle ko mɔɔ ɛnee Gyekɔbo “ɛlɛto ye aluba tolo la” Yisɔ vi ɛbɔ nu rale. Yisɔ hanle kɛ, “Maa me aluba kɔkɔlɛ tolo ye bie meno na me nye zo ɛlɛbulu!” Gyekɔbo zele Yisɔ kɛ: “Ɛnee dumua tɔne wɔ awolɛ kpanyinli gyinlabelɛ ne maa me.” Kpɔkɛ boni a Yisɔ zile a? Ɔyɛ azibɛnwo, ɔbuale kɛ: “Awolɛ kpanyinli noko ɔdaye ɔkile duzu?” Nɔhalɛ, Yisɔ hulole aluba tolo dɛlale ye awolɛ  kpanyinli gyinlabelɛ ne! Amaa nzenzaleɛ ɛhye ali munli la, Gyekɔbo zele ye kɛ: “Ɛnee ka ndane.” Yisɔ angyinla nwolɛ fee, ɔdɔnenle ye awolɛ kpanyinli gyinlabelɛ ne. Akee “Gyekɔbo manle Yisɔ kpanwo nee aluba kɔkɔlɛ tolo ne bie. Yisɔ lile kpanwo ne, ɔnlonle tolo ne, ɔnlonle nzule ɔguale zolɛ na ɔdwazole ɔhɔle. Ɛnee kɛ ɔyɛle mɔɔ Yisɔ kpole ye awolɛ nu gyinlabelɛ la ɛne.”—Mɔl. 25:29-34.

9 Wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo anzi, mekɛ mɔɔ Ayezeke nwunle kɛ ɔka ekyii ɔwu la, Relɛbɛka bɔle mɔdenle kɛ Gyekɔbo asa baha Yisɔ awolɛ kpanyinli gyinlabelɛ ne mɔɔ yeambu ye bie la. Nzinlii mɔɔ Yisɔ nwunle kɛ yeanzi kpɔkɛ kpalɛ la ɔbodole Ayezeke kɛ: “Egya, yileyila me, medame zɛhae noko. . . . Egya, wɔangyakyi bie wɔammaa me ɔ?” Mekɛ mɔɔ Ayezeke hanle kɛ ɔnrɛhola ɔnrɛhakyi kɛzi yeyila Gyekɔbo la, “Yisɔ zunle kpole kpalɛ.”—Mɔl. 27:30-38.

10. Kɛzi Gyihova bule Yisɔ nee Gyekɔbo ɛ, na duzu ati ɔ?

10 Duzu a yɛsukoa yɛfi Yisɔ ɛkɛ wɔ Ngɛlɛlera ɛhye mɔ anu a? Ɔlale ye ali kɛ ɔkulo nwonane afoa nu ninyɛne ɔtɛla nyilalɛ ne mɔɔ ye agyadeɛ ne bamaa yeanyia la. Yisɔ anye anzɔ ye awolɛ kpanyinli gyinlabelɛ ne na ɛhye kile kɛ ɛnee ɔngulo Nyamenle. Bieko, Yisɔ annwu kɛzi ye nyɛleɛ ne baha ɔ bo zo amra la. Noko, ɛnee Gyekɔbo anye sɔ ye agyadeɛ ne kpalɛ. Kɛ neazo la, Gyekɔbo diele ye awovolɛ wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee ɔkulo kɛ ɔgya raalɛ la. (Mɔl. 27:46–28:3) Kɛmɔ Gyekɔbo zile kpɔkɛ ɛhye mɔɔ ɔhyia abotane ɛzilɛ ne afɔlebɔlɛ la ati, ɔrayɛle Mɛzaya ne ɔ nlenya. Kɛzi Nyamenle bule Yisɔ nee Gyekɔbo ɛ? Gyihova luale ngapezonli Malakae anwo zo ɔhanle kɛ: “Mehulo Gyɛkɔbo, na mekpɔ Yisɔ.”—Mal. 1:2, 3.

11. (a) Duzu ati a Yisɔ neazo ne anwo hyia Keleseɛnema ɛ? (b) Kɛmɔti a Pɔɔlo vale Yisɔ nyɛleɛ ne dole adwɔmanebɔlɛ nwo ɛ?

11 Asoo mɔɔ Baebolo ne ka ye wɔ Yisɔ anwo la anwo hyia maa Keleseɛnema ɛnɛ? Ɛhɛe. Ɛzoanvolɛ Pɔɔlo dule ɔ mediema diedima folɛ kɛ “bɛnlea boɛ na bɛ bie [anyɛ adwɔmane, NW] anzɛɛ anyɛ kɛ Yisɔ mɔɔ nyamenlezonlenlɛ ɛnle ye nu la ati, yeangola ɔ nwo sɔ na aleɛ ti ɔdɔnenle ye kpanyinli la.” (Hib. 12:16) Kɔkɔbɔlɛ ɛhye fane Keleseɛnema noko anwo. Ɔwɔ kɛ yɛmaa yɛ nye die ninyɛne nwuanzanwuanza nwo dahuu na nwonane ne atiakunluwɔzo anvo yɛ nwo zo na yɛ sunsum nu agyadeɛ ne anvi yɛ sa. Noko duzu ati a Pɔɔlo vale Yisɔ nyɛleɛ ne dole adwɔmanebɔlɛ nwo ɛ? Ɔluakɛ saa awie lɛ nwonane nu adwenle kɛ Yisɔ la a, ɔ nye bahola alie ɛbɛlatane le kɛ adwɔmanebɔlɛ nwo adɛla ninyɛne nwuanzanwuanza.

 SIEZIE WƆ AHONLE

12. (a) Ndenle boni mɔ a Seetan dua zo sɔ yɛ nea a? (b) Ka Ngɛlɛlera ne anu neazo bie mɔ mɔɔ bɛbahola bɛaboa yɛ wɔ mekɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ yɛsi kpɔkɛ mɔɔ anu yɛ se la.

12 Kɛ Gyihova azonvolɛ la, yɛbɔ mɔdenle kɛ yɛnrɛyɛ ninyɛne mɔɔ ɔbamaa yɛabɔ ɛbɛlatane la. Na saa awie sɔ yɛ nea a, yɛsɛlɛ kɛ Gyihova Nyamenle ɛboa yɛ ɛmaa yɛgyinla ɔ nloa. (Mat. 6:13) Yɛbɔ mɔdenle kɛ yɛbagyinla yɛ munlililɛ nu wɔ ɛtane ewiade ɛhye anu, noko Seetan bɔ mɔdenle dahuu kɛ ɔsɛkye agɔnwolɛvalɛ ne mɔɔ yɛ nee Gyihova lɛ la. (Ɛfɛ. 6:12) Kɛmɔ Abɔnsam a le ewiade ɛhye nyamenle la ati, ɔze ndenle mɔɔ ɔdua zo a ɔbamaa menli abɔ ɛbɛla ɛtane la. (1 Kɔl. 10:8, 13) Kɛ neazo la, fa ye kɛ wɔnyia nwolɛ adenle mɔɔ ɔbamaa wɔali wɔ atiakunluwɔzo bie anwo gyima wɔ adenle ɛtane zo. Duzu a ɛbayɛ a? Asoo ɛbayɛ kɛ Yisɔ la na wɔaha kɛ: ‘Ka ɛ nwo! Fa ma me!’ Anzɛɛ yɛbakpo sɔnea ne yɛanriandi kɛmɔ Gyekɔbo ara Dwosefi yɛle wɔ mekɛ mɔ Pɔtefaa aye ne zɔle ye nleanle la ɔ?—Bɛgenga Mɔlebɛbo 39:10-12.

13. (a) Ɛnɛ, kɛzi menli dɔɔnwo ɛyɛ kɛ Dwosefi ɛ, noko kɛzi bie mɔ ɛyɛ kɛ Yisɔ ɛ? (b) Menli mɔɔ yɛle kɛ Yisɔ la neazo ne maa yɛnwu kɛ duzu a nwolɛ hyia a?

13 Yɛ mediema ne mɔ dɔɔnwo ɛhɔ tɛnlabelɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛsi kpɔkɛ kɛ bɛbayɛ kɛ Yisɔ anzɛɛ Dwosefi la anu. Menli dɔɔnwo ɛzi kpɔkɛ kpalɛ bɛmaa Gyihova anye ɛlie. (Mrɛ. 27:11) Noko bie mɔ ɛyɛ kɛ Yisɔ la bɛmaa bɛ sunsum nu agyadeɛ ne ɛvi bɛ sa. Nɔhalɛ nu, ɔlua ɛbɛlatane ɛbɔlɛ ti, ɛvolɛ biala bɛka menli dɔɔnwo anyunlu yɛɛ bɛtu bie mɔ. Yemɔti, ɔhyia kpalɛ kɛ yɛsiezie yɛ ahonle ne ɛnɛ amaa yɛ nwo ayɛ se na yɛahola yɛagyinla sɔnea biala mɔɔ ɔbara kenlebie la anloa! (Edw. 78:8) Yɛbazuzu ninyɛne nwiɔ mɔɔ yɛbahola yɛayɛ yɛaziezie yɛ nwo na yɛahola yɛazi kpɔkɛ kpalɛ la anwo.

DWENLEDWENLE NWO, SIEZIE Ɛ NWO

Yɛkpondɛ nrɛlɛbɛ wɔ Gyihova ɛkɛ yɛfa yɛsiezie yɛ nwo yɛsie

14. Kpuyia boni mɔ a saa yɛdwenledwenle nwo a ɔbamaa ‘yɛahyi mɔɔ le ɛtane la na yɛazɔ mɔɔ le kpalɛ la anu a’?

14 Mɔɔ lumua la a le kɛ, yɛbadwenledwenle mɔɔ ɔbavi yɛ nyɛleɛ ne anu ara la anwo. Anyezɔlɛ kpole mɔɔ yɛbanyia ye wɔ yɛ sunsum nu agyadeɛ ne anwo la gyi ɛlɔlɛ kpole mɔɔ yɛbanyia yɛamaa Gyihova mɔɔ ɔvale zɔhane agyadeɛ ne ɔmanle yɛ la azo. Saa yɛkulo awie a yɛngulo kɛ yɛbayɛ debie mɔɔ ɔbamaa yɛali nyane la. Emomu, yɛbɔ mɔdenle yɛyɛ debie mɔɔ ɔ nye die nwo la. Zɔhane ati, ɔwɔ kɛ yɛgyinla yɛdwenledwenle mɔɔ ɔbavi ɛbɛlatane mɔɔ yɛbabɔ anu ara la anwo. Kɛzi ɔbaha yɛ nee menli mɔɔ bɛkulo yɛ edwɛkɛ la. Ɔwɔ kɛ yɛbiza yɛ nwo kɛ: ‘Kɛzi me angomedi nyɛleɛ ne baha agɔnwolɛvalɛ mɔɔ me nee Gyihova lɛ la ɛ? Kɛzi ɛtane ne baha me abusua ne ɛ? Kɛzi ɔbaha me mediema wɔ asafo ne anu ɛ? Asoo me nyɛleɛ ne bamaa awie mɔ adu koti?’ (Fel. 1:10) Eza yɛbahola yɛabiza yɛ nwo kɛ: ‘Asoo ɔfɛta kɛ mekɛ ezinra ɛhye anu anyelielɛ ye maa menwu amaneɛ dɔɔnwo nzinlii ye ɔ? Asoo mekulo kɛ meyɛ kɛ Yisɔ mɔɔ zunle kpole wɔ mekɛ mɔɔ ɔnwunle kɛ mɔɔ ɔyɛle la ɛnle kpalɛ la ɔ?’ (Hib. 12:17) Saa yɛdwenledwenle kpuyia ɛhye mɔ anwo a, ɔbamaa ‘yɛahyi mɔɔ le ɛtane la na yɛazɔ mɔɔ le kpalɛ la anu.’ (Wulo. 12:9) Ɛlɔlɛ mɔɔ yɛlɛ yɛmaa Gyihova la bamaa yɛazɔ yɛ agyadeɛ ne anu kpalɛ.—Edw. 73:28.

15. Duzu a baboa yɛ amaa yɛaziezie yɛ nwo yɛamaa sɔnea na yɛabɔ agɔnwolɛvalɛ mɔɔ yɛ nee Nyamenle lɛ la anwo bane a?

15 Mɔɔ ɔtɔ zo nwiɔ la, ɔwɔ kɛ yɛsiezie yɛ nwo yɛsie. Gyihova ɛmaa yɛ ninyɛne dɔɔnwo mɔɔ yɛbahola yɛalua zo yɛaziezie yɛ nwo yɛagyinla ewiade ye anu sɔnea biala anloa na yɛabɔ yɛ nee ye agɔnwolɛvalɛ ne anwo bane a. Ninyɛne ɛhye mɔ bie a le Baebolo ɛzukoalɛ, debiezukoalɛ  ɛhɔlɛ, daselɛlilɛ, nee asɔneyɛlɛ. (1 Kɔl. 15:58) Mekɛ biala mɔɔ yɛbaha yɛ nganeɛdelɛ nwo edwɛkɛ nɔhalɛ nu wɔ asɔneyɛlɛ nu yɛahile Gyihova anzɛɛ yɛbayɛ dɔɔnwo wɔ daselɛlilɛ nu la, ɛnee yɛlɛsiezie yɛ nwo yɛamaa sɔnea. (Bɛgenga 1 Temɔte 6:12, 19.) Saa yɛkulo kɛ yɛsiezie yɛ nwo yɛmaa sɔnea a, ɔwɔ kɛ yɛbɔ mɔdenle yɛyɛ ninyɛne ɛhye mɔ. (Gal. 6:7) Bɛhilehile ɛhye anu wɔ Mrɛlɛbulɛ buluku ne tile mɔɔ ɔtɔ zo nwiɔ la anu.

‘KƆ ZO KPONDƐ’

16, 17. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛanyia debie mɔɔ ɔbamaa yɛazi kpɔkɛ kpalɛ la ɛ?

16 Mrɛlɛbulɛ ati 2 tu yɛ folɛ kɛ yɛkpondɛ nrɛlɛbɛ nee debie mɔɔ ɔbamaa yeadwenle kpalɛ la. Subane ɛhye mɔ mɔɔ vi Gyihova la maa yɛkola yɛsi mɔɔ le kpalɛ nee mɔɔ le ɛtane la anwo kpɔkɛ kpalɛ. Bɛbamaa yɛahomo yɛ atiakunluwɔzo zo yɛnrɛli nwolɛ gyima wɔ adenle ɛtane zo. Noko kyesɛ yɛbɔ mɔdenle kolaa na yɛahola yɛayɛ ɛhye. Baebolo ne kilehile ɛhye anu kɛ: “Me ra nrenya, saa ɛtie me edwɛkɛ ne, na ɛfa me mɛla ne mɔ ɛsie kpalɛ, ɛyɛ ɛnzonlɛ ɛtie nrɛlɛbɛ edwɛkɛ kpalɛ, na ɛfa wɔ adwenle ɛsie ndelebɛbo zo; ɛhɛe, saa ɛsu kɛ ɛkpondɛ adwenlenunwunlɛ, na ɛmaa ɛ ne zo kɛ ɛkpondɛ ndelebɛbo, saa ɛkpondɛ ye kɛ ɛkpondɛ ezukoa fufule, na ɛkpondɛ ye kpalɛ kɛ anwoneɛ mɔɔ vea la a, ɛbade [Gyihova] ɛzulolɛ ne abo na wɔanyia Nyamenle anwo adwenlenubukelɛ, ɔluakɛ [Gyihova] maa nrɛlɛbɛ; ɔdaye yɛɛ ɔmaa adwenle nee ndelebɛbo a.”—Mrɛ. 2:1-6.

17 Ɛhye ati, saa yɛdi edwɛkɛ ɛhye mɔɔ wɔ Mrɛlɛbulɛ ne anu la azo a, ɔbamaa yɛazi kpɔkɛ kpalɛ. Saa yɛmaa Gyihova edwɛkɛ kakyi yɛ subane, saa yɛyɛ asɔne dahuu yɛkpondɛ Nyamenle adehilelɛ, na saa yɛkɔ zo yɛkpondɛ Nyamenle anwo adwenlenubukelɛ kɛ anwoneɛ mɔɔ vea la a, yɛbahola yɛali sɔnea zo konim.

18. Duzu a wɔzi kpɔkɛ kɛ ɛbahɔ zo wɔayɛ a, na duzu ati ɔ?

18 Gyihova fa ahyɛlɛdeɛ ɛhye mɔ adwenlenubukelɛ, ndelebɛbo, adwenlenunwunlɛ, nee nrɛlɛbɛ maa menli mɔɔ yele bɛ nwo kpondɛ la. Mekɛ mɔɔ yɛlɛkɔ zo yɛakpondɛ subane ɛhye mɔ na yɛava yɛali gyima la, ɛnee yɛlɛbikye Gyihova mɔɔ ɔle Maavolɛ ne la kpalɛ. Na saa yɛkɔ sɔnea nu a, agɔnwolɛvalɛ ne mɔɔ yɛ nee Gyihova Nyamenle lɛ la babɔ yɛ nwo bane. Yɛtwe yɛbikye Gyihova na yɛsulo ye a, yɛbabɔ mɔdenle yɛahoati ɛtane. (Edw. 25:14; Gye. 4:8) Ɔrɛla ye kɛ agɔnwolɛvalɛ mɔɔ yɛ nee Gyihova lɛ nee nrɛlɛbɛ ne mɔɔ ɔfa ɔmaa la baboa yɛ yeamaa yɛazi kpɔkɛ mɔɔ ɔbamaa ɔ nye alie la na yɛabɔ yɛ agyadeɛ ne anwo bane dahuu.